سرانجام پرونده الواح هخامنشی و گل نبشته های تخت جمشید

ماجرای الواح هخامنشی ایران که تاکنون در آمریکا مانده است به حدود 80 سال پیش و به سال 1316 باز می گردد.

کمیته سنای آمریکا بهمن ماه سال 90 لایحه پیشنهادی فروش و حراج آثار و اشیای باستانی ایران که در موزه ها یا دانشگاه های آن کشور نگهداری می شوند را با هدف پرداخت غرامت به 2 خانواده یهودی که خانواده خود را در یک بمبگذاری در اورشلیم از دست دادند به سنای آمریکا ارائه کرد.

این اقدام واکنش شدید باستان شناس ها و حتی ایرانیان خارج و داخل کشور را در پی داشت. این لایحه اشیای باستانی متعلق به ملت ایران در موزه ها و دانشگاه های آمریکا را هدف قرار می داد. اقدامی که حتی قانون ریگان رئیس جمهور پیشین آمریکا در مصونیت اشیای فرهنگی و تاریخی کشورها در دعاوی سیاسی را نیز زیر سؤال برده بود.

حتی اگر این لایحه به تصویب سنای آمریکا نیز می رسید باید به دادگستری آمریکا ابلاغ می شد و تا زمانی که دادگستری آن کشور نیز در این خصوص اعلام نظر می کرد بیش از 2 سال زمان نیاز بود. ماجرای الواح هخامنشی ایران که تاکنون در آمریکا مانده است به حدود 80 سال پیش و به سال 1316 باز می گردد که گروه حفاری مشترک ایران و مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو در تخت جمشید مشغول به کاوش باستان شناسی بودند.

در آن حفاری ها آنطور که دکتر مجید ارفعی، باستان شناس و متخصص زبان های باستانی ایران اعلام کرده است اشیای باستانی و فرهنگی ارزشمندی به دست آمد. طبق قانون مصوب سال 1309 اموال به دست آمده از کاوش های باستانی شناسی بین ایران و دانشگاه شیکاگو به منظور رمزگشایی و انجام تحقیقات باستانی تقسیم شد. الواح هخامنشی بخشی از این اموال بود که سهم دولت ایران شد و برای مدت 3 سال به منظور انجام پژوهش های گسترده به مؤسسه شرق شناسی شیکاگو به امانت داده شد. این الواح گل نبشته های عصر هخامنشی با خطوط میخی و عیلامی بودند که نیاز به رمزگشایی داشتند.

8 هزار و 29 لوح سالم و شکسته که خطوط منقوش آن قابل خواندن بود به مؤسسه شرق شناسی شیکاگو در آمریکا به امانت داده شد. 10 هزار و 800 قطعه از الواح به دست آمده نیز شکسته و غیرقابل خواندن بودند و تخمین زده می شود بیش از 20 هزار لوح سالم و شکسته وجود داشته باشد که تا 10 هزار لوح کامل و بیش از 12 هزار قطعه شکسته و خرد شده نیز در بین آنهاست. مؤسسه شرق شناسی شیکاگو در سال 1327 تعداد 179 لوح را به ایران پس داد و در سال 1350 نیز 37 هزار و 74 خرد الواح مسترد شد.

مطالعات مؤسسه شیکاگو تا پس از سال 1350 نیز ادامه داشت و در سال 1383، 300 لوح دیگر به موزه ملی ایران تحویل شد. مؤسسه شیکاگو وعده داد باقی مانده الواح را در نوبت های بعدی و پس از پایان مطالعات به ایران باز گرداند. گل نبشته های هخامنشی مربوط به امور اداری و مالی سال 13 تا 28 دوران سلطنت داریوش هخامنشی است.

لایحه 1976 مجلس سنای آمریکا اما تأکید کرده است که در حوادث میان دولت ها باید بین اموال ملی و دولتی تفاوت قائل شد. پیش تر البته در زمان اعلام فروش اشیای باستانی ایران و الواح هخامنشی برای پرداخت غرامت به بازماندگان انفجار در اورشلیم که ارتباطی به ایران نداشت، مؤسسه شرق شناسی شیکاگو به دادگستری آمریکا اعلام کرده بود که الواح هخامنشی اموال فرهنگی و متعلق به ملت ایران است.

