توسعه حمل و نقل ریلی با توجه به همه مزایایی که دارد، در سال های اخیر در دستور کار دولت قرار گرفته است اما باید در این زمینه به مسائلی مانند انتخاب هوشمندانه محل ایستگاه ها توجه کرد.
باید ابتدا انتخاب کنیم که کدام نقاط شهر باید به محل تجمع و تمرکز جمعیت و مراکز فعالیت های اقتصادی تبدیل شوند و بر این اساس، ایستگاه ها احداث شوند. این انتخاب باید از متغیرهای مختلفی همچون شرایط طبیعی و اقلیمی به لحاظ زلزله و سیل، نظام اسکان، نظام جمعیت و برنامه ریزی کلان تبعیت کند؛ مواردی که برنامه ریزی منطقه کلانشهری را شکل می دهند. آماده کردن این برنامه در قالب «طرح مجموعه شهری» از 20 سال پیش برای تهران آغاز شده اما مشکلاتی مانع تحقق این مسئله تاکنون شده است.
نخستین مشکل در مدیریت جزیره ای به جای مدیریت مقتدر است. در نبود مدیریت منطقه کلانشهری، برنامه ریزی منطقه کلانشهری کمکی به ما نخواهد کرد. نظام مدیریت مجموعه شهری (منطقه کلانشهری) هنوز در ایران مستقر نشده است و به همین دلیل مجموعه شهری را مانند مجمع الجزایری اداره می کنیم که جزایرش شهرهای ما هستند.
به همین دلیل است که تهران یک نوع مدیریت می شود؛ کرج یک نوع و شهرهای دیگر به گونه ای دیگر. در حالی که منطقه کلانشهری یک سیستم یکپارچه است و بیشتر فعل و انفعالاتش در بین این جزیره ها اتفاق می افتد.
مشکل دوم در سرمایه گذاری نمود پیدا می کند. توسعه خطوط ریلی نسبت به حمل و نقل جاده ای به سرمایه گذاری ثابت و سنگین تری نیازمند است. حال باید از خود بپرسیم آیا تحمل و ظرفیتی برای این سرمایه گذاری که بخش خصوصی به خاطر بازدهی بلندمدت در آن مشارکت نخواهد کرد، وجود دارد؟ آیا این توان را در دولت سراغ داریم که سرمایه گذاری سنگین تری انجام دهد تا در درازمدت بازدهی بیشتری نسبت به جاده سازی و اتوبان سازی شاهد باشیم؟
از سوی دیگر مسئله این است که چطور مردم و مسافران را قانع کنیم که به جای استفاده از وسیله نقلیه شخصی، مشتری قطار شهری شوند؟ این قانع کردن به معنای نصیحت نیست، بلکه معنای آن فراهم کردنِ زمینه های لازم برای «انتخاب» است. سیستم مدیریت شهری و کلانشهری نمی تواند با نصیحت یا فشار یا هر عامل دیگری شهروندان را مجبور به انتخاب کند.
نمی توان انتظار داشت کسی که حق انتخاب دارد که با وسیله نقلیه شخصی بیرون برود، فقط به خاطر اینکه هزینه مترو کمتر است قطاری را انتخاب کند که در ساعات پیک 3 برابر ظرفیتش مسافر سوار می کند. او این انتخاب را نخواهد کرد چون کرامت انسانی اش در آن مراعات نشده است. وقتی شما جایی افراد را پیاده می کنید که تا به محل کارشان برسند چندین بار باید مسیر را عوض کنند، برای کسانی که زمان و هزینه فرصت برای شان مهم است به صرفه نخواهد بود.
در برنامه ریزی شهری نخستین پرسشی که همواره مطرح است این است که در نتیجه اقدامات شهری ما، چه کسی، چگونه، چه چیزی را، در کجا، به دست می آورد یا از دست می دهد؟ در موضوع حمل ونقل نیز باید از خود بپرسیم آیا به لحاظ اقتصاد سیاسی و ساختار قدرت شهری و کلانشهری، منفعت ذی نفعان و ذی نفوذان در توسعه جاده ای است یا ریلی؟ آیا اجرای سیاست اولویت بخشی به توسعه ریلی باعث می شود آنهایی که باید، کیفیت بهتر زندگی را در محل احداث ایستگاه ها به دست بیاورند یا خیر؟
جاده تمام زمین های اطرافش را برای ساخت وساز تحریک می کند و مسلم است که صاحبان زمین علاقه مند خواهند بود تا جاده ساخته شود، زمین ها دسترس پذیر شوند و در نتیجه ارزش پیدا کنند. اگر در این وضعیت، سیستم مدیریت شهری و کلانشهری، نفوذپذیر و دچار احتیاج مالی باشد، احتمال تخلف نیز وجود خواهد داشت.
بنابراین، صاحب زمین می تواند با پرداخت پول، قوانین منع ساخت وساز را بی تاثیر کند. این وضعیتی ناگزیر است، به ویژه اگر زمین هایی که در فاصله شهرها هستند، مالک بزرگ داشته باشند و این مالکان بزرگ، شبه دولتی و دارای ابزارهای قدرت بیشتری باشند. اما در سیستم ریلی می توان در مقابل این فشارها مقاومت کرد و ایستگاه را در جایی که لازم است برای یک نظام فضایی توسعه یافته متناسب با محیط زیست ساخت.
گلوگاه و چالش توسعه حمل ونقل ریلی، در همین انتخاب ها و مقاومت هاست. کمترین مزیت ریل بر جاده این است که به جای آنکه 60 کیلومتر طول جاده را کنترل کنیم، در 7 یا 8 ایستگاه با شعاعی مشخص ابزارهای کنترلی را متمرکز می کنیم. در این زمینه باید بررسی کرد که ارائه خدمات از طریق احداث ایستگاه ها به نفع چه کسی تمام می شود؟ باید حداکثر انرژی و تلاش ممکن را برای ساکنان این سکونتگاه ها به کار بست؛ نه ساکنان آینده یا صاحبان زمین های اطراف. این کاری بسیار ظریف و نیازمند برنامه، مدیریتی و دیدگاه جامعه شناختی است.
اینکه چه تعادلی می توان میان این مسائل برقرار کرد یک بحث چندوجهی است که باید با یک مطالعه جامع و درنظر داشتن همه جوانب یک اقدام توسعه ای به این وسعت، توازنی در آن برقرار کرد. این مطالعات لازمه اجرای موفق هر اقدام و سیاستی در مسیر توسعه است
« دنیای سفر » این نوشته را از « روزنامه گسترش صمت » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
