سال هاست که نوحه خوانی و مداحی در دسته های و هیات های عزاداری دیگر شباهتی به اصل مداحی و نوحه گری ندارد. اگر در گذشته این عرصه از اصول خاصی پیروی می کرد این روزها تابع هیچ قانونی نیست و هر سال که می گذرد بی شباهت تر از پیش به راه خود ادامه می دهد. نوحه های امروزی بی شباهت به نوحه و نوحه خوانی راهی را در پیش گرفته اند که اگر به همین روال پیش برود، این کار آسیب می بیند و به ورطه نابودی کشیده می شود.
هوشنگ جاوید به عنوان یکی از برجسته ترین پژوهشگران موسیقی نواحی و بنیان گذار جشنواره های مختلف موسیقی نواحی و آیینی در ایران در این باره پاسخگوی سوالات ما شده است.
آنچه امروزه تحت عنوان نوحه و مداحی اهل بیت (ع) در هیات های عزاداری اجرا و شنیده می شود، سنخیتی با اصل موضوع دارد؟
خیر، هیچ سنخیتی ندارد. آنچه امروزه به عنوان مداحی می شنویم با آن تعریف نوحه گری و اصول پیشین بسیار مغایرت دارد. متاسفانه نوحه گران اصلا این اصول را رعایت نمی کنند. البته ما نمی توانیم بگوییم همه رعایت نمی کنند، بلکه باید گفت برخی ها رعایت نمی کنند که اتفاقا این برخی ها به نسبت جامعه آماری تعدادشان بیشتر از بقیه است. در برخی از هیات ها، نوحه گرانی دارند نوحه گری می کنند که کارشان هیچ سنخیتی با روش های کهن نوحه گری ندارد. این که می گوییم «کهن»، منظور این نیست که این روش ها کهنه و قدیمی شده اند، بلکه به این معناست که هر هنری، آیینی برای خود دارد که تبیین و تدوین شده است و باید بر اساس آن ها حرکت کرد. آنچه به عنوان دستورالعمل نوشته شده و به نتیجه رسیده است، این است که کتاب ها و رسالات بسیاری در موسیقی کشورمان در این خصوص داریم که از 300 رساله متجاوز است.
در هر کدام نیز اشاره ای به جنس موسیقی نوحه گری شده است و درباره آن توضیح داده شده است. علاوه بر این اصول چندین رساله هست که ویژه نوع نوحه گری است که مهم ترین آن ها رساله «آداب آوازهای گلدسته» است که 300 سال پیش نگاشته شده است و دستور کامل موسیقایی محتشم خوانی مصرع به مصرع توضیح داده شده است که نوحه گر باید آن را چگونه بخواند. یعنی روش اجرا محتشم خوانی را در هر 12 بند توضیح داده است تا اجرای بی نقصی از آن ارائه شود.
یعنی امروزه اصلا چنین آداب و اصولی رعایت نمی شود؟
متاسفانه امروزه اصلا به این قضیه اهمیت داده نمی شود و به آنچه تدوین و تبیین شده، توجهی نمی شود. اگر دقت کرده باشید بسیاری از این نوحه گران، همین طوری آهنگ های رادیو، تلویزیون، آلبوم های موسیقی، ماهواره ها و آهنگ های کوچه بازاری خوانندگان گذشته را بر می دارند و بر روی آن ها اشعاری می گذارند که به لحاظ موضوع و متن، کار را دچار وهن و مشکل می کند. متاسفانه حتی نغمگی آن ها نیز مشکل دارد و هیچ شباهتی با آنچه اصول آن است، ندارد. بنابراین هم موضوع آن مشکل دارد و هم سبک آن! در نهایت آنچه می شنویم و آنچه ارائه می شود به هیچ وجه درحد شخصیت فاخر ائمه اطهار (ع) و معصومان ما نیست. گاه به مرزهایی می رسند که جای تاسف دارد و جز تاسف خوردن کار دیگری نمی توان کرد.
