سایه شوم ریزگردها و #آلودگی #هوا ظاهرا قرار نیست از سر ساکنان کشورهای #خاورمیانه برداشته شود.
اول: تغییر اقلیم یکی از مهم ترین چالش های اساسی قرن حاضر است که باعث نگرانی کارشناسان و مسئولان در سراسر جهان شده است. اقلیم با سرعتی بی سابقه در حال تغییر است و آن را می توان معلول حوادثی مانند توسعه ناپایدار، مصرف بی رویه سوخت های فسیلی و افزایش تولید گازهای گلخانه ای دانست که عامل اصلی بسیاری از نابسامانی ها و بی نظمی های محیط زیست مانند کاهش منابع و ذخایر آبی، افزایش ها و کاهش های شدید دما، بالا آمدن آب اقیانوس ها و ... محسوب می شود.
از شواهد امر پیداست که سایه شوم بزرگ ترین فاجعه زیست محیطی قرار نیست از سر ساکنان کشور های خاورمیانه برداشته شود. گسترش چشمگیر افزایش ریزگردها و آلودگی هوا در سال های اخیر گواهی بر این مدعاست. اقلیم در کشورهای خاورمیانه به دلیل مدیریت ناپایدار و بی ثبات با سرعتی شگرف در حال تغییر است و نگرانی از تبعات زیان بار تغییر اقلیم مانند گسترش بحران های زیست محیطی، کاهش امنیت غذایی، افزایش مخاطرات طبیعی، افزایش تنش های اجتماعی و ... بیش از سال قبل می شود.
دوم: در قرن اخیر یکی از اساسی ترین حقوق حیاتی بشری، حق استفاده از یک محیط زیست پاک و مطلوب برای هر شهروند است. براساس اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هر شهروند حق دارد از یک محیط زیست پاک برخوردار باشد. حراست، حفاظت و پاک سازی محیط زیست وظیفه عمومی تلقی می شود و رعایت این حق هم تکلیفی برای همه ایجاد می کند. پدیده ریزگردها بدون تردید یکی از چالش های حاصل از تخریب محیط زیست است که این روزها آسمان بخش بزرگی از کشور را در بر گرفته است و یکی از دلایل عمده تشدید آن بی توجهی انسان به توسعه پایدار است.
مقام معظم رهبری می فرمایند: «مسئله محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، برای ما مسئله ای تجملاتی و درجه دو نیست؛ بلکه یک مسئله حیاتی است که در تلاش ما برای توسعه کشور، اولویت باید در این بخش باشد». اگر روزگاری تنها شهرهای کویری و در حاشیه بودند که با پدیده ریزگردها رو به رو بودند، امروز آسمان تمام ایران، تحت تأثیر پدیده مخرب ریزگرد قرار گرفته است و غیر از مشکلات اجتماعی و اقتصادی فراوان، سلامتی مردم و آرامش مردم را نیز به مخاطره افکنده است.
سوم: اگر بخواهیم کانون های ریزگرد آسمان ایران را دسته بندی کنیم، می توان آنها را به دو دسته تقسیم بندی کرد: داخلی و خارجی. منشأ داخلی، شامل زمین های کشاورزی مناطق خشک، رودخانه های فصلی، تالاب ها و باتلاق های خشکیده، مراتع آسیب پذیر به لحاظ پوشش گیاهی و فعالیت های گسترده خاک برداری و جاده سازی است.
تالاب های نابود شده بین النهرین، از بین رفتن پوشش گیاهی در کشورهای همسایه، بیابان های عراق و سوریه، بیابان گبی - تاکلی ماکان در آسیای مرکزی، صحرای بزرگ آفریقا و عربستان منشأ ریزگردهای برون مرزی ما به شمار می آیند. این مسئولیت دستگاه های دولتی است که با روش های علمی کانون های اصلی ریزگرد آسمان ایران را شناسایی کنند.
چهارم: دلایل اصلی ریزگردها شامل تغییر اقلیم، خشک شدن مجموعه تالاب های بین النهرین به دلیل ساخت سدهای بزرگ روی دجله و فرات، خشک سالی و کاهش آب رودخانه ها، کاهش بارندگی و نبود پوشش گیاهی مناسب است.
تغییر اقلیم در سال های اخیر این فرایند را افزایش داده است. هنگامی که زمین گرم می شود و خشکی افزایش می باید، باد می تواند به آسانی ذرات ریز را حرکت دهد تا خاک و غبار میهمان آسمان ایران شود. خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها در کشورهای همسایه و همچنین غرب و جنوب ایران تأثیر بسزایی در به وجود آمدن این ذرات معلق داشته؛ به طوری که در سال های اخیر بیابان زایی در مناطق یاد شده با افزایش چشمگیری روبه رو بوده است. نبود مدیریت صحیح آب در بخش کشاورزی سبب کاهش سطح آب های زیرزمینی و خشک شدن منابع آب سطحی شده است. کمبود بارندگی و کاهش آب رودخانه ها و تالاب ها تأثیر زیادی در ایجاد زمین های خشک و مستعد کانون گرد و غبار دارد.
پنجم: دو دسته برنامه کوتاه مدت و بلندمدت برای مقابله با پدیده ریزگرد می توان در نظر گرفت. در مرحله کوتاه مدت نیازمند استقرار سیستم هشدار، تنظیم تفاهم نامه های دو جانبه و منطقه ای بین کشورهای کانون ریزگرد، درباره گنجاندن تعهدات الزام آور برای مقابله با بیابان زایی و استفاده از مالچ های نفتی و رسی-ماسه ای در کانون های گرد و غبار است. متأسفانه جنگ در کشورهای همسایه مانند عراق و سوریه باعث رها شدن طرح های بین المللی کنترل گرد و غبار شده است.
در برنامه بلندمدت مهم ترین راهکار مدیریت صحیح آب، بیابان زدایی و جنگل کاری در کانون های تولید ریزگرد است و اگر بتوانیم در این راستا محکم و جدی قدم برداریم، قطعا مشکلات گرد و غبار به حداقل خواهد رسید. با کمک بیابان زدایی، تقویت پوشش گیاهی و کاشت گونه های بومی مقاوم در برابر خشکی و شوری مانند وسمه، تاغ، گز و ... می توان با تثبیت خاک تا حدود زیادی از فرسایش بادی و پدیده گرد و غبار جلوگیری کرد. منابع آبی و اراضی باید مدیریت شوند؛ زیرا مدیریت اشتباه در منابع آب سبب خشک شدن زمین و فرسایش خاک می شود که نتیجه آن ریزگرد ها هستند.
تغییر الگوی کشت و نوع آبیاری در کشاورزی نقش بسزایی در مصرف بهینه آب خواهد داشت. مدیریت تالاب ها و احیای آن ها در دراز مدت نیز می تواند بسیار کمک کننده باشد. نیاز است تا باری دیگر درباره شیوه زندگی و نحوه برخوردمان با طبیعت بیندیشیم. باید پذیرفت که شکست، نتیجه تقابل با اقلیم است و سازگاری، تنها راه انسان هاست.
« دنیای سفر » این نوشته را از « روزنامه شرق » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
