هر سال که هوا رو به گرم شدن می رود و بادهای بهاری آغاز به وزیدن می کنند، کم کم ریزگردها و گردوغبارها هم خودی نشان می دهند.
هر سال که هوا رو به گرم شدن می رود و بادهای بهاری آغاز به وزیدن می کنند، کم کم ریزگردها و گردوغبارها هم خودی نشان می دهند. در این میان اگرچه اغلب نگاه ها به سمت جنوب کشور و به ویژه شهرهای استان خوزستان جلب می شود اما شهرهایی هم هستند که هرازگاهی با پدیده ریزگردها یا گردوغبار دست و پنجه نرم می کنند. حال نکته اینجاست که اگر منشأ اصلی ریزگردها در جنوب کشور، خشکسالی و خشک شدن تالاب های کشورهای عربی اعلام می شود اما در مورد شهرهای مرکزی و نیمه شمالی کشور، این موضوع کاملا متفاوت است. به عبارت دیگر، گردوغباری که به شهرهای مرکزی ایران می رسد، اکثرا از چند کیلومتری همان شهرها به هوا برخاسته و پراکنده می شود؛ نمونه اش کرج و تهران که هرساله از اواسط اسفند، با کمی افزایش سرعت باد، شهروندانش شاهد کدر شدن آسمان به خاطر افزایش ذرات معلق گرد و خاک هستند؛ ذراتی که به عنوان ذرات زیر 10 میکرون معرفی می شوند. حال چنانچه برای منابع تولیدی این ذرات فکری نشود، در آینده ای نه چندان دور، تهران هم دست کمی از شهرهای جنوبی نخواهد داشت. آن زمان پایتخت نشینان می توانند مثل مورد اخیر، هشتگ (#خوزستان_تنها_نیست) را نه فقط از روی همدردی بلکه به خاطر درگیری با آن منتشر کنند.
نشانه گیری باد بر قلب پایتخت
طبق آمار سازمان هواشناسی کشور، باد به طور معمول در ماه های مارس، آوریل، مه و ژوئن (اواسط اسفند ماه تا اواسط خرداد) نسبت به دیگر ماه های سال میانگین سرعت بالاتری دارد. آنطور که برای سال های 2014، 2015 و 2016 ثبت شده، در این ماه ها میانگین سرعت باد در ایستگاه تهران گاهی مرز 30 متر بر ثانیه را هم در نوردیده است. این یعنی بهترین شرایط برای بلند شدن شن ریزه هایی که در برخی نقاط غرب استان تهران منتظر یک وزش باد با سرعت تنها بالای 7 متر بر ثانیه هستند. این نقاط در دل شهرستان های قدس، شهریار و ملارد قرار گرفته اند؛
آنجا که بالغ بر 70 معدن شن و ماسه اغلب بدون نظارت های کافی مشغول فعالیت هستند. بر اثر فعالیت این معادن، روزانه بیش از 50 هزار تن ماسه 2 بار شور طبیعی و در پی آن 3 هزار تن لای و بادی (شن های دانه ریز) تولید می شود. از سوی دیگر بر اثر فعالیت مداوم این معادن، گودال های عمیق 60 تا 130 متری شکل گرفته است. این گودال ها باعث از بین رفتن بخش عظیمی از رودخانه های غرب استان تهران مثل کرج، شادچای و بابا سلمان شده و از سوی دیگر بستر خشکی به وجود آورده اند که منشأ مناسبی برای تولید گردوغبار هستند.
6 منبع دیگر گرد و غبار تهران
تهران به غیراز معادن شن و ماسه، منابع دیگر تولید گردوغبار هم دارد که اصلی ترین آنها عبارتند از: بیابان های دشت قزوین، آبیک، نظرآباد و ملارد که 4 منبع اصلی تولید گردوغبار درتهران هستند که در بین آنها بیابان های شهرستان ملارد اهمیت ویژه ای از نظر میزان تولید در فصل بهار و تابستان دارد. به همین منظور قرار شد، 13 هزار و 294 هکتار از اراضی ملارد تحت پوشش طرح بیابان زدایی قرار گیرد. تاکنون 3هزار هکتار از اراضی این منطقه با کاشت گونه هایی همچون آتریپلکس و طاق کاری بیابان زدایی شده است.
دریاچه نمک حوض سلطان در قم که هنوز پیشنهاد ریختن خروجی فاضلاب تهران به این دریاچه برای جلوگیری از کاهش تراز آب آن در دست بررسی است. به گفته علیرضا جاوید، معاون فنی و عمرانی شهرداری تهران، تراز آبی حوض سلطان نسبت به سطح آب های تهران 300 متر پایین تر است و باید تقویت حوضه آب ریز این دریاچه در دستور کار قرار گیرد. تالاب بندعلی خان در ورامین نیز به علت خشک شدن و عدم احیای آن در سنوات گذشته و شرایط اقلیمی سبب افزایش میزان کانون های داخلی در گردوغبار تهران شده است.
ضوابط نظارتی که جدی گرفته نمی شود
در آذرماه سال 82، جزئیاتی برای نظارت و بهره برداری از معادن شن و ماسه کشور در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. اما آنچه اتفاق می افتد از نظر زیست محیطی تفاوت بسیاری با این مصوبه دارد. طبق مصوبه مجلس:
- صدور اجازه بهره برداری یا واگذاری بهره برداری از شن، ماسه و خاک رس بستر و حریم رودخانه ها، انهار، مسیل ها و حریم قانونی سواحل دریاها و دریاچه ها منوط به کسب موافقت قبلی وزارت نیروست.
