گردشگری نجوم؛ جلوه افلاک در گنبد مینا

در هم تنیدگی گردشگری نجوم با طبیعت گردی، گردشگری ماجراجویانه، گردشگری فرهنگی و گردشگری آموزشی پتانسیل های بسیاری را پیش روی گردشگری داخلی کشور گذاشته است اما بی توجهی به زیرساختها و الزامات آن راه را بر توسعه این نوع خاص از گردشگری بسته است.

امروزه در سرتاسر جهان، گردشگری نجوم مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته است. در ایران نیز یکی از فعالیت های جذاب گردشگری خصوصا در بین جوانان و علاقمندان به شگفتی های آسمان، گردشگری نجوم است که به سبب در برگرفتن مجموعه ای از فعالیت های فراغتی، ماجراجویانه و آموزشی، در بین خانواده ها و علاقمندان به آسمان شب، روز به روز طرفداران بیشتری پیدا می کند.

این نوع خاص و جدید گردشگری، در حال حاضر در ایران بر پایه ی فعالیت های انجمن ها و کلوپ های نجومی و یا شرکت هایی استوار است که با راه اندازی تورهای رصد، متقاضیان را برای مشاهده آسمان، اجرام سماوی و یا پدیده های خاص به مکان هایی با شرایط مساعد رصد می برند. متاسفانه به علت عدم شناخت لازم از گردشگری نجوم، علیرغم پتانسیل بالا و تقاضای روز افزون، به ندرت در آژانس های مسافرتی به گردشگری نجوم پرداخته می شود.

در حال حاضر کشورهایی همچون شیلی، هند، آفریقای جنوبی، اسپانیا، کانادا، نیوزلند و ... بر روی گردشگری نجوم سرمایه گذاری های بسیاری کرده و به سبب مزیت های رقابتی خاص خود توانسته اند به مهمترین مقاصد آن تبدیل شوند.

دنیای سفر در گفت و گو با محمدرضا رشیدی، فارغ التحصیل  و محقق رشته مدیریت گردشگری، به چیستی و چگونگی این موضوع در کشور و دنیا پرداخته است.

گردشگری نجوم چیست و بهترین زمان برای پرداختن به آن در ایران چه فصلی است؟

با توجه به تحقیقات صورت گرفته در حوزه گردشگری نجوم، شاید به یقین بتوان گفت که واژه گردشگری نجوم طی 12 سال گذشته وارد ادبیات گردشگری در سطح جهان شده است. پیش از این، از واژه‌هایی نظیر تور های رصد، کمپ های شبانه رصد، استار پارتی و . . . استفاده می‌شد. به صورت تخصصی و از نگاه سازمان جهانی جهانگردی، گردشگری نجوم به آن دسته از فعالیت های گردشگران اطلاق می‌شود که با هدف اصلی رصد آسمان، دیدن ستاره ها و سیارات با چشم غیر مسلح و یا با استفاده از ابزارهای نجومی مانند تلسکوپ با انگیزه ماجراجویی، لذت، سرگرمی و آموزش برای مدتی کمتر از یک سال و بیشتر از 24 ساعت صورت می گیرد. به شکل عامیانه تر، گردشگری نجوم سفر به زیر آسمان تاریکی است که به دور از هیاهوی شهر ها و آلودگی های سمعی و بصری می توان لذات بسیاری را با خیره شدن به آسمان تجربه کرد. در این نوع سفر گاهی انگیزه های خاص دیدن پدیده های نجومی نیز لحاظ و سمت و سوی آن به حرفه ستاره شناسی مایل می شود. به سبب رویدادهای خاص نجومی که در زمان و مکان خاصی شکل می گیرد، موجبات سفر علاقمندان مهیا می شود. در ادبیات تخصصی گردشگری شاید از آنجایی که گردشگری نجوم غالبا در بستر طبیعت اتفاق می افتد و آسمان و ستارگان جاذبه ی اصلی این نوع از گردشگری است، بتوان آن را در شاخه ای از اکوتوریسم نیز معرفی کرد.

