28 مارس 2024 - 22:33

برآورد ظرفیت تحمل، چالش پیش روی مجریان توسعه پایدار گردشگری

26 ژانویه 2016 - 09:10 dsfr.ir/vn532

برآورد ظرفیت تحمل، چالش پیش روی مجریان توسعه پایدار گردشگری
conservationindia.org
گردشگری حیات وحش در هند

پشت گوش انداختن برآورد ظرفیت تحمل مقاصد گردشگری توسط سازمان های متولی منجر به تخریب برجسته ترین جاذبه گردشگری کشور یعنی میهمان نوازی خواهد شد.

هر از چندگاهی در خبرها می خوانیم که منطقه یا شهری از ورود گردشگران اعلام نارضایتی کرده است. در جایی دیگر نیروی انتظامی جلوی ورود تورها را به منطقه یا روستای خاصی گرفته و یا حتی ورود گردشگر و تعداد بازدید های بی شمار آنها متخصصین زیست محیطی و دغدغه مندان میراث فرهنگی را نگران آسیب های وارده به یک جاذبه تاریخی یا طبیعی در منطقه ساخته است.

شاید بتوان سر منشا شکل گیری تمام رویدادهای این چنینی را در بی توجهی به تعیین ظرفیت تحمل دانست. در سال های اخیر، حجم بالای تورهای ورودی به مناطقی چون کویر مرنجاب، مصر و فرحزاد و ... بدون توجه به ظرفیت تحمل این مناطق، آستانه تحمل جامعه محلی را پایین و پایین تر آورده تا جایی که این آستانه به نقطه شکست خود یعنی رنجش، بی تمایلی و خشونت از سوی جامعه میزبان نسبت به گردشگران رسیده است.

شاید اگر توسعه گردشگری مسیر پایداری را در پیش می گرفت، ظرفیت تحمل ها تعیین می شد و افراد ملزم به رعایت آنها می شدند؛ دیگر امروز انگشت اتهام به سوی میهمان نوازی ایرانی قرار نمی گرفت.

همان طور که می دانیم در تعریف گردشگری پایدار به عنوان یک چارچوب آلترناتیو گردشگری، تلاش می شود، کیفیت زندگی جامعه میزبان بهبود یابد، کیفیت بالایی از تجربه برای بازدیدکنندگان فراهم و در نهایت نیز کیفیت محیطی که هم جامعه میزبان و هم بازدید کننده به آن وابسته است، حفظ شود.

یکی از چالش های پیش روی مجریان توسعه پایدار گردشگری، تعیین میزان محدودیت هایی است که باید به منظور توسعه گردشگری در یک منطقه اعمال شود. در ادبیات گردشگری برای برطرف ساختن این چالش، از ظرفیت تحمل کمک گرفته شده است.

باید توجه داشت که تغییر در محیط نتیجه ناگزیر هر نوع فعالیت انسانی است. به همین جهت تعیین ظرفیت تحمل محیط برای توسعه گردشگری از اهمیت به سزایی برخوردار است. در صورت تعیین ظرفیت تحمل و اتخاذ سیاست های کنترل و مدیریت توسعه گردشگری می توان نسبت به حفظ کیفیت محیط در دراز مدت اطمینان حاصل کرد.

سازمان جهانی جهانگردی در تعریف ظرفیت تحمل به حداکثر تعداد جمعیت بازدید کننده از یک منطقه گردشگری اشاره می کند که در یک زمان معین بدون ایجاد تغییر و آشفتگی در محیط زیست فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، در کیفیت رضایت مندی بازدیدکنندگان کاهش غیرقابل قبول ایجاد نکند.

ظرفیت تحمل با حد نهایی تغییرات قابل پذیرش در محیط (limits of acceptable changes-lac) ارتباط تنگاتنگ دارد. شناسایی ظرفیت قابل تحمل می تواند منجر به تغییر در مکان های انتخاب شده برای گردشگری و جایگزینی یک مکان در معرض فشار با مکان جدید شود. در حقیقت این روش تعیین کننده تراکم و نحوه استفاده از مناطق و زون هایی است که برای گردشگری تعیین شده است.

برای تعیین ظرفیت تحمل یک محیط، باید به دو سوال اصلی پاسخ گفت. اول اینکه چه میزان تخریب در محیط و دوم اینکه چه میزان تنزل کیفی برای گردشگران قابل پذیرش است؟ برای پاسخگویی به این دو سوال اساسی، باید انواع ظرفیت تحمل مورد مطالعه قرار گیرد.

ظرفیت تحمل دارای انواع متفاوتی است. ظرفیت تحمل زیست محیطی، فیزیکی، بیولوژیک، خدماتی، اکولوژیک، روانی (ادراکی)، اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی انواع مختلف ظرفیت تحمل هستند.

