باغستان سنتی قزوین در جیاس ثبت شد

نظام میراثی کشاورزی باغستان سنتی قزوین و نظام میراثی کشاورزی باغات سنتی گردوی تویسرکان به عنوان پنجمین و ششمین نظام میراثی کشاورزی مهم جهانی (جیاس) جمهوری اسلامی ایران در فائو ثبت شد.

به گزارش «دنیای سفر»، بنا بر اعلام پایگاه اطلاع رسانی وزارت جهاد کشاورزی، مؤسسه پژوهش های برنامه ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی اعلام کرد: در جریان جلسه گروه مشاورین علمی جیاس فائو، دو نظام میراثی کشاورزی باغستان سنتی قزوین و باغات سنتی گردوی تویسرکان به عنوان پنجمین و ششمین نظام میراث جهانی توسط این نهاد بین المللی معرفی و ثبت جهانی شدند.

بر اساس این گزارش، با ثبت این دو نظام میراثی کشاورزی، جمهوری اسلامی ایران چهارمین کشور دنیا در تعداد ثبت جیاس است.

به دنبال این موفقیت، وزارت جهاد کشاورزی ضمن تبریک به جامعه محلی، ذی نفعان و میراث داران، از تلاش مؤسسه پژوهش های برنامه ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی به عنوان هماهنگ کننده جیاس در ایران، مسئولان اجرایی محلی و دیگر نقش آفرینان خلق این دستاورد بزرگ تشکر کرد.

بنا بر این خبر مطالعات علمی و ثبت جهانی پنج نظام میراثی کشاورزی مهم جهانی کشاورزی ایران شامل، نظام میراثی کشاورزی مبتنی بر قنات در کاشان، زراعت سنتی زعفران مبتنی بر قنات قصبه گناباد، تولید انگور و فرآورده در دره جوزان ملایر، باغات سنتی انجیر دیم استهبان و باغات سنتی گردوی تویسرکان، توسط مؤسسه پژوهش های برنامه ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهادکشاورزی انجام گرفته و مطالعه نظام میراثی کشاورزی باغستان سنتی قزوین، اولین پروپوزال جیاس ایران است که توسط دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) و انجمن توسعه حیات شهر قزوین تهیه شده است.

باغستان سنتی قزوین

باغستان سنتی قزوین به مجموعه باغ هایی گفته می شود، که نیمه جنوبی و شرقی و غرب شهر قزوین را دربر گرفته است. این باغات بیش از ۲۷۸۰ هکتار وسعت دارند و در گذشته گرداگرد شهر را فرا گرفته بودند. ویکی پدیا

پیشینه باغستان سنتی قزوین

شهر قزوین تا چند دههٔ پیش در حلقهٔ سبزی از انبوه درختان بادام و پسته و بوته های انگور قرار داشت. باغستان سنتی، که قدمت آن به استناد تاریخ مکتوب به بیش از هزار و صد سال و به گمان بسیاری به دوران ساسانی می رسد، به وسعت حدود ۴۰۰۰ هکتار شهر را دربر گرفته بود. نقشه ای که از شهر قزوین و باغستان در سال ۱۹۱۵ میلادی ترسیم شده است، نشان می دهد که ۱۰۰ سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین، حدود شش برابر مساحت شهر بوده است. این در حالی است که بر اثر توسعهٔ بدون برنامه و نامتوازن شهر، جمعیت قزوین در دهه های اخیر چندین برابر شده و وسعت باغستان تقریباً به نصف، تقلیل یافته است.

یکی از مشهورترین ارجاعات تاریخی در این مورد، مربوط به سفرنامهٔ ناصرخسرو است که قزوین را «شهری در میان باغ» توصیف می کند.
باغستان بسیار داشت؛ بی دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغات نبود.

باغستان، همچنین مجموعه ای ارزشمند از رفتارها و سنن مردم این سرزمین را در خود جای داده است. به عبارت دقیق تر، باغستان به عنوان اساسی ترین عنصر اکوسیستم قزوین، رفتار انسان ها را در این منطقه شکل داده و هویت اجتماعی مردمان قزوین را رقم زده است و به همین اعتبار در سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در مسیر ثبت جهانی قرار دارد.

