بناهای تاریخی با متروکه و رها شدن بیش از پیش آسیب دیده و ویرانه می شوند و لزوم تعریف کاربری صحیح و استفاده مسئولانه و دلسوزانه از #کاوانسرا های تاریخی امری ضروری است.
متأسفانه امروز شاهد آن هستیم کاروانسراها که بخشی از فرهنگ و تاریخ کهن ایرانی محسوب می شود و به حق نقش بسزایی در پیشرفت و آبادانی ایران و همچنین آشنایی جوامع مختلف با یکدیگر داشته، متاسفانه در مسیر زوال و نابودی قرار گرفته و مشکلات متعددی گریبان آن ها را گرفته است.
پیشینه ساخت کاروانسرا در ایران به دوره اشکانیان باز می گردد اما عده ای از پژوهشگران در واقع چاپارخانه های دوره هخامنشیان را خاستگاه کاروانسرا می دانند. نکته بسیار مهمی که همگان باید بدانند این است که کاروانسرا، یک پدیده معماری ایرانی است. یکی از انگیزه های همیشگی شرقیان و حتی رومیان تصرف موقعیت کلیدی ایران از دوره اشکانیان بود، همچنین بخش زیادی از اقتصاد حکومت اشکانیان و ساسانیان از موقعیت ترانزیتی ایران تأمین می شد.
به مرور با افزایش وسعت قلمرو ایران و همچنین افزایش سطح روابط و تردد با سایر حکومت ها، تجارت و داد و ستد در ایران شکل تازه ای به خود گرفت و در سایه امنیت نسبی فراهم شده، میزان سفر و جابه جایی گسترش قابل توجهی یافت. اما محدودیت هایی نیز در این سفرهای عمدتاً تجاری، سیاحتی و زیارتی وجود داشت که مهم ترین آن طولانی بودن زمان رسیدن و فاصله های بین شهرها بود، از طرفی هر کاروان محدودیتی در حمل آذوقه داشت، لذا در بین مسیر کاروانسراهایی ایجاد گردید تا کاروانیان بتوانند در آنجا اقامت گزینند و پس از استراحت و صرف غذا به مسیر خود ادامه دهند.
کاروانسرا واژه ای پهلوی است و ریشه آن از ۲ واژه کاروان یا کاربات و سرا به معنای منزلگاه گرفته شده است. در یک مسیر، فاصله بین هر ۲ کاروانسرا تقریباً بین ۲۵ تا ۳۰ کیلومتر برابر ۵ فرسنگ است و جانمایی کاروانسراها براساس حداکثر مسیر قابل پیمایش توسط فرد در یک روز تعیین می شده است. در انتخاب منزلگاه صرفاً کوتاه ترین مسیر مورد انتخاب قرار نمی گرفته و شرایط مختلفی در این انتخاب دخیل بوده، ضمن آنکه فقط یک مسیر هم بین ۲ منزلگاه وجود نداشته، مسیر معمولاً از سمتی گزینش می شد که به روستاها و منابع آبی نزدیک باشد.
از دوره شاه عباس اول رفت و آمد و به تبع آن داد و ستد نظمی به خود گرفت و کاروانسراهای شاه عباسی (منسوب به دوره شاه عباس) فراوانی در ایران ساخته شد پس به همین جهت می توانیم اوج شهرت و عصر طلایی کاروانسراها را مربوط به دوره صفوی بدانیم که حتی افسانه ای هم در این خصوص وجود دارد که شاه عباس دستور احداث ۱۰۰۰ کاروانسرا را داد و از آنجایی که عدد هزار را خوار می شمرد تعداد آن را به ۹۹۹ تقلیل داد تا در ذهن مخاطب هیمنه ای ایجاد کند با این وجود تعداد کاروانسراهای ایران هرگز به این تعداد نمی رسد اما بنابر آنچه شاردن، جهانگرد فرانسوی نقل می کند: «کثرت شان به حدی بود که موجب کمی مخارج مسافران و سکونت رایگان شان در این عمارات شده بود» و به یقین اینچنین اراده و همتی را می بایست ستود که زمینه ساز پیشرفت و گسترش فرهنگ غنی ایران زمین گردید.
