قدیمی ترین کورۀ فلزگری دنیا در طالمسی اصفهان

«من ۲۵ سال پیش در طالمسی اصفهان از یک کورۀ ذوب فلز عکس گرفتم که قدمت آن به حدود ۲ هزار و ۷۰۰ سال قبل می رسید. این کوره تنها کوره ذوب فلز دنیاست که با این قدمت هنوز به جامانده بود و نمی دانم که هنوز وجود دارد یا خیر!»

به گزارش «دنیای سفر»، این بخشی از صحبت های عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان بود که در نشست تخصصی «ردپای تاریخ: مهاجرت تکنولوژی در پیش از تاریخ فلات ایران با تکیه بر شواهد فلزگری باستانی» بیان کرد.

این نشست بعدازظهر جمعه (۱۳ بهمن ماه) به همت «بنیاد فرهنگی ایران و انیران باستان» و با مدیریت اسماعیل سنگاری، عضو هیات علمی گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان، به صورت برخط برگزار شد.

در این نشست فرهنگی علمی، سید محمدامین امامی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، گفت: برخی چنین تصور می کنند که در باستان شناسی جدید فقط باستان شناسان نقش آفرینی می کنند، اما باستان شناسی از حدود ۲۰ یا ۱۵ سال پیش، به یک علم بین رشته ای یا Interdisciplinarity بدل شده است. امروزه با هدف پاسخ به سؤالات باستان شناسی، چندین شاخه و گرایش در کنار هم فعالیت می کنند.

او سپس ادامه داد: فلزگری در تاریخ ایران بسیار حائز اهمیت است. بر اساس تحقیقات با اطمینان باید بگویم که شروع فلزگری از ایران زمین بوده است و در صحبت های امروز هم می توانم آن را اثبات کنم. قبل از آن و در ابتدا می توان چندین پرسش را طرح کرد که اصلاً Archaeometallurgy (باستان متالوژی) به چه کار می آید؟ یا این بحث میان رشته ای در تحقیقات باستان شناسی چه سودی برای ما دارد؟ مهاجرت تکنولوژی نیز در صحبت های امروزم موضوعی مهم است.

امامی که دانش آموختۀ دکتری «کانی شناسی، کریستالوگرافی و کریستال» از دانشگاه زیگن (Siegen) آلمان است، بیان کرد: پدر علم معدن شناسی دانشمندی به اسم گیورگیوس آگریکولا است که در سده های پانزدهم و شانزدهم میلادی زندگی می کرد و هنوز هم آثارش در تدریس این علم مورد توجه است. متالوژی در اصل به ما یاد می دهد که بر اساس آن چگونه محیط پیرامون خود را شناختیم. اینکه بشر از کجا دانست در سنگی مس وجود دارد و در سنگی دیگر خیر و اصلاً چگونه پی برد، سؤال مهمی است. متالوژی، صنعت یا تکنولوژی گسترده و گروهی است که در آن به راحتی نمی توان به این پرسش پاسخ داد. در تمدن های مختلف، صنعت متالوژی بدون وجود جامعه ای زنده و پویا هرگز تحقق نمی یافت.

معادن فلز ایران زمین با قدمت ۴ یا ۵ هزار سال

او در ادامه توضیح داد: Archaeometallurgy اگر ساده به آن نگاه کنیم، باید بگوییم از معدن کاری، ذوب و فراوری، استفاده و انتقال تجربیات تشکیل شده است. در واقع، فرایند بهره گیری انسان از فلزات برای ما از مرحلۀ نخستش دارای اهمیت است و در این مسیر می توان سؤالات متعددی را طرح کرد.

این مدرس دانشگاه که استاد گروه مرمت آثار تاریخی و فرهنگی و باستان سنجی است، افزود: بشر یا کاملاً به طور اتفاقی با فلزات گوناگون آشنا شده یا اینکه بر اساس تجربه و آزمون و خطاهای مختلف به وجود و کاربرد آن ها پی برده است. برای کشف این مسئله که مادۀ خام تا رسیدن به مرحلۀ نهایی استفاده از آن چه سرگذشتی داشته، باید به مکان هایی برویم که آن ماده در آنجا موجود بوده است. کشف ذخایر معدنی، فهم این نکته که یک مادۀ بخصوص به کار می آید یا خیر و چگونگی استفاده از آن، نهایت فکر و تکنولوژی ای است که بشر می توانست داشته باشد.

امامی گفت: رشتۀ زبان شناسی هم در بحث امروز بسیار مهم است. هرچند ممکن است کمی سؤال برانگیز باشد. این رشته موقع رفتن در دل مناطق مختلف که مردمانشان به زبان ها و لهجه های گوناگون صحبت می کنند، اهمیت خود را نشان می دهد.

او تصریح کرد: چه بسا معادن و فلزات و سنگ هایی که نام محلی مخصوص به خود را داشته باشند. برای نمونه، در شرق اصفهان مکانی داریم موسوم به «چاه سرخ» که به خاطر خاک سرخش یا وجود معدن سرب در آنجا این نام را بر آن گذاشته اند. خیلی مواقع، افراد بومی، راهنمای پژوهندگان می شوند.

این کانی شناس ادامه داد: فلزگری همواره روند انتقال داشته؛ این انتقال گاهی از راه زمینی مثل جادۀ ابریشم و گاهی از طریق دریاها رخ داده. به عبارت دیگر، این تکنولوژی از ایران تا شرق و غرب دور رفته است. گاهی تکنسین ها نیز همراه این مواد به دیگر نقاط می رفتند. معدن، ابزاز، کوره، سرباره و مراحل ذوب مهم ترین نکاتی است که ما موقع کار در جست وجوی آن ها هستیم.