فصل گردشگری نجوم در دو نگاه قابل بررسی است. در نگاه اول، این نوع از گردشگری به عنوان یک فعالیت لذت جویانه،  ممکن است در یک بسته سفر به صورت یک خدمت یا ارزش افزوده لحاظ شود. اما در نگاه دوم علاوه بر لذت، هدف اصلی آموزش و دنبال کردن اتفاقات یا رویدادهای خاص نجومی است. اما از همه مهمتر آنچه در شکل گیری گردشگری نجوم تاثیر دارد شرایط مورد نیاز رصد و توجه به مطلوبیت آسمان در برگزاری تورهای گردشگری نجوم است. اما به صورت کلی تعریف فصل در این حوزه گردشگری تنها از دیدگاه تقاضا و مکان سفر به واسطه آسایش حرارتی و امنیت مورد تاکید است.

چه عواملی باعث به وجود آمدن این نوع خاص از گردشگری شد؟

در بررسی تاریخی شکل گیری گردشگری نجوم باید به دهه 90 میلادی یعنی اوج شکوفایی نجوم آماتوری و پذیرش آن در سطح حرفه ای بر گردیم.

نقش انجمن های نجوم و گروه های رصدی خصوصا گروه های آماتور در سرتاسر دنیا در توسعه گردشگری نجوم بسیار ارزنده بوده و بسیاری از مقاصد گردشگری نجوم مدیون فعالیت های چنین انجمن‌هایی هستند. کشورهایی که از منجمان آماتور بیشتر و بهتری بهره‌مند بودند، پیشتر با این موضوع آشنا شده و آنرا بکار برده اند.

از سال 1990 تا اوایل 2000 منجمان آماتور بیشترین متقاضی تورهای نجوم در دنیا بوده و نجوم آماتوری، ریشه در اواخر قرن 19 دارد. در واقع، آماتورها و انجمن های نجوم به شکل گیری مفهوم و عملکرد گردشگری نجوم، تا حد زیادی کمک کرده اند. محبوبیت نجوم آماتوری و ارتقا تجهیزات مقرون به صرفه، مهمترین عامل انتشار علم نجوم در سراسر دنیا بوده است.

در ایران نیز از ده سال گذشته شاهد شکل گیری مقاصدی ویژه برای رصد و گردشگری نجوم بوده ایم.

اولین تور نجومی در ایران چگونه برگزار شد؟

توسعه گردشگری نجوم در ایران مدیون منجمان آماتور و انجمن های نجوم است. اولین تور نجومی در اوایل دهه 70 توسط ماهنامه نجوم تحت عنوان تور رصدی برگزار شد و با فراگیر شدن نجوم آماتوری در بین جوانان بیشتر و بیشتر نیز شد. انجمن های نجوم نقش ارزنده‌ای در برپایی تورهای گردشگری نجوم داشتند زیرا آنها ناگزیر بودند برای فاصله گرفتن از منبع آلودگی نوری و شهرها، مکان هایی را به عنوان پایگاه رصدی یا کمپ های نجومی انتخاب کنند.

در ایران نیز به تازگی تعدادی از آژانس‌ها و مراکز بوم گردی در کویر و حاشیه آن به گردشگری نجوم پرداخته و با کمک انجمن های نجوم و رصدگران آماتور کار خود را با عنوان گردشگری نجوم در کشور آغاز کرده اند. کمپ های کویری، کاروانسراها و برخی از اماکن تاریخی مانند پاسارگاد و تخت جمشید از جمله مقاصد این نوع خاص از گردشگری هستند.

پاسارگاد، چگونه به مقصد گردشگری و شهر نجومی تبدیل شد؟

انجمن های نجوم در سراسر کشور ضمن آموزش و برگزاری تورهای رصد شبانه تلاش کردند با برگزاری مسابقات و ماراتن های رصد، آسمان را در طول سال زیر نظر گیرند و رویدادهای نجومی را به ثبت رسانند. انجمن نجوم سعادت‌شهر پاسارگاد به واسطه چندین سال فعالیت به عنوان یکی از انجمن های قدیمی کشور توانست این شهر را به عنوان شهر منجمان آماتور در دنیا مطرح کند.