بدین ترتیب اقدام کمیته سنای آمریکا در تصویب لایحه حراج الواح هخامنشی شبیه به آن بود که ویتنام به یک دادگاه شکایت کند که برای جبران غرامت همه کشته شدگان آن کشور در جنگ با آمریکا باید مجسمه آزادی آمریکا به آن کشور تعلق بگیرد.

مقامات دانشگاه شیکاگو همان زمان در حال انجام مراحل ثبت و ضبط و مرمت و عکسبرداری از آثار و الواح هخامنشی به امانت داده شده به آن دانشگاه بودند. با لایحه پیشنهادی کمیته سنا حتی آثار زیادی از عصر مفرغ لرستان به همراه سردیس نقره ای مربوط به دوره ساسانی در موزه متروپولیتن یا اشیای به دست آمده از تخت جمشید که در موزه اورینتال نگهداری می شدند و حتی سرستون های تخت جمشید در موزه بوستون نیز باید حراج می شدند تا غرامت بازماندگان بمبگذاری اورشلیم پرداخت شود.

این پیشنهاد در نهایت یک شوخی بود که دولت ایران توانست با اقدام بموقع با گرفتن وکلای حرفه ای آن را خنثی کند و 2رأی دیگر به نفع کشورمان در پرونده الواح هخامنشی بگیرد. اکنون پرونده صدور حکم نهایی الواح هخامنشی به دادگاه فدرال آمریکا که شبیه به دیوان عالی کشور ایران است رفته است تا 3قاضی این دادگاه با بررسی نظر قضات دادگاه های آمریکا رأی نهایی را به نفع ملت ایران صادر کنند و مشخص شود اموال فرهنگی از تخاصمات سیاسی بین دولت ها مصون هستند.

باستان شناس های ایرانی پیش بینی می کنند که رأی نهایی این پرونده به نفع ایران صادر شود و گل نبشته ها و الواح هخامنشی که از کاوش های تخت جمشید به دست آمد و متعلق به مردم ایران است نه دولت ایران و به امانت به دانشگاه شیکاگو داده شد، به کشور بازگردد و محققان و پژوهشگران و دانشگاهیان بتوانند تحقیقات خود بر این الواح و گل نبشته ها را آغاز کنند.

نقش الواح در نظریات باستان شناسی

تا کنون 3 رساله دکترا با موضوع الواح هخامنشی نوشته شده است که نخستین آنها متعلق به دکتر عبدالمجید ارفعی متخصص زبان های باستانی و عیلامی است. دومین رساله دکتری نیز شامل 2 جلد کتاب است و نقش مهرهای هخامنشی تخت جمشید را بررسی کرده است. این رساله توسط مارک گریسون، دانشجوی سابق دانشگاه شیکاگو و استاد کنونی دانشگاه هیوستون تگزاس منتشر شد و سومین رساله دکتری نیز متعلق به یک باستان شناس هلندی است که بر بعضی مسائل کتیبه های هخامنشی که پیش تر چاپ شده بود تمرکز کرده است. مقالاتی نیز از باستان شناس هلندی و دیگران براساس گل نبشته ها و الواح هخامنشی نوشته شده است که تاکنون هیچ یک از نسخه های آنها برخلاف تعهدات پیشین به ایران ارائه نشده است.

رساله دکترای دکتر عبدالمجید ارفعی به زمینه های جغرافیایی گل نبشته های تخــت جمشید اشاره دارد و در این رساله تلاش شده است با اطلاعاتی که او از کتیبه ها و گل نبشته های تخت جمشید به دست آورده است به جایابی و مکانیابی شهرهای زمان داریوش هخامنشی که نام آنها در گل نبشته ها آمده است پرداخته شود و روی یک نقشه باستان شناسی مشخص شود. حدود 300 شهر تا کنون در این نقشه مشخص شده است و تعداد زیاد دیگری از شهرها نیز وجود دارند که برخی از آنها در محدوده 5 تا 10 کیلومتری تخت جمشید قرار دارند.