در اواخر دوره قاجاریه و پهلوی با گسترش وسایل حمل و نقل، کم کم نقش کاروانسراها کمرنگ شد و احداث راه آهن سراسری تیری بر پیکره این پدیده تاریخی ایرانی بود و آنچه که از کاروانسراها باقی ماند اگر موفق به کسب عنوانی تازه و کاربری جدیدی نشد، به مرور ویرانگی و اضمحلال نصیبش گردید.
نکته حائز اهمیت در خصوص کاروانسراهای ایرانی این است که اگر بخواهیم آن ها را شرح دهیم همگی ساختاری یکسان دارند و ویژگی هایی نظیر پلان مربعی یا مستطیلی، یک درب ورودی بزرگ، هشتی در ابتدای درب ورودی و امثال آن در همه کاروانسراها مشترک است اما اعجاز معماری ایرانی در کاروانسراها این است که حتی ۲ کاروانسرا را نمی توانید پیدا کنید که پلان یک شکل داشته باشند، ممکن است ۲ بنا از نظر ظاهری شبیه به هم باشند اما حتماً تفاوت هایی را با یکدیگر دارند و از این رو معماری کاروانسراها در نوع خود یک شگفتی بی نظیر است.
محمدآباد، آخرین منزلگاه در مسیری کهن
کاروانسرای محمد آباد خَره یا کاروانسرای شاه عباسی در ۲۷ کیلومتری قزوین قرار دارد، این بنا از جمله کاروانسراهای دوره صفویه است که به صورت چهار ایوانی بنا شده است. بنای کاروانسرا تماماً با آجر بوده و از بیرون دارای طرحی پنج ضلعی و چهار برج مدور است. کاروانسرای محمدآباد بیشتر از آن جهت حائز اهمیت است که در مسیر ۲ محور مهم مواصلاتی یعنی قزوین به ری و قزوین به اصفهان قرار گرفته و با توجه به فاصله حدوداً ۳۰ کیلومتری با شهر قزوین، از قزوین به سمت اصفهان اولین منزلگاه و از سمت اصفهان به قزوین آخرین منزلگاه محسوب می شده که تقریباً فاصله ای یک روزه تا قزوین داشته است. این بنا تا اواخر دوره قاجاریه همچنان مورد استفاده قرار می گرفت اما به مرور با توسعه مسیر جدید قزوین به تهران و همچنین احداث جاده قزوین به رشت کمرنگ و به مرور متروک شد. این بنا در دهه ۴۰ با پشتکار ستودنی و روحیه خستگی ناپذیر پدر باستان شناسی ایران، دکتر عزت الله نگهبان بازسازی و مرمت گردید و به عنوان کارگاه دایمی عملی دانشجویان باستان شناسی دانشگاه تهران مورد استفاده قرار گرفت.
باتوجه به موقعیت منحصر به فرد دشت قزوین و همچنین تپه های باستانی سه گانه در سگزآباد، این مکان منحصر به فرد به کانونی به جهت پژوهش های باستان شناختی بدل گشت که به حق می بایست همت والای دکتر نگهبان را نه تنها در پاسداشت مواریث و خدمات ارزشمند به تاریخ و فرهنگ مرز و بوم بلکه به جهت تربیت باستان شناسان برجسته و فرهیخته ستود. کاروانسرای محمدآباد، یادگار ارزشمند دکتر نگهبان، تاکنون میزبان بسیاری از دانشجویان و اساتید باستان شناسی بوده و متاسفانه امروز به علت وضعیت نامناسب بنا، متروک شده و وضعیت خطرناکی دارد. این بنا هم اکنون نیازمند مرمت و نگه داری جدی است!
