در زمان های قدیم، خانواده های آذربایجانی به رسم احترام، در این شب طولانی به ملاقات بزرگ خانواده می رفتند. بزرگ خانواده نیز با فراهم کردن "چیلله یئمک لری" (خوراکی های مخصوص چیلله)، آن ها را داخل یک سینی مسی (مجمعی) می چید و روی کرسی قرار می داد. آتش زیر کرسی در ابتدای شب روشن می شد و افراد خانواده دور آن نشسته، شادی و سرور می کردند.
چیلله یئمک لری
مردم برای پذیرایی در این شب بخصوص و همچنین در شب چره ها، از تخمه آفتاب گردان، پشمک، حلوای هویج و میلاق (انگوری که از دو- سه ماه قبل به وسیله نخ هایی به صورت عمودی به هم بسته شده و در محل مناسبی که سرد هم باشد، از سقف های چوبی آویزان می کنند) استفاده می شد. همچنین خشکباری نظیر برگه زردآلو، آلبالوی خشک شده، سنجد، بادام، گردو، میوه هایی مثل سیب، خربزه هایی که به صورت ترشی نگهداری می شد و سایر خوراکی ها برای پذیرایی از مهمانان استفاده می شد. در این شب به خاطر طولانی بودنش، مردم با خوردن این خوراکی ها و گفتن بایاتی، سعی در گذراندن آن داشتند.
چیلله قارپیزی
هندوانه جزو لاینفک خوراکی های "چیلله گئجه سی" به شمار می رود و به نوعی سمبل این شب در آذربایجان است. سابق بر این که امکاناتی نظیر سردخانه های نگهداری میوه ها و همچنین حمل ونقل میوه از مناطق گرمسیر به سردسیر وجود نداشت، هندوانه را در محل مخصوص نگهداری کاه و علوفه برای حیوانات که "سامانلیق" (کاهدان) می نامیدند، نگهداری می کردند. بدین ترتیب که چند هندوانه از آخرین برداشت جالیز را انتخاب و در محل های مختلف کاهدان می گذاشتند و روی آن را به دقت می پوشاندند. در شب مذکور، هندوانه هایی که بهتر از بقیه مانده بود را برای خوردن انتخاب می کردند.
خُونچا
در خانواده هایی که عضو تازه وارد (عروس) داشتند، هدایایی در این شب آماده می شد. خانواده داماد نسبت به تهیه خونتا (طَبَقی پر از هدیه) برای عروس اقدام می کردند که محتویات آن، هندوانه تزیین شده به بهترین شکل ممکن، تکه ای طلا که در توان مالی خانواده داماد باشد، پارچه های زیبا و نفیس، شیرینی و... بود. خونچا توسط والدین داماد به خانه عروس آورده می شد و طی جشن مختصری با حضور بزرگترهای خانواده عروس، از والدین وی اجازه می گرفتند تا عروس خانم شب چیلله را در خانه داماد میهمان باشد.
تاپماجا و بایاتی خوانی
بزرگ ترها برای ایجاد فضای شادی و سرور، مسابقه های تاپماجا را دور کرسی راه می انداختند، به این صورت که یک "تاپماجا" (چیستان) می پرسیدند و کسی که پاسخ صحیح می داد، برنده بازی بود. همچنین بایاتی ها از اجزای ثابت هر یک از آیین ها و رسوم مردم آذربایجان است. در مراسم شب چیلله به دلیل طولانی بودن این شب و گذران وقت، بزرگترها بایاتی می خواندند. گاه نیز مشاعره با بایاتی انجام می شد و گاهی هم بزرگ ترها با بایاتی برای کوچک ترها فال می گرفتند. بیشتر بایاتی های مرسوم در شب چیلله از منظومه حیدربابای شهریار انتخاب می شد. به عنوان مثال:
چیلله چیخار بایراما بیر آی قالار
پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار
گئدر باخار گودول ده یارماسینا
باخ فلکین گردش و غوغا سینا
و یا:
قــــاری ننه گئجـه نــاغیل دئینـــده
کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده
من قاییدیب بیرده اوشاق اولایدیم
بیر گول آچیب اوندان سورا سولایدیم
***
شب چیلله با تمام زیبایی هایش به پایان می رسد و خوابی خوش دور کرسی، خاتمه آن خواهد بود. رسوم زیادی از این شب زیبا هنوز پابرجا مانده است.
هرچند خوراکی ها تغییر کرده اما هنوز هم هندوانه پای ثابت شب یلداست و هرچند کرسی ها جای خود را به رادیاتورها و بخاری های گازی داده اند، گرمای مهر و محبت خانواده ها به رغم ماشینی شدن زندگی ها هنوز هم پابرجاست.
« دنیای سفر » این نوشته را از « میراث آریا » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