برگزاری برنامه های متعدد از جمله رصد های عمومی، گردهمایی منجمان آماتور ایران، برگزاری تورهای گرفت، اختفا برای منجمان داخلی و خارجی راه را برای شناسایی این شهرستان به عنوان مقصد گردشگری نجوم و شهر نجومی هموار ساخت.

از افتخارات انجمن نجوم این شهر نیز می توان به جایزه انجمن نجوم پاسفیک آمریکا به اصغر کبیری، رئیس انجمن نجوم سعادت‌شهر، به عنوان مروج برتر نجوم در ایران اشاره کرد. چنین اقدامات و جایزه ای در انتخاب پاسارگاد به شهر نجوم و مقصد اصلی گردشگری نجوم بی تاثیر نبوده است.

تقاضا در گردشگری نجوم چگونه شکل می گیرد؟

عموما در گردشگری عوامل کششی و جذبی در شکل گیری عرضه و تقاضا نقش آفرین هستند. اما از آنجایی که گردشگری نجوم یک فعالیت طبیعت محور است، بخشی از تقاضای آن به سبب رویدادهای نجومی ناشی از اتفاقات طبیعی وابسته به آسمان شکل می گیرد. رویدادهایی مانند گرفت، مقارنه، اختفا، بارش شهابی، گذر و ... همه ساله منجمان و علاقه مندان بسیاری را به مقاصد و سایت های گردشگری نجوم می کشاند.

با این حال متقاضیان گردشگری نجوم کاملا متنوع بوده و عموم مردم را در بر می گیرد. در اغلب موارد بیشترین متقاضیان این نوع خاص از گردشگری دانش آموزان، دانشجویان، ستاره شناسان آماتور و حرفه ای هستند.

متاسفانه تاکنون در ایران برای افزایش تقاضای گردشگری نجوم برنامه ریزی و راهکاری ارائه نشده است. البته چنین اتفاقی طبیعی است زیرا گردشگری نجوم در کشور پدیده جوانی است.

مقاصد گردشگری نجوم باید از چه ویژگی‌هایی برخوردار باشند؟

به طور کلی مقاصد گردشگری نجوم در مکان هایی واقع است که هم از زیر ساخت های عمومی توسعه گردشگری برخوردار باشد و هم زیرساخت ها و شرایط خاص گردشگری نجوم را در برداشته باشند. به عنوان مثال وجود امنیت و راه های ارتباطی از زیر ساخت های عمومی توسعه صنعت گردشگری است که در گردشگری نجوم نیز وجود آنها ضروری است. عدم وجود آلودگی های نوری، تلسکوپ های مناسب و وجود تجهیزات مورد نیاز رصد و موارد این چنینی از جمله شرایط و زیرساخت های خاص گردشگری نجوم است. اگر مقصدی هر دو این عوامل را دارا باشد آن مقصد مزیت رقابتی پیدا می کند.

در انتخاب مکان های رصد و گردشگری نجوم باید معیارهای بسیاری را در نظر گرفت: عدم وجود آلودگی به ویژه آلودگی های نوری، پایداری هوا و برخورداری از آب و هوای خوب، میزان رطوبت، ارتفاع، امکان دسترسی و امنیت از مهمترین عوامل این انتخاب هستند.

از دیدگاه عرضه، تمام مکان‌هایی که از پتانسیل های لازم برخوردار باشد و بتوانند تجربه ای منحصر به فرد را در بازدید از آسمان شب با کیفیتی عالی در اختیار گردشگران قرار دهند، می توانند به عنوان مقصد گردشگری نجوم در نظر گرفته شوند. این مقاصد به شرایط جوی و آلودگی نوری بسیار حساس هستند. شرایط جوی قابل کنترل نیست و به انتخاب مکان سایت و تغییرات آب و هوا در طول شبانه روز وابسته است.

اصطلاح نجومی "دیدن" اشاره به عدم وجود آشفتگی در خوب دیدن، با ماتی اندک از اجرام سماوی، بدان معنی است که با یک تلسکوپ دیافراگم با بزرگنمایی 400 -500  در حد 10 اینچ (25 سانتی متر) به خوبی بتوان به انجام فعالیت های رصد پرداخت.