کاروانسرای هجیب که در برخی متون با نام حجیب نیز از آن یاد می شود و در مجاورت روستایی با همین نام در مسیر قزوین به اصفهان و در نزدیکی بوئین زهرا واقع شده، متعلق به دوره صفوی بوده و در روایت شاردن سازنده آن «زینب بیگم» یعنی عمه شاه عباس اول معرفی می شود. کاروانسرای هجیب در یکی از شاهراه های حیاتی زمان خود واقع گردیده و با وسعت بیش از ۵۰۰۰ متر مربع و دارا بودن بیش از ۳۶ حجره، ۲ باغ موقوفه، ۲ آب انبار، یک گرمابه و یک جویبار جزو برترین کارونسراهای برون شهری ایران به حساب می آمده است.
بخش های زیادی از این بنای باشکوه در اثر زلزله سال ۴۱ به شدت آسیب دیده و قسمت هایی از برج شمال شرقی، مسجد و حمام کاروانسرا در بخش شرق کاملاً تخریب شده است. آنچه در حال حاضر بیش از همه خودنمایی می کند، رها شدن مواریث تاریخی و فرهنگی به حال خود است. کاروانسرای هجیب با آن همه شکوه و آوازه با بی مهری تمام متروکه گشته و از گزند آسیب در امان نمانده است و ما همچنان شاهد مشکل بزرگ عدم تعریف کاربری صحیح و مناسب برای کاروانسراهای کهن و سستی در امر مرمت و نگه داری آنها هستیم.
متأسفانه امروز شاهد آن هستیم که بخشی از فرهنگ و تاریخ کهن ایرانی که به حق نقش بسزایی در پیشرفت و آبادانی ایران و همچنین آشنایی جوامع مختلف با یکدیگر داشته است در مسیر زوال و نابودی قرار گرفته و مشکلات متعددی گریبان آنها را گرفته است. یکی از مهم ترین مشکلات، مالکیت چندگانه این بناها بوده و به جای اینکه این اتفاق به فال نیک گرفته شود و همه نهادهای ذی ربط و ذی نفع، همدلانه در جهت احیا، مرمت و نگهداشت این میراث تلاش کنند، هر یک مسئولیت را برگردن دیگری انداخته یا خود مانعی در این جهت می شوند و نتیجه آن چنین فاجعه ای را به بار می آورد.
دیگر موضوع مهم، سوءمدیریت در تعریف کارکرد و کاربرد درست و مناسب برای کاروانسراهاست. تعداد زیادی از کاروانسراهایی که در مقابل بی مهری های روزگار دوام آورده اند، امروز با عدم تعریف کاربری مناسب و استفاده صحیح به صورت متروک درآمده و روزبه روز شاهد آسیب های بیشتری به بنا هستیم. متأسفانه نهایت اوج هنر و خلاقیت در استفاده از کاروانسرا، ایجاد سفره خانه یا رستوران سنتی و واگذاری به پیمانکاران غیرحرفه ای است که نتیجه آن تخریب بیش از پیش این بناهاست.
شاید وقت آن رسیده باشد تا با بررسی کارشناسانه با توجه به موقعیت، فرهنگ، آداب و رسوم و همچنین بنا و سازه، برای هر یک از آن ها کاربری مناسب پیدا کنیم و این چنین میراث گرانبها را به دلسوزان تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم و شهروندان مسئول بسپریم تا با تعریف کاربردهای جدید و متنوعی از قبیل فرهنگسرا، موزه مردم شناسی، خانه های اقامتی و بومگردی مجدداً این سرمایه های فراموش شده را زنده و از نابودی آنها جلوگیری کنند. آنچه مشخص است ابنیه با متروکه و رها شدن بیش از پیش آسیب دیده و ویرانه می گردد و لزوم تعریف کاربری صحیح و استفاده مسئولانه و دلسوزانه از بناهای تاریخی امری ضروری است. احیا و پاسداشت مواریث کهن فرهنگی و تاریخی بیش از بودجه و سرمایه، اراده و غیرت می طلبد!
