کلمه #ایران که به رنگ فیروزه ای بر سردرِ پایون نشسته، شاید تنها واژه فارسی در کل پاویون ایران در #اکسپو ۲۰۲۰ دبی باشد.
خط فارسی و عربی در دنیای بیرون از خاستگاه آن ها معمولا از یکدیگر تشخیص و تمییز داده نمی شوند. برای همین وقتی «خوش نویسی» به نام ۱۶ کشور عربی و ترکیه در یونسکو ثبت جهانی شد و ایران در مقابل، برنامه ای به نام «پاسداری از خوش نویسی» را ثبت کرد، واکنش های زیادی در داخل ایران برانگیخته شد. حالا در اتفاق دیگری که در "اکسپو دبی" افتاده است، آن انتقادها معنای بیشتری پیدا می کند.
این گزارش را در حالی روایت می کنم که روی نقطه کلمه «نصر» در محوطه باز اکسپو دبی نشسته ام. در واقع روی نیمکتی که قرار است خط عربی را در حالی که با معماری و هنر مدرن درآمیخته، به بازدیدکنندگان این نمایشگاه جهانی معرفی کند. روی تابلو کوچک فلزی در نزدیکی کلمه ای که نقش نیمکت را در محوطه بازِ اکسپو دارد، متنی به این مضمون نوشته شده است: "فرصتی برای مشاهده و تمرینِ هنر فاخر خوش نویسی عربی است. این اصطلاح در عربی «خط» نام دارد، اکنون می توانید شیوه خلق این هنر سنتی را تماشا کنید و حتی نوشتن خط عربی را خودتان امتحان کنید."
امارات در کنار تکنولوژی هایی که برای نخستین بار در اکسپو ۲۰۲۰ دبی رونمایی کرده، سراغ خط و خوش نویسی هم رفته است؛ هنری که دو ماه پس از برگزاری اکسپو در یونسکو به نام ۱۶ کشور عربی، از جمله امارات ثبت جهانی شد. حالا حاشیۀ خیابان های اکسپو به این هنر مزین شده است، خطوطی که توسط یک معمار برجسته طراحی شده اند، با ذکاوت قصه ای را روایت می کنند و هدف معرفی و شناساندن خط و خوش نویسی عربی را در جریان نمایشگاهی که بیش از ۱۹۰ کشور در آن شرکت کرده اند، دنبال می کنند.
این خطوط که به عنوان نیمکت های محوطۀ بازِ اکسپو نقش آفرینی می کنند، توسط «آصف خان»، معمار بریتانیایی با مشارکت «لارا کاپتان»، تایپوگراف لبنانی مقیم آمستردام، با الهام از کلمات عربی طراحی شده اند. امارات این پروژه را "یادگیری زبان عربی با خط و خوش نویسی" نامیده است.
طراحان می گویند که محوطه ۴۳۸ هکتاری اکسپو با ۵۰ کلمۀ معنی دار انگار که در یک شعر پیچیده شده است. آن ها کلمات را پس از نظرسنجی در شبکه های اجتماعی با مشارکت مردم انتخاب کرده اند. از مخاطبان خواسته شده بود کلماتی را پیشنهاد دهند که نمایشگر سه منطقۀ موضوعی اکسپو (فرصت، تحرک و پایداری) باشد. بعد گروهی متشکل از ۳۰ جوان حرفه ای اماراتی، انتخاب نهایی کلمات را انجام دادند. برای قرار گرفتن کلماتِ معنی دار در هر منطقۀ موضوعی اکسپو سناریویی تعریف شده؛ این که نیمکت ها کجا مستقر شوند، چه فرمی داشته باشند و از چه مواد و رنگی ساخته شوند، مثلا کلمه ای که معنای "بینایی" می دهد، از موادی شفاف ساخته شده است. کلمات طراحی سه بعدی دارند، بعضی از آن ها چنان کشیده و فرم داده شده اند که مردم را تشویق می کنند روی انحنای خطوط عربی بنشینند و به آرامی در تفکرات خود غرق شوند. بعضی کلمات درهم گرد شده اند و فضا را برای گفت وگو و تعامل آماده کرده اند. بعضی از کلمات هم طوری مستقر شده اند که بازدیدکننده را پس از توقف و استراحت کوتاه به تماشای پاویونی که در نزدیکی آن قرار دارد، تشویق می کنند.
خوش نویسی عربی تا حالا بیشتر در کتاب های دینی و مذهبی کاربرد داشته و شناخته شده، برای همین اجرای ایده خطوطِ معنادارِ نیمکتی که با هنر مدرن درآمیخته و در رویدادی جهانی با هدف آموزش زبان عربی به نمایش گذاشته شده، خلاقانه و نوآورانه به نظر می رسد و احتمالا از برنامه بلندمدت کشورهای عربی برای شناساندن بیشتر زبان عربی و همچنین مهارت و شیوه نگارش خط عربی در ادامه ثبت جهانی آن در یونسکو حکایت دارد.
این ایده توجه بازدیدکننده ایرانی را شاید از این نظر بیشتر جلب کند که با فضای تُهی از خط و خوش نویسی در پاویون ایران، سرزمینی که خاستگاه این هنر است، مواجه می شود. هرچند، در مصاحبه های قدیمی تر "نشید نبیان" طراح پاویون ایران از پیشنهادِ اختصاص یکی از سالن های پاویون به رسم الخط پارسی و معاصرسازی آن توسط هنرمندان ایرانی سخن گفته شده؛ چرا که او معتقد بوده "خط ابزار روایت گری است و اگر می خواهیم خصومت ها نسبت به کشورمان کم شود باید با تمدن های دیگر وارد گفت و گو و روایت پردازی شویم"، اما در همان مصاحبه اشاره شده که در نهایت، به جای خط و خوش نویسی قرعه به نام فرش افتاده است.
"ایران" که به رنگ فیروزه ای بر سردرِ پایون نشسته، شاید تنها واژه فارسی در کل پاویون ایران در اکسپو ۲۰۲۰ دبی باشد که انحنا و کشیدگی آن، کمی تداعی کننده هنر خوش نویسی است و البته، مولاژ منشور کوروش که به خط میخی اکدی در پاویون ایران به نمایش گذاشته شده و تا حدی، معرف خط ایران باستانی است و جز این ها، هیچ اثر دیگری از قدمت خط و هنر خوش نویسی در پاویون ایران دیده نمی شود و نقد جامعه خوش نویسان را بار دیگر تداعی می کند که حتی با وجود ثبت جهانی "برنامه پاسداری از خوش نویسی"، عملا در رویدادهای بین المللی برنامه قابل دفاعی برای معرفی مهارت و دانش خط و هنر خوش نویسی ایرانی و البته پاسداری از آن نداریم و در چنین مواقعی، نهایت اقدامی که شاید انجام شود دعوت از یک خوش نویس برای مشقِ خط در برابر دیدگان عموم است.
