در شرایطی که یخچال های طبیعی به عنوان یک عنصر مهم و تاثیرگذار در شرایط اقلیمی کشور وجود دارند، بسیاری از افراد جامعه از متخصصان تا عامه و حتی کوهنوردانی که مشتریان دائم صعود به مناطق یخچالی هستند، از وجود و اهمیت آنها بی اطلاعند.
به گزارش «دنیای سفر» در شرایطی که یخچال های طبیعی به عنوان یک عنصر مهم و تاثیرگذار در شرایط اقلیمی کشور وجود دارند، بسیاری از افراد جامعه از متخصصان تا عامه و حتی کوهنوردانی که مشتریان دائم صعود به مناطق یخچالی هستند، از وجود و اهمیت آنها بی اطلاعند. در همین راستا و برای آگاهی از وضعیت یخچال های طبیعی ایران گفت و گویی با ابوالفضل زمانی دبیر بخش حفاظت از یخچال های کوهستانی در فدراسیون کوهنوردی جمهوری اسلامی ایران داشته ایم که در زیر می آید:
یخچال های طبیعی چه هستند؟
یخچال ها توده ای فشرده و بسیار متراکم از یخ هستند که از بارش ها انباشت شده و به خاطر سرما و شرایط آب و هوایی، متراکم شده و تبدیل به یخ و پایدار می شوند که البته این پایداری به معنای این نیست که اصلا تغییری در آن ها ایجاد نمی شود. بلکه تغییرات در آن ها به وجود می آید و حتی حرکت هم دارند. برخی از یخچال ها ممکن است تا یک متر در هفته هم حرکت داشته باشند. منظور از پایداری این است که به وجود آمدن و از بین رفتن آن ها به سرعت اتفاق نمی افتد. پایداری یخچال ها به این دلیل است که در ارتفاع قرار گرفته اند. همچنین خاصیت مناطق کوهستانی که یخچال ها در آن ها قرار گرفته اند و کمی دشت مانند هستند، موجب می شود که توده های بسیاری از برف بر اثر بارش انباشت شوند و چون ارتفاع بالاست به راحتی هم آب نشوند و کم کم به سمت پایین دست حرکت می کنند.
پراکندگی مناطق یخچالی در ایران چگونه است؟
در پنج نقطه از ایران مناطق یخچالی داریم که در حال حاضر وجود دارند، ولی چندان وضعیت مناسبی ندارند. منطقه سبلان، دماوندکوه، اشترانکوه، زردکوه و یخچال های منطقه علم کوه یا همان منطقه تخت سلیمان مناطق اصلی یخچالی کشور هستند.
آیا در گذشته این پراکندگی بیشتر بوده است؟
بله. این مناطق در گذشته بیشتر بوده، اما در حال حاضر تنها اثراتی از وجود آن یخچال ها باقی مانده؛ به این معنا که برف و یخی در آن مکان ها باقی نمانده و فقط شکل منطقه عوض شده که با توجه به برخی اثرات به جا مانده متوجه می شویم در گذشته یخچال های طبیعی وجود داشته اند؛ مثل یخچال های منطقه دنا یا یخچال های البرز مرکزی و منطقه سهند که از بین رفته اند و اثری از آن ها نیست.
ارزش یخچال های کوهستانی در چیست؟
یکی از ارزش های یخچال ها این است که به عنوان ذخایر آب تلقی می شوند. همچنین پوشش گیاهی و جانوری در مناطق کوهستانی و طبیعی کاملا وابسته به یخچال ها هستند. یکی دیگر از مهم ترین ارزش های آنها این است که به عنوان میراث اقلیمی هستند؛ به این معنا که اگر به مناطق یخچالی رفته و تکه ای از یخ موجود را از عمق بیرون بکشید و مطالعه کنید می توانید تاثیرات اقلیم و آب و هوا را در چند صد یا چند هزار سال در آن تکه یخ ببینید و مطالعه کنید. برای مثال یخ هایی که در حال حاضر در ارتفاع 5200 متری دره یخار در دماوند، به عنوان مرتفع ترین توده یخی ایران وجود دارد قطعا بیش از چند هزار سال است که یخ دارد؛ چراکه این یخ ها تا این زمان به دلیل قرار گرفتن در ارتفاع بالا اصلا فرصت آب شدن پیدا نکرده اند.
اصلی ترین علل نابودی یخچال ها چه هستند؟
اگر علل نابودی یخچال ها وجود نداشته باشند، خود به خود یخچال ها پایدار مانده و حتی روز به روز تقویت هم می شوند. مهم ترین و اصلی ترین عامل نابودی یخچال ها گرمایش زمین است که متاسفانه روندی است که در تمام دنیا به وجود آمده و ما نیز در این چرخه قرار داریم. عوامل انسانی نیز در نابودی یخچال ها دخیل هستند. ایجاد تسهیلاتی که عبور و مرور در این مناطق را زیاد می کند طبیعتا اثر مخرب خواهد داشت؛ همچون صعودهای چندهزار نفره ای که در کوهستان های ما انجام می شود، در حالی که طبیعت و یخچال های ما ظرفیت این تعداد صعود را ندارند. صعود کوهنوردان در فصل های نامناسب همچون تابستان و بهار موجب تخریب سطوح یخی یخچال ها می شود و این در حالی است که بهترین زمان برای صعود در این مناطق پاییز و زمستان است.
برای نمونه در حال حاضر برخی از یخچال های ما بسیار نحیف و آسیب پذیر شده اند