بافت های تاریخی میراثی گرانقدر از گذشتگان این سرزمین و جزئی از هویت و شناسنامه فرهنگی ساکنان اصلی شهرها هستند؛ میراثی که به عنوان ثروت فرهنگی لازم است با بهترین شیوه حفظ شود و به نسل آینده برسد.
بافت های کهن شهرهای ایران در دهه های اخیر به سبب نبود چشم اندازی معین و شفاف برای حفاظت و توسعه، از همراهی با سایر بافت های شهری جا مانده اند. از طرفی با ظهور تفکرات شهرسازی و مداخلات غیراصولی، آسیب هایی کالبدی و اجتماعی به آنها وارد شده است.
بافت تاریخی یزد با وسعت تقریبی 700 هکتار و محلات تاریخی که هر یک دارای هویت و شخصیت خاص فرهنگی هستند، در دو دهه اخیر به منظور بازیابی جایگاه والای تاریخی شان محیطی مداخلاتی در مقیاس های مختلف بوده اند.
محله فهادان در شهر تاریخی یزد هم دارای اماکن ثبت شده در فهرست میراث ملی است و هم در سال های اخیر در آن طرح های توسعه و حفاظت انجام شده است. برای تحلیل تاثیر احیای بناهای تاریخی بر محله فهادان، نخست شاخص های حیات اجتماعی مرتبط با موضوع تحقیق مواردی همچون امنیت، سطح زندگی ساکنان، امنیت در محیط، پویایی بافت، رونق صنایع دستی، تعیین و تعریف شده اند. سپس با نظرخواهی از ساکنان فهادان و مراجعان از طریق پرسشنامه و تحلیل آماری اطلاعات به دست آمده استنتاج های نهایی مقاله انجام شده است. نتیجه مطالعات نشان می دهد که تاثیر احیای بناهای تاریخی مطالعه شده بر محله مشابه است.
نتیجه حاصل از ارزیابی پرسش نامه ها در سه نمونه زندان اسکندر، خانه لاری ها و خانه تهرانی ها، نشان می دهد که با در نظر گرفتن میزان تحقق پذیری اهداف و معیارهای احیای حیات اجتماعی بافت، در هر یک از این نمونه ها تا چه حد به موضوع احیا توجه شده و این اقدام چقدر بر آنها اثرگذاشته است.
بررسی تاثیرات مختلف احیای بناهای تاریخی مورد مطالعه نشان از همسانی و مشابهت تعدادی از آن ها دارد. در زمینه اهداف اقتصادی، مهم ترین تاثیر احیای بناهای تاریخی بر بافت، توسعه صنعت گردشگری بوده است که این امر تحقق اهداف کالبدی-فضایی همچون بهسازی پیاده روها و مسیرهای دسترس، اهداف اجتماعی به ویژه افزایش امنیت محیط و اهداف فرهنگی مانند توجه به ارزش های معماری بافت را به دنبال داشته است. نتیجه نظرسنجی ها از تاثیر اندک احیای ابنیه تاریخی بر نیازهای ساکنان و مسائل حیاتی بافت حکایت می کند؛ همچنان که تغییر تصور زوال و تباهی محله، انگیزش مرمت بناها، ارتقای سطح زندگی ساکنان محله و رونق صنایع دستی و بومی را نیز در پی نداشته و در مواردی آثار نامطلوبی به همراه داشته است. مثلا می توان از سرمایه گذاری های اخیر بخش خصوصی با اهدافی صرفا اقتصادی یاد کرد که به کاهش ارتباط میان ساکنان بافت و ابنیه تاریخی احیا شده انجامیده است. خدمات این بناها با هزینه ای بسیار بالاتر از سطح درآمد ساکنان بافت عرضه می شود. پیامد این مساله آن است که این بناها در جلب مخاطب محلی ناتوان بمانند و در نتیجه فاصله میان افراد ساکن در بافت و مراجعان بناها افزایش یابد. همچنین عملکرد بناهای تاریخی احیا شده در جلب مشارکت اهالی ساکن بافت بسیار ضعیف بوده و هیچ گونه اقدام خلاقانه ای از سوی مدیریت این بناها در زمینه ایجاد بستری جهت کارآفرینی برای این ساکنان انجام نگرفته است. خود بناها هم در مواردی به ساختمان هایی تک افتاده در بافت بدل شده اند و تعامل چندانی با بافت پیرامونشان ندارند.
به هر صورت، اگرچه تشویق سرمایه گذاران بخش دولتی و خصوصی در بافت به منظور احیای کارکردهای مختلف نقش انکارناپذیری در حفاظت بافت های تاریخی دارد، باید با برنامه ریزی و تدوین سیاست های اقتصادی مناسب و خلاقانه این مقصود را همواره در نظر گرفت که هر چند بافت های ارزشمند دارای بسیاری جاذبه های موقت و مقطعی هستند، برای ساکنانشان، محلی برای زندگی و در تداوم بقای آنان موثرند؛ بنابراین در نخستین گام باید به نیازها و خواسته های ساکنان بافت پاسخی مطلوب داده شود و این مساله است که دست اندرکاران و کارشناسان در حال حاضر دست کم در عمل به شکلی ساده انگارانه به آن می نگرند.
خانه لاری ها: خانه لاری ها با مساحت 1700 و زیربنای 1200 مترمربع در قلب بافت تاریخی و در لبه گذر یوزداران قرار دارد. مردم محل، استقرار اداره میراث در خانه لاری ها و آثار آن را بر پویایی محل به لحاظ اجتماعی و اقتصادی مثبت ارزیابی و بیان می کنند که هم اکنون بین کاربری سازمان اسناد و ایشان از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رابطه متقابلی ایجاد شده است.
زندان اسکندر (مدرسه ضیاییه): زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه در مرکز محله فهادان و در کنار بقعه دوازده امام واقع شده است. سازمان میراث فرهنگی ضمن حفاظت و احیای بنای مذکور، نقش آن را تا حد بازارچه ای کوچک تقلیل داده است. با این حال، زندان اسکندر نسبت به سایر بناهای مورد مطالعه، با تحقق پذیری 45 درصدی، از موفقیت بیشتری در احیای بافت برخوردار بوده است.
خانه تهرانی ها: خانه تهرانی ها در بخش شمال غربی میدانچه فهادان و روبه روی زندان اسکندر واقع شده است. خانه تهرانی ها به منظور انطباق با عملکرد هتل، با توجه به معیارهای معماری دوره قاجار و هماهنگ با بافت فهادان نوسازی (احیا، تغییر و حفاظت) شد و حیات بافت را در مقیاس بنا استمرار بخشید.
« دنیای سفر » این نوشته را از « دنیای اقتصاد » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