- وزارت نیرو موظف است هر 5 سال یک بار مطالعات شناسایی محدوده های مجاز جهت برداشت مصالح رودخانه ای را انجام دهد و با رعایت ضوابط و محاسبات فنی که با هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست تهیه خواهد شد، به تناسب نیازهای شن، ماسه، خاک رس هر استان و امکانات موجود، با درخواست های استانداری هاو فرمانداری ها موافقت کند.
- استانداری ها و فرمانداری ها در هر استان پس از اخذ موافقت وزارت نیرو با رعایت ضوابط زیست محیطی نسبت به صدور اجازه بهره برداری یا واگذاری بهره برداری از شن، ماسه و خاک رس در محدوده های مذکور در بند(2) اقدام و یک نسخه از مجوزهای صادر شده را برای شرکت های آب منطقه ای یا ادارات کل آب استان ارسال نمایند.
- برداشت هرگونه شن، ماسه و خاک رس در محدوده های مذکور باید با تأیید ناظران واجد صلاحیت که صلاحیت آن ها توسط وزارت نیرو تأیید شده باشد، انجام گیرد.
- ناظر موظف است ماهانه گزارش میزان برداشت و نقشه های تغییرات ایجاد شده در بستر و حریم محدوده های مذکور را براساس دستورالعمل های وزارت نیرو، تهیه و برای شرکت های آب منطقه ای یا ادارات کل آب استان و استانداری مربوط ارسال کند.
- حقوق مالکانه و درآمد ناشی از برداشت شن، ماسه و خاک رس از محدوده های مذکور توسط استانداری ها و فرمانداری های مربوط وصول و به حساب درآمد عمومی کشور واریز می شود.
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور موظف است هزینه های مطالعات و انجام وظایف حاکمیتی فوق الذکر را در بودجه های سنواتی شرکت های تابع وزارت نیرو پیش بینی کند.
- کارگروهی متشکل از معاونان وزارت نیرو، وزارت کشور و سازمان حفاظت محیط زیست عملکرد سالانه میزان برداشت شن، ماسه و خاک رس در محدوده های مذکور و تغییرات حاصل شده در محدوده های مذکور را تدوین و منتشر می کند.
- استمرار مجوزهای بهره برداری از شن، ماسه و خاک رس واقع در بستر و حریم رودخانه ها، انهار و مسیل ها منوط به حصول اطمینان وزارت نیرو درخصوص امکان عبور جریان ها و سیلاب های احتمالی از رودخانه ها، انهار و مسیل ها با حداقل خسارات قابل پیش بینی است.
واقعیت های نادیده
- برداشت از کف طبق اصول محیط زیستی و معدن بیشتر از حد مجاز (حدود 30 تا 60 متر) صورت می پذیرد.
- معابر ورودی و خروجی کارخانه ها آسفالت نیستند.
- بسیاری از واحدها تصفیه خانه های پساب ندارند. بدین ترتیب برخی از معادن پساب آلوده خود را وارد طبیعت و رودخانه های همجوار خود می کنند.
- کامیون های حاوی نخاله یا ماسه شسته شده دارای چادر پوششی نیستند.
- اغلب معادن شن و ماسه حوزه شهر قدس با وجود مصرف یک میلیون و 560 هزار تن مخلوط برای تولید شن و ماسه، یک نهم عوارض برداشت واقعی را در سال می پردازند.
- بسیاری از بهره برداران، مالیات واقعی خود را به خاطر پروانه ای که با واقعیت فاصله معناداری دارد پرداخت نمی کنند.
بیماری های ناشی از شن های دانه ریز
آزمایش ها نشان می دهد که شن های دانه ریز کوچک تر از 20 میکرون پس از برخورد با ذرات دانه درشت تر، به شدت پرتاب شده و بر اثر وزش باد تا 45 کیلومتر آن طرف تر پراکنده می شوند. در این میان این شن های دانه ریز نه تنها می توانند به مبلمان شهری، درختان و سایر عناصر آسیب برسانند بلکه بر اثر تنفس در طولانی مدت ریه افراد را تحت تأثیر قرار می دهند.
براساس پژوهش های مشترک کمیته بهداشت حرفه ای سازمان بهداشت جهانی و سازمان بین المللی کار، بیماری ای که بر اثر تنفس شن های زیر 10 میکرون به وجود می آید تحت عنوان سیلیکوزیس شناخته می شود. به گفته امیرعباس نوری، مدیر آزمایشگاه همکار سازمان استاندارد استان تهران بالغ بر 70 درصد سنگ دانه های شهر قدس و پاکدشت را سیلیس تشکیل می دهد.
تصویری که سازمان بهداشت جهانی از ریه های 3فرد مختلف پس از آزمایش های فراوان منتشر کرده نیز در همین ارتباط قابل تأمل است. در تصویر سمت چپ، بافت ریه یک فرد جوان و سالم به تصویر کشیده شده و ریه سمت راست مربوط به یک معلم بازنشسته 90 ساله است که سال ها پس از فراغت از کار در محلی با آب و هوایی بدون هیچ گونه گردوغبار زندگی کرده است. اما تصویر سمت راست ریه یک فرد 40 ساله را نشان می هد که سالیان متمادی با فاصله نه چندان زیادی در کنار معادن سنگی و تولید شن و ماسه آبرفتی زندگی می کرده است. تصویر کاملا گویاست که ریه وی چقدر آسیب دیده است.
« دنیای سفر » این نوشته را از « زیست بوم » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