امامی خاطرنشان کرد: در میان معادن قدیمی مس ایران، اماکنی وجود دارد که سابقۀ حفاری در آن ها به ۴ یا ۵ هزار سال هم می رسد. بر اساس آمار سازمان معادن و فلزات در سال ۱۳۹۹ شمسی، ۹۵درصد معادن فلزی اکتیو ما تا ۳ هزار سال سابقه دارند. نمونۀ آن، معدن مس سرچشمه است که متأسفانه امروز تغییر کاربری داده است. این سابقه برای تاریخ ما بسیار مهم است. ما ۱۴۷ معدن مس، ۳۷ معدن سرب و روی و نقره، ۹ معدن آهن، ۱۱ معدن فیروزه و ۵ معدن قدیمی طلا در کشورمان داریم.

طالمسی اصفهان و قدیمی ترین کورۀ فلزگری دنیا

این عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان در ادامه با تأکید بر معادن مس ایران به نمونه های مختلفی از آن در کشور نظر کرد و برای هرکدام توضیحاتی داد: شیخ عالی و مارسبز از جمله معادن پُرقدمت به شمار می آیند. شیخ عالی، مس و کُروم و نقره و مارسبز مس دارد. چاه مسی در جنوب شاهرود یا منطقۀ طُرود که تنها کویر آبی کشور آنجاست، جیان و مجیزان فارس، معدن مس بَوانات در نزدیکی آباده از دیگر معادن قابل کاوش در حوزۀ باستان شناسی هستند. ویژگی های متعددی چون طول معادن، نوع دیواره های آن ها و نکته های متخلف دیگر در هرکدام درخور بررسی است.

او بیان کرد: استخراج هر سنگ معدنی به ابزار خاص خود نیاز داشت که در همان مناطق بعضاً یافتنی است. در واقع، مردم چکش هایی از جنس همان سنگ موجود در منطقه شان درست می کردند. این مربوط به دورانی است که هنوز بشر با پتک و کلنگ آشنا نبود. آن ها پس از کشف و استخراج سنگ، آن را روی صفحاتی پودر و سپس ذوب می کردند. در اینجا بحث کورۀ ذوب اهمیت می یابد.

این متخصص آرکئومتالوژی همچنین یادآور شد: من در اصفهان، ۲۵ سال پیش از کورۀ ذوبی عکس گرفتم که نمی دانم هنوز وجود دارد یا نه. قدمت آن به حدود ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش می رسد. این کوره در طالمسی بود که امروزه در منطقۀ حفاظت شده و زیرمجموعۀ سازمان انرژی اتمی محسوب می شود. این تنها کورۀ ذوب فلز دنیاست که با این قدمت به جا مانده است.

امامی گفت: سرباره نیز در بحث ما بسیار مهم است. سرباره های ذوبِ فلز عملاً بقایا و ته مانده های ذوب فلزگری هستند که دور ریخته می شدند. اما چون در قدیم، فرایند فلزگری صددرصد انجام نمی شد، بلکه حدود ۹۵ درصد آن تحقق پیدا می کرد، مقداری از فرایند آن در سرباره ها به یادگار مانده است. سرباره در واقع اثر انگشت صنعتگر منطقه ای است که در آن یافت شده و نشانه های انتقال تجربیات در بین اقوام نیز از طریق آن ها پیدا می شود.

او تصریح کرد: سرباره ها جنس ها و شکل های مختلفی دارند. طرود از جمله مناطقی است که حجم فراوانی سربارۀ مس دارد. تمدن ۴ یا ۵ هزار سالۀ شهداد در کویر لوت یکی دیگر از مناطقی است که این دورریزهای فلزگری یا حتی قطعات سفالگری بسیاری در آن یافت می شود و شایستۀ تحقیق و بررسی است.

این نویسنده تأکید کرد: پراکندگی سرباره ها در سراسر ایران زمین از قدمت این صنعت و نهایت این تکنولوژی در کشورمان حکایت دارد. تصفیه و خالص سازی فلز دستاورد مهمی در این مسیر است که اولین بار از سوی ایرانیان و حدود ۴ هزار سال پیش انجام شد. چاهک بین فارس و یزد یکی از مناطق مهم فلزگری در عصر هخامنشی بوده است که جهت استخراج آهن اهمیت داشت. خاصه آنکه آهن در این دوره پرکاربرد بود.

امامی یادآور شد: در مسیر تحقیقات فلزگری می توان به داده های مهمی در مورد تاریخ بشری دست یافت و هم زمان سؤالاتی هم پرسید. یکی از واقعیت های جالب این است که باستان شناسان، هر دوره از زیست بشر را بر اساس ماده ای که بیشترین کاربرد را داشت، تقسیم بندی کرده اند. آن ها ادوار مختلف را بر اساس استفادۀ انسان از سنگ، مس و سنگ، مفرغ و در نهایت آهنی که در دنیای کنونی بسیار مهم است، در نظر گرفتند. اما به نظر من اکنون عصر آهن هم تمام شده است. در واقع، از ۲۵ سال پیش که استفاده از فیبر نوری در تکنولوژی بشر گسترش یافت، ما به دنیای شیشه یا Glass وارد شده ایم، کافی است به اطراف خود نگاه کنیم، عینک، موبایل، کامپیوتر و ... همگی از شیشه است.