آبیاری سیلابی باغستان قزوین

در مناطق خشک و نیمه خشک جهان از جمله ایران، بهره برداری از سیلاب، یکی از راه های متداول تأمین آب برای کشاورزی بوده و نقش مؤثری در تغذیه آب های زیرزمینی، تثبیت خاک آبرفتی و احیا و تقویت پوشش گیاهی دارد. باغستان سنتی قزوین نمونه ای از سامانه های پخش سیلاب با قدمتی بیش از هزار سال است. شهر قزوین در دامنه کوهپایه های البرز و بروی مخروط افکنه رودخانه های فصلی واقع شده و باغات بدون حصار باغستان به عنوان بزرگ ترین آبخوان منطقه و سامانه کارآمد پخش سیلاب به صورت حلقه سبزی برای حفاظت از شهر در برابر سیلاب این رودخانه ها احداث شده است. این باغات علیرغم تخریب و کاهش سطح قابل توجه، همچنان در سه طرف شهر به وسعت 2500 هکتار وجود دارد. آبیاری سیلابی منحصر به فرد باغستان، موجب تثبیت مرتب و مداوم خاک های حاصلخیز آبرفتی و نیز تغذیه سفره های آب زیرزمینی می شود.

باغات به صورت حوضچه هایی در کنار هم قرار گرفته و با مرز هایی به ارتفاع حدود یک متر از هم جدا می شوند. در فصل بارندگی، باغات به نوبت تا ارتفاع کرت ها پر آب شده که این آب به مرور در خاک نفوذ می کند. درختان بادام و پسته باغستان و بوته های انگور با یک و حداکثر دوبار آبیاری در ماه های با میزان تبخیر بسیار پایین، به حیات خود ادامه داده و بهره وری اقتصادی دارند. سیستم بومی مدیریت آب باغستان سنتی قزوین در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده است. بنابراین، سیستم آبیاری باغستان را سیلابی می خوانند.

در گذشته این باغات به وسیلۀ آب ۵ رودخانه به نام های ارنزک، دیزج، وشته، دلی چای و زویار آبیاری می شد. هر کدام از این رودخانه ها بخشی از باغستان سنتی را سیراب می کرد؛ ولی اکنون به علت توسعۀ شهر و برداشت آب این رودخانه ها، توسط روستاهای بالادست، باغستان های سنتی قزوین با مشکل کم آبی رو به روست. شهرداری قزوین به همین دلیل در سال اقدام به ایجاد سازمان باغستان ها نمود تا با رسیدگی، مشکلات این باغ ها را حل کند.

آب رودخانه ها بر اساس طومارهایی که از زمان های بسیار قدیم (۷۰۰ سال قبل) مکتوب است، بین فندها و محلات (تقسیمات محلی) تقسیم می شوند. دخوها و باغبان ها که امین مردم هستند باغ ها را به رسم قدیم و بر اساس عرف و سنت آبیاری می کنند.

در کتاب مینودر در رابطه با آبیاری باغستان ها اینگونه آمده است: این باغ ها آبشان از دو رودخانه ای است که به نام «دیزه» (دیزج) و ارنزک خوانده می شود و از دره های شمالی و سرچشمهٔ آنها از کوه های شمالی قزوین است. پس از آنکه برف ها شروع به آب شدن کرد و ریزش باران آغاز شد، آب در دو رودخانه دیزج و ارنزک جاری گردیده و روی طوماری که دست دهخدایان و مالکین است به «فندها» و «سامان ها» تقسیم گردیده و به هر باغی حقابه او داده می شود، این عمل تا هفتاد روز بعد از عید نوروز همچنان ادامه دارد، باغبانان و دهخدایان موظف و مسئولند که تمام باغ های حوزه مسئولیت خود را مشروب کنند. با اینکه اشجار و تاکستانهای قزوین سالی یک مرتبه به شرحی که گذشت آب می خورند خوشبختانه همیشه سرسبز و شاداب می باشند.

اقتصاد

در گذشته وجود باغستان های سنتی در اقتصاد شهر قزوین بسیار پراهمیت بوده است، به طوری که دهخدا که یکی از مشاهیر به نام قزوین است، لقب «دخو» را به عنوان تخلص ادبی خود برمی گزیند. «دخو»، در اصل یک واژه قزوینی و به معنای نگهبان آب است؛ و به کسی گفته می شده که مسئولیت آبیاری باغات را بر عهده داشته است.

ثبت جهانی نظام های میراث کشاورزی ایران در "جیاس" فائو، به حمایت و توسعه این نظام ها برای ایجاد منافع و بهره مندی جوامع محلی کمک می کند. بر اساس مطالعات انجام شده، محصولاتی که نشان یا لوگوی جیاس را داشته باشند در بازارهای جهانی تا ۵ برابر قیمت به فروش می رسند.

محصولات باغستان قزوین

عمده محصولات این باغستان ها، پسته، بادام، انگور و قیسی است. کم وبیش گوجه، سیب، هلو و توت و گردو هم یافت می شود. درختان گردو در قسمتهایی از باغستان که در گذشته آب نسبتاً بیشتری داشته اند دیده می شود.

ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین

باغستان سنتی قزوین به عنوان یکی از نظام های میراث کشاورزی مهم جهانی (جیاس) وابسته به سازمان خواروبار و کشاورزی جهانی (فائو) در مسیر ثبت جهانی در فهرست جیاس GIAHS: Globally Important Agricultural Heritage Systems قرار دارد. «انجمن توسعهٔ حیات شهر» قزوین (انجمن مردم نهاد و فعال در حوزهٔ حفاظت از باغستان سنتی قزوین) پروپوزال باغستان سنتی قزوین را برای ثبت در جیاس تهیه کرده است. پس از دو مرحله داوری این پروپوزال توسط هیئت داوران جیاس، در آخرین مرحله از فرایند ثبت در جیاس، نمایندهٔ فائو در تاریخ ۲۷ و ۲۸ شهریور ۱۴۰۲ از قزوین و باغستان سنتی این شهر بازدید کرد. نتیجهٔ قطعی ثبت باغستان در فهرست جیاس در نوامبر ۲۰۲۳ اعلام خواهد شد.

نقش باغستان در شاخص هوای پاک

با توجه به قرار گرفتن قزوین در کنار شهرک های صنعتی آلاینده از یک سو و کانون های تولید ریزگرد از سوی دیگر، باغستان سنتی مهم ترین عامل محافظتی شهر در برابر این تهدیدهاست. باغستان، کمربند سبزی است که قزوین را دربرگرفته و ریهٔ شهر قزوین به حساب می آید. منطقه بویین زهرا مهم ترین کانون تولید ریزگرد در استان قزوین است. خوشبختانه بخش جنوبی باغستان، آبادترین قسمت آن است و مانند سپری در برابر این بخش از ریزگردها ایستاده است. اگر باغستان سنتی به روند تخریب خود ادامه دهد، به زودی قزوین دیگر مکان امنی برای زندگی نخواهد بود و مردم شهر و شهرهای اطراف، در معرض انواع تهدیدهای سلامت قرار خواهند گرفت.

تأثیر باغستان در دمای منطقه

طبق برآوردها، ۲۸۷۰ هکتار باغات سنتی در سه طرف شهر، دمای شهر را حدود ۴ تا ۶ درجه کاهش می دهد. در فصول گرم این میزان کاهش درجهٔ حرارت می تواند اثر بسیار مهمی در کاهش مصرف انرژی برای وسایل سرمایشی داشته باشد. این کاهش مصرف به نوبهٔ خود کاهش تولید گرما توسط این وسایل را به دنبال دارد.

باغستان، ذخیرهٔ ژنتیکی گونه های گیاهی

در باغستان سنتی، ژرم پلاسم غنی از بادام، پسته و انگور وجود دارد. این تنوع ژنتیکی در طول صدها سال بوجود آمده است. از این حیث باغستان قزوین، میراث کشاورزی و موزهٔ تنوع زیستی به حساب می آید. هم اکنون مطالعاتی به خصوص در ارتباط با بادام در مرکز تحقیقات کشاورزی در حال انجام است.

باغستان سنتی قزوین؛ میراثی تاریخی، فرهنگی، اجتماعی

باغستان علاوه بر تأثیر بسیار مهمی که بر شاخصه های محیط زیست داشته و دارد، در طول تاریخ تا به امروز اثر بی بدیلی در کیفیت زندگی اجتماعی در شهر قزوین داشته است. هوشمندی گذشتگان ما در مدیریت امکانات محیطی خود به گونه ای پایداری را لحاظ کرده است که سیستم مدیریت آن تا به امروز زنده و جاری حفظ شده است. این سیستم مدیریت شامل مدیریت آب، مدیریت نیروی انسانی و مدیریت شهر بوده است و از این رهگذر، هویت ویژه فرهنگی را نه تنها در محیط باغستان بلکه در شهر شکل داده است. به عبارت دیگر روابط انسانی و رفتارهای اجتماعی در قزوین کاملاً متأثر از باغستان بوده است.

یکی از نمونه های زیبای رفتار اجتماعی در باغستان، نوبت دهی آبیاری بر اساس طومار آب است که قرن ها رعایت شده است. هنوز هم باغداران، آبیاری باغات را بر مبنای طوماری که ممهور به مهر حمداله مستوفی است انجام می دهند. همین امر باعث شده است تا باغستان سنتی قزوین به عنوان میراث ملی به ثبت رسیده و در فهرست ثبت جهانی قرار گیرد. نکته ای که بسیار حائز اهمیت است آن است که از دست رفتن باغستان باعث می شود این نوع منحصر به فرد از زیستن اجتماعی، در تاریخ گم شود و قزوین هویت منحصر به فرد خویش را از دست بدهد.