ظرفیت تحمل زیست محیطی شامل ظرفیت تحمل فیزیکی و بیولوژیکی است. این ظرفیت تحمل حدی از تغییرات است که به واسطه آن اکوسیستم ها، زیستگاه ها و چشم اندازها، بدون تخریب امکان هم سازی با تغییرات را پیدا می کنند.

ظرفیت تحمل فیزیکی، حداکثر تعداد بازدیدکنندگانی است که در یک مکان و زمان معین می توانند حضور فیزیکی داشته باشند. این تعداد می توانند بر اساس فرمول زیر برای پهنه های گردشگری محاسبه شوند.

Pcc=A*v/a*Rf

در این فرمول، A مساحت پهنه مناسب برای استفاده گردشگری است. منظور از پهنه های مناسب در واقع پهنه هایی است که در ارزیابی های توان اکولوژیکی برای گردشگران به عنوان پهنه های دارای توان تفرج گسترده طبقه 1 و طبقه 2 شناسایی شده اند؛ Visitor/Area مقدار فضایی که هر بازدیدکننده نیاز دارد تا به راحتی بتواند در آن جا به جا شده و تداخلی با سایر پدیده های فیزیکی یا افراد دیگر نداشته باشد. این مقدار در حالت عادی برای یک فرد معمولی مساحت افقی 1 متر مربع است و در یک فعالیت تفرجی گروهی با توجه به موانع طبیعی، حساسیت منطقه و یا ملاحظات ایمنی متغیر است؛ Rf نیز تعداد بازدید روزانه از یک مکان است که از تقسیم مدت زمان قابل استفاده بودن محل بر میانگین طول زمان یک بازدید به دست می آید.

ظرفیت تحمل بیولوژیک بیان کننده بیشترین سطح بازدیدکنندگان، بدون افت کیفی منابع زیست محیطی مهم منطقه است. برای تعیین ظرفیت تحمل بیولوژیک ضروری است شاخص هایی که نشان دهنده افت کیفی محیط طبیعی هستند، تعریف و معرفی شوند تا با اندازه گیری مداوم و پایش این شاخص ها بتوان در زمان های مناسب از تغییرات محیط بیولوژیک اطلاع حاصل کرد. یافتن شاخص های افت کیفی محیط بیولوژیک با توجه به تنوع گونه های گیاهی، جانوری، زیستگاه ها و نیز حساسیت های متفاوت آنها در برابر فعالیت ها و اقدامات متفاوت طبیعت گردی کاری دشوار است. یکی از خطرات روش تعیین ظرفیت تحمل، به دست آوردن برآوردی از میزان قابل قبول گردشگر و فعالیت های آن ها به شیوه ای است که بیش از ظرفیت تحمل واقعی محیط طبیعی باشد. این امر با توجه به تحقیقات و داده های علمی مبهم و غیر دقیق، امری کاملا محتمل است.

شیوه های متداول و مناسبی برای تامین ظرفیت تحمل بیولوژیک محیط های طبیعی حفاظت شده وجود دارد که از جمله آنها می توان به افزایش آگاهی و آموزش طبیعت گردان و گردشگران، تغییر در محل های بازدید و نیز حفاظت برخی مناطق حساس اشاره کرد.

ظرفیت تحمل خدماتی، کیفیت خدمات متناسب با گردشگری است که البته گردشگران در جستجو آن هستند. برای تعیین ظرفیت تحمل خدماتی برای یک برنامه ریزی و طراحی موفق گردشگری در پهنه ای مشخص، توجه به امکانات خدماتی مورد نیاز گردشگران ضروری است. به عنوان مثال نیازهای گردشگران می تواند مراکز اقامتی موقت/دائمی (هتل، متل، مسافرخانه، ... ، آلاچیق، اکولوژ، محل برپا کردن چادر و خدمات مرتبطی چون سرویس بهداشتی، امکانات غذا و شستشو و ...)، مرکز بازدید کنندگان، کانال های بازدید، رستوران ها، مراکز خرید، خدمات مسافرتی، تفریحات و سرگرمی ها، سیستم های مراقبت از سلامتی و مقابله با حوادث غیرمترقبه باشد.

توجه به کیفیت خدمات در حد رعایت استانداردهای مورد پذیرش گردشگران ملی و بین المللی ضروری است. در تعیین ظرفیت تحمل خدماتی، محدودیت های منابع محیطی مانند محدودیت در تامین آب و انرژی باید مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال در صورت محدود بودن منابع آبی شیوه های جدید استحصال آب باید به کار گرفته شود و در این روند محیط طبیعی و جوامع محلی نیز باید از امکانات و تسهیلات جدید بهره مند شوند.

تدارکات تسهیلات خدماتی باید به گونه ای باشد که نیازمندی های فزآینده گردشگران در منطقه را تامین کنند و برنامه های گردشگری به دلیل کمبود خدمات دچار بازخورد منفی نشوند. از طرف دیگر هماهنگی امکانات خدماتی با محدودیت های ظرفیت تحمل اکولوژیک، اجتماعی و روانی باید مورد توجه قرار گیرد.