از این رو واضح است که کیفیت و شفافیت دید به منزله اولین فیلتر در توسعه سایت ها و یا مقاصد بالقوه گردشگری نجوم بسیار ضروری است.

مقاصد اصلی گردشگری نجوم در کشور کجاست؟

در ایران مقصد اصلی گردشگری نجوم مناطق کویری و استان های حاشیه کویر است. با این حال مستعدترین مناطق برای گردشگری نجوم مناطقی است که آلودگی نوری در آنها حداقل باشد. پارک های ملی و مناطق حفاظت شده نیز می توانند از جمله مقاصد اصلی گردشگری نجوم به شمار آیند.

یازده استانی که از بالاترین پتانسیل در جذب گردشگری نجوم کشور برخوردارند: استان های سمنان، یزد، اصفهان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، گلستان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و فارس هستند.

سایت هایی چون پاسارگاد، کویر مصر، متین آباد، مرنجاب، قصر بهرام مکانهایی نام آشنا برای رصدگران و علاقمندان نجوم هستند. گروههای نجومی و رصدگران آماتور برای اینکه بتوانند با هدف رصد، نجوم و دیدن آسمان مسافرت کنند این مکانها را یافته و برای توسعه آنها تلاش های زیادی کرده اند.

اکنون مقصدهای گردشگری نجوم ما در ایران شرایط مناسبی را ندارند و زیرساخت های لازم برای آنها مهیا نیست اما امیدواریم رفته رفته با شکل گیری این نوع از گردشگری زیرساختها و ابزارهای لازم در این مکانها به وجود آیند.

آیا می توان گردشگری نجوم را با دیگر انواع گردشگری ترکیب کرد؟

در بیشتر مواقع، بسیاری از فعالیت های رصد ستارگان و یا مشاهده ی رویدادهای نجومی در کنار برخی از جاذبه های تاریخی و فرهنگی مثل پاسارگاد، تخت جمشید، تخت سلیمان، معبد آناهیتا صورت می گیرد. به سبب وجود آثار تاریخی، رصد در این مناطق به یک ارزش افزوده دست می یابد و با اصطلاحی تحت عنوان نجوم باستان شناسی متمایز می شود. چنین سایت هایی علاوه بر اینکه به عنوان جاذبه های تاریخی در نظر گرفته می شوند در برخی موارد دارای ارزش نجومی یا تقویمی نیز هستند. کعبه زرتشت در نقش رستم از جمله این موارد است. از آنجایی که آثار تاریخی که از 2000 قبل به جا مانده اند خارج از فضای شهری هستند، از آلودگی نوری کم تری برخوردار بوده و فضای مناسبی برای ستاره نگری فراهم می سازند.

علاوه بر این گردشگری نجوم در مناطق حفاظت شده و پارکهای ملی می تواند ترکیبی از طبیعت گردی و ستاره نگری را شکل دهد.

عوامل موثر بر توسعه گردشگری نجوم چیست؟

مطالعات و یافته‌های علمی در راستای توسعه گردشگری نجوم نشان می‌دهد عوامل عمومی توسعه همان عوامل مرتبط با گردشگری است و زیرساختهای رفاهی گردشگری، زیرساختهای فیزیکی توسعه، زیرساختهای امنیتی و حفاظتی را شامل می شود که در هر مقصد گردشگری مورد نیاز است. عوامل خاص توسعه گردشگری نجوم زیرساخت‌های حرفه ای رصد، زمینه های اقلیمی و جغرافیایی و زمینه های ویژه رصدی را شامل می شود.

البته نقش بازاریابی و بازارسازی نیز در گردشگری نجوم بسیار حیاتی است و در توسعه آن نقش مهمی بازی می کند.