این عقیده شخصی شماست؟
البته که نه! نه تنها من، بلکه عزیزان دست اندرکار مانند استاد رحیم پورازغدی، رائفی پور و پژوهشگران موسیقی نواحی نیز بر همین عقیده اند. حتی دکتر امین فروغی نیز به این مسائل اشاره کرده است. گذشته از این ها مواردی همچون اشاره روحانیت جامعه و همین طور اشارات مهم رهبری به این مساله است. جالب این است که اکثر این نوحه گران با این امور کاری ندارند و انگار با همه سر لج دارند. و در این زمینه مقاومت می کنند اما این گونه مقاومت از بیخ و بن کار غلطی است.
چه کسی نجات دهنده است؟
واقعا نمی توان در این زمینه به فرد خاصی اشاره کرد. اما یک نفر باید حتما در این زمینه کمک دهنده باشد. نمی دانم چرا این اتفاق صورت می گیرد. با این همه معتقدم که باید شیوه های غلط را به شیوه های درست تغییر داد. کسی می تواند تاثیرگذار باشد و در این خصوص کمک کند که از علم و آگاهی بالایی برخوردار باشد.
عموما علت چنین مشکلی چیست؟
علت این مشکل نداشتن نظارت درست از سوی دستگاه های فرهنگی به خصوص بعد از دوران دفاع مقدس است که شکل موسیقی مذهبی ما مخصوصا نوحه گری تغییرات عمده کرد، حتی شکل حماسی آن ها نیز از بین رفت. به این ترتیب این ها به راهی کشیده شدند که نباید!
با این حساب طی این زمان باید نوحه خوانی آسیب بسیار جدی دیده باشد!
آسیب که خیلی دیده است؛ اما نمی توان آن را به حال خود رها کرد. باید فکری کرد، کاری کرد وگرنه این عرصه به ورطه نابودی کشیده می شود. به جد می توانم بگویم که نوحه گری در معرض آسیب دیدگی بسیار جدی است و اگر همین طور ادامه داشته باشد به زودی از بین می رود.
چه کسی یا چه کسانی مقصر هستند؟
نمی توانیم دنبال مقصر باشیم، تقصیر با هر دو طرف است، تقصیر با چند نفر است. از یک طرف دستگاه های فرهنگی موازی تلویزیون و وزارت ارشاد که نظارت جدی بر این قضیه ندارند و کنترل دقیق و جدی بر آن نمی کنند و از طرف دیگر انتخاب و پخش و کنترل بر نغمه هاست که جدی گرفته نمی شود. یکی دو نفر هم که این قضیه را جدی گرفته اند، کارشان و جدیتی که داشتند، ادامه دار نبوده است و همان اوایل کار رها شده است. پیش از این در حوزه هنری آقای رفیعا کار خیلی جالبی کردند که آن برگزاری همایشی بود تحت عنوان «ستایشگران ایرانی» که کتابی هم از این همایش به چاپ رسید. نتیجه آن حرکتی به عنوان «پیر غلامان» بود که برگزار شد. باید تمام کسانی که در این زمینه فعال هستند به تدوین و تبیین اصول ذکر شده بها بدهند و مو به مو آن ها را اجرا کنند.
چه باید کرد؟
باید آسیب را به طور دقیق مشخص کرد و بعد آن را بهبود بخشید. به اعتقاد من حقیقت این است که فقط از طریق آموزش آکادمیک هنر آوازی مذهبی می توان جلوی این آسیب های جدی را گرفت تا هر کس به خودش اجازه ندهد به راحتی وارد این مقوله مهم شود. متاسفانه کسانی هم اکنون دارند در این عرصه فعالیت می کنند که اصلا با آن آشنایی ندارند و با سر هم کردن یک شعر و یک ملودی اجرا شده از گذشتگان نوحه گری را به سخره می گیرند. این در حالی است که اگر آموزش آکادمیک در این زمینه باشد، اتفاقات خوشایندی می افتد که موجب بسترسازی مناسب در نوحه گویی می شود. متاسفانه باید بگویم بلایی که بر سر نوحه گری آمده است تا سال های سال نمی توان آن را جبران کرد.
« دنیای سفر » این نوشته را از « دنیای اقتصاد » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.