در ظرفیت تحمل اکولوژیکی، ساختار، نقش و فرآیندهای اکولوژیکی در برآوردها در نظر گرفته می شود.

برای برآورد ظرفیت تحمل اکولوژیک به روش IUCN، ابتدا باید ظرفیت تحمل فیزیکی و سپس هر یک از عوامل محدود کننده بیولوژیک را حساب کرده و با استفاده از فرمول های مربوطه، به محاسبه آن اقدام کرد.

در این فرمول، Ecc ظرفیت تحمل اکولوژیک، Pcc ظرفیت تحمل فیزیکی،  Mnx میزان محدودیت هر یک از عوامل محدود کننده بیولوژیک در محدوده مورد نظر و Mtx کل موجودی آن عامل محدود کننده در محدوده مورد نظر است.

ظرفیت تحمل روانی، کمترین درجه مطلوبیت و لذتی است که کاربران جدید یک منطقه توسعه یافته، آماده پذیرش آن قبل از آغاز جستجو برای یافتن گزینه مکانی دیگری برای همان کاربری باشند. مسلما ظرفیت تحمل طبیعت گردان که به محیط های طبیعی علاقه مند هستند، با گردشگرانی که به مراکز خرید، شهرها یا تفرجگاه های مجهز می روند، متفاوت است. کیفیت مورد انتظار گردشگران طبیعت گرد شامل آرامش، تراکم اندک سایر افراد، علایم و نشانه های اندک از توسعه انسانی است.

ظرفیت تحمل اجتماعی - فرهنگی، سطح تحمل جمعیت میزبان در یک ناحیه در حال توسعه، برای پذیرش حضور و رفتار جمعیت کاربران جدید و یا درجه آمادگی پذیرش تراکم و شلوغی آنها است. به عنوان مثال این ظرفیت می تواند بیان کند که چه سطحی از توسعه طبیعت گردی و چه تعداد طبیعت گرد بر جامعه محلی و شیوه زندگی آنها تاثیر منفی خواهد داشت. تعداد زیاد گردشگر می تواند با دستیابی جامعه محلی به نیازمندی های روزمره شان به رقابت برخیزد و پس از کاهش کنجکاوی ها و جذابیت های اولیه ی طبیعت گردی، به ویژه از جنبه فواید اقتصادی، موجب مخالفت جامعه محلی با طبیعت گردی شود.

از جمله مظاهر منفی حضور بیش از ظرفیت گردشگران برای جامعه محلی، شلوغ شدن مکان های آرام و با صفا و یا تخریب آثار باستانی و ایجاد آلودگی های زیست محیطی است که کلیه این عوامل موجب کاهش علاقه مندی به حضور طبیعت گردان در منطقه خواهد شد. از دیگر تاثیرات اجتماعی و فرهنگی، برخورد جامعه محلی با فرهنگ های متفاوت است که با گسترش گردشگری از سطح محلی، ملی و بین المللی، تاثیرات فرهنگی بیشتری را به جا خواهد گذاشت. در نظر گرفتن برنامه های مشارکتی مردمی برای جامعه محلی و مجهز کردن آنها به ارزش های فرهنگ بومی، می توان از تاثیرات منفی این روند کاسته و موجب علاقه مندی بیشتر به مظاهر فرهنگ بومی و سنتی شد.

شاخص های فرهنگی - اجتماعی باید به صورت مستمر مورد پویش قرار گیرد تا از تاثیرات منفی گردشگری جلوگیری شود؛ برخی از این شاخص ها افزایش درآمد و ایجاد اشتغال جامعه محلی، عدم بروز نارضایتی از حضور گردشگران، مشارکت جامعه محلی در پروژه های گردشگری و ... است.

ظرفیت تحمل اقتصادی نیز، توانایی جذب و پذیرش فعالیت های توسعه ای جدید بدون جا به جایی و یا مزاحمت در کاربری ها و فعالیت های مطلوب محلی است.

با تمام آنچه در خصوص اهمیت محاسبه ظرفیت تحمل گفته شد باید اضافه کرد، حتی اگر این آستانه های برد تعیین شود اما بر اجرای دقیق و رعایت کامل آنها نظارتی صورت نگیرد، باز هم مدیریت توسعه گردشگری در مناطق حساس با مشکل رو به رو خواهد شد. توسعه گردشگری کشور همچنان قربانی فقدان مدیریت یکپارچه می شود. آیا وقت آن نرسیده است تا با نگاهی جامع تر به برنامه ریزی و مدیریت گردشگری کشور بپردازیم.

در تدوین این متن از کتاب طبیعت گردی پایدار در پهنه های طبیعی حفاظت شده (خشکی) نوشته میترا البرزی منش کمک گرفته شده است.

1