علاوه بر رصد ستارگان و مشاهده رویدادهای نجومی چه فعالیت های دیگری می توان در کنار این نوع خاص از گردشگری برای گردشگران تعریف کرد؟

یکی از جذابیت ها و فعالیت های جانبی گردشگری نجوم، عکاسی نجوم است. عکاسی نجوم نیز به دو شیوه صورت می گیرد. عکاسی نجوم هنگامی که در اعماق آسمان و با استفاده از تلسکوپ صورت گیرد نوعی از عکاسی حرفه ای به شمار می آید اما چنانچه از رد ستارگان در امتداد جاذبه های هنری و تاریخی مانند مقبره کوروش و یا تخت جمشید عکاسی شود عکاسی نیمه حرفه ای است که توسط بیشتر گردشگران نجوم صورت می گیرد.

آیا گردشگری نجوم می تواند گردشگران خارجی را به کشور جذب کند؟

بله؛ مانند بسیاری از کشورهایی که در گردشگری نجوم دارای مزیت رقابتی هستند و گردشگران بسیاری را به خود جلب می کنند، ایران نیز می تواند به حضور گردشگران خارجی نجوم امید داشته باشد. در حال حاضر در ایران گردشگران خارجی به ندرت با هدف اصلی گردشگری نجوم به کشور سفر می کنند مگر در شرایطی که پدیده های نجومی مانند گرفت کامل، بارش شهابی و ... در کانون ایران رخ دهند. البته دسته ای از گردشگران خارجی نیز هستند که در طول اقامت خود در اقامتگاه های بوم گردی در مصر، فرحزاد، متین آباد و ... به سبب زیبایی آسمان کویر، زمانی از سفر خود را به ستاره نگری و رصد اجرام سماوی نه به صورت حرفه ای و بلکه به صورت یک فعالیت جانبی تخصیص می دهند. متقاضیان گردشگری نجوم در کشور ما غالبا گردشگران داخلی هستند.

متاسفانه، کشور ما علی رغم برخورداری از منابع گردشگری نجوم، از زیرساخت های مناسب برای توسعه این نوع از گردشگری برخوردار نیست.

در آخر، مهمترین عوامل تهدید کننده گردشگری نجوم کشور چه مواردی هستند؟

در هم تنیدگی گردشگری نجوم در طبیعت گردی، گردشگری ماجراجویانه و گردشگری آموزشی بیانگر نیازهای ویژه این نوع از گردشگری به زیرساختها و استانداردهایی است که با توجه به نوپا بودن آن بیشتر مورد غفلت واقع شده و منجر به کاهش کیفیت برگزاری تورهای نجوم گردیده است:

• عدم وجود سازمان متولی و صدور مجوزهای قانونی لازم برای برپایی گردشگری نجوم از مهمترین تهدیدات در عرصه استاندارد سازی تورهای گردشگری نجوم است.
• عدم آشنایی برخی از برگزارکنندگان تورهای گردشگری نجوم با نجوم، زیرساخت های اساسی و شرایط ویژه آن
• کمبود امکانات به سبب عدم وجود رصدگاه های استاندارد و مکانهای امن برای برپایی گردشگری نجوم
• عدم قیمت گذاری و مسئولیت در برابر تعهدات و کیفیت خدمات
• نبود کارشناسان حرفه ای در برخی از تورها و فاصله گرفتن از اصل اساسی تور در ترویج نجوم و آموزش
• عدم معرفی موسسات، شرکت ها و برگزار کنندگان این نوع از تورها از سوی دستگاه های متولی گردشگری کشور
• نبود زیرساخت های لازم در مقصد های شناخته شده گردشگری نجوم و معرفی این مقصدها بدون توجه به این مهم
• عدم آموزش های کافی مرتبط با طبیعت گردی و گردشگری مسئولانه
• نبود زیرساخت‌های حرفه‌ای در بهره برداری از تورهای گردشگری نجوم
• عدم وجود آئین نامه های مرتبط و لازم الاجرا از سوی دستگاههای متولی گردشگری کشور
• آلودگی نوری و بی توجهی به حل این معضل به عنوان تهدیدی برای توسعه پایدار گردشگری نجوم

با تمام آنچه گفته شد از نظر من مهمترین تهدید برای گردشگری نجوم کشور، علیرغم وجود پتانسیل های بسیار، بی توجهی به آن است. توجه به این نوع خاص از گردشگری می تواند راه های بسیاری پیش روی توسعه گردشگری نجوم باز کند.