مثل پدربزرگ ها پیر است و خسته، از راه طولانی همه ی این سال ها. اما هنوز جاری ... قنات ها را می گویم.
یک: قنات یا کاریز تونل هایی است که زیر زمین کنده می شود و آب از سفره های زیرزمینی در آن جریان پیدا می کند. این تونل ها رشته چاه هایی را که از چاه اصلی سرچشمه می گیرد، به هم ربط می دهد. تعداد و فاصله ی چاه ها به وسعت قنات بستگی دارد. به چاه اصلی «مادرچاه» می گویند.
قنات تا به سطح زمین برسد، مسیری طولانی را طی می کند. معمولا از دامنه ی کوه آغاز می شود و به محل برداشت آب در بیابان می رسد. به دهانه ی قنات در سطح زمین دهانه ی کاریز، سرقنات یا مظهر می گویند.
دو: در منطقه ی خشک و بیابانی، مثل کشور ما، تأمین آب برای کشاورزی و آشامیدن همیشه دل مشغولی مهم آدم ها بوده است. با اختراع قنات به دلیل وجود قنات ها و در نتیجه آب، معماری خاص کویر به وجود آمد و سازه هایی برای مدیریت و ذخیره ی آب؛ آب انبارها، یخچال ها، آسیاب ها، حمام ها، پایاب ها و ...
حفر قنات بدون ابزار و امکانات پیش رفته از دشوارترین مشاغل بوده است و مقنی های بسیاری به دلیل کمبود اکسیژن در دل زمین یا ریزش دیوارهای قنات، جان خود را از دست می دادند.
سه: حالا قنات ها در جایگاه بیستمین اثر ثبت شده ی ایران در فهرست جهانی یونسکو جای گرفته اند؛ 11 قنات به نمایندگی از همه ی قنات های ایران. عمر این قنات ها بین 200 تا 2500 سال است، هنوز زنده اند و هرکدام ویژگی های منحصر به فردی دارند.
چهار: این فهرست قنات هایی است که به ثبت رسیده اند:
- قنات قصبه ی گناباد (استان خراسان رضوی) با بیش از 300 متر عمق به عمیق ترین قنات ایران مشهور است.
- قنات زارچ (استان یزد) طول آن بیش از 80 کیلومتر است و آن را طولانی ترین قنات ایران می دانند.
- قنات گوهریز جوپار (استان کرمان) زیستگاه ماهی کور است. طول آن بیش از سه هزار متر است و 129 حلقه چاه دارد.
- قنات بلده ی فردوس (استان خراسان جنوبی) 16 رشته و دو چشمه و مقداری آب سرگردان دارد.
- قنات مون در اردستان (استان اصفهان) تنها قنات دو طبقه ی جهان است و در آن دو رشته آب دو کیلومتر به موازات هم جریان دارند. این دو رشته در مرحله ی آخر به هم می رسند و از زمین بیرون می آیند.
- قنات های وزوان و مزدآباد میمه (استان اصفهان) دارای سد زیرزمینی هستند و آب را در فصولی که کشاورزان نیاز به آب ندارند، ذخیره می کنند.
- قنات های اکبرآباد و قاسم آباد بروات در بم (استان کرمان)، قنات ابراهیم آباد اراک (استان مرکزی) و قنات حسن آباد مشیر در مهریز (استان یزد)، بقیه ی قنالت های ثبت شده در این فهرست هستند.
پنج: میراث جهانی یونسکو یک پیمان بین المللی است و موضوعش حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر که اهمیتی جهانی دارند. ثبت یک اثر در این فهرست سبب می شود سازمان ملل برای نگه داری و مرمت از اثر حمایت کند و توجه باستان شناسان و پژوهشگران را برای تحقیق به آن جلب می کند.
« دنیای سفر » این نوشته را از « همشهری » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
