قلعه «جواشیر گناباد» بر فراز قله شاه نشین کوهی در فاصله ۲ کیلومتری جنوب روستای زیبد مشرف بر روستای «کلاته شهاب گبر» در ابعاد ۸۰×۳۵ احداث شده که در نزد اهالی منطقه به «قلعه شهاب» و «شاه نشین» شهرت دارد. البته در متون تاریخی در میان قلعه های اسماعیلیه قهستان چنین نام هایی مشاهده نمی شود.
به گزارش «دنیای سفر» رجبعلی لباف خانیکی پژوهشگر و باستان شناس خراسانی در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: این قلعه به عظمت و وسعت قلعه سرتخت نبوده اما گویا از جایگاه سیاسی مهم تری برخوردار بوده است، زیرا به نوشته «منهاج سراج» جایگاه شخصیت والایی از اسماعیلیه به نام «محتشم شهاب منصور ابوالفتح» بوده و احتمالا از امکانات دفاعی و ساختاری متناسب با شأن آن شخصیت برخوردار بوده است.
وی اضافه کرد: متاسفانه در این قلعه تخریب هایی صورت گرفته که به جزء بخش غربی نشانه هایی از حصار بر روی زمین دیده نمی شود و آثار مشخصی از دیوار یا فضاهای معماری بر جای نمانده است، این در حالی است که سرتاسر سطح قلعه از سنگ، قطعات آجر و کلوخه های گچی انباشته شده است که پس از سرقت مصالح ساختمانی قابل استفاده بر جای مانده اند. با توجه به شواهد باقیمانده این احتمال نیز وجود دارد که قلعه از فضای معماری مرغوبی برخوردار بوده است.
لباف خانیکی تصریح کرد: البته هنوز هم حفاران غیرمجاز برای جست وجوی گنج در این منطقه خاک درون قلعه را زیرو رو می کنند و هنگام برخورد به دیوارهای آجری به تخریب آن ها می پردازند.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: تنها عارضه دفاعی احتمالی که در جبهه شمالی قلعه برجای مانده، حفره چاه مانندی به قطر ۶ متر و عمق حدود ۵ متر بوده که از سنگ و ضایعات معماری پر شده است. احتمال دارد که این پدیده یک خروجی اضطراری یا راهی جهت دسترسی به چشمه آبی در پای قله باشد؛ البته در مورد آن چاه و قلعه مثل هر اثر تاریخی دیگر باورها و روایت های عامیانه ای در میان اهالی روستاهای مجاور وجود دارد که با حقیقت مقرون نیست.
وی اضافه کرد: به عنوان مثال در مورد این چاه نقل می شود که ۴۰ دختر در قلعه بودند و کارشان آب آوردن از چشمه و پر نگهداشتن آن چاه از آب بوده است. یا حکایت می شود که « یزدگرد سوم» آخرین پادشاه ساسانی در قلعه شهاب کشته شده است که با توجه به روایت های موجود این داستان صحت ندارد.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: اما آنچه واقعی به نظر می رسد و جایگاه معنوی و اجتماعی این قلعه را ارتقا می دهد، نوشته «منهاج سراج» در کتاب طبقات ناصری است. او که خود ۳ بار به رسالت از «قلعه تولک» در افغانستان به قهستان آمده، مشاهدات خود را نقل به مضمون این گونه توضیح داده است، «در سال ۶۲۱ بعد از آن که خراسان از لشکر مغول خالی شده بود و مردم به سبب نایافت جامه و مایحتاج اندک که از وقایع کفار خلاص یافته بودند و در ضیق معیشت مانده بودند، به اشارت ملک تاج الدین حسن سالار از قلعه تولک به اسفزار و از اسفزار به طرف قاین و از آن جا به قلعه سر تخت و جواشیر رفتم و فرمانده بلاد قهستان در آن وقت محتشم شهاب منصور ابوالفتح بود، او را دریافتم در غایت دانایی به علم و حکمت و فلسفه چنانکه در بلاد خراسان مثل او فلسفی و حکیمی در نظر نیامده بود. غربا را بسیار توجه می کرد و مسلمانان خراسان را که به نزدیک او می رسیدند به حمایت و پناه می گرفت. مجالست او باعلماء خراسان بود. در سال های یورش مغولان ۱۷۰۰ تشریف و ۷۰۰ اسب با بار از خزانه او به علما و غربا رسیده بود...».
وی ادامه داد: با توجه به موارد گفته شده محتشم شهاب در جواشیر و گاه سرتخت که به فاصله کمی از یکدیگر قرار دارند مقام داشت و شاید خوشنامی او موجب شده است که قلعه جواشیر، چشمه نزدیک به قلعه و روستای مجاور آن به نام او (شهاب) مزین باشد.
لباف خانیکی اظهار کرد: گای لسترنج (ایران شناس بریتانیایی) و حمدالله مستوفی (مورخ) جایگاه قلعه سرتخت را گناباد نشانی داده اند و منهاج سراج(مورخ) آن ها را در یک منطقه و نزدیک به هم دیده است و در گناباد تنها ۲ قلعه سرتخت (ارگ فرود) و قلعه جواشیر (قلعه شهاب) است که با فاصله حدود ۲ کیلومتر از یکدیگر چنان موقعیتی نسبت به هم دارند.
این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: قلعه جواشیر به عنوان قلعه شهاب در تاریخ هفتم مهر ماه ۱۳۸۱ به شماره ۶۴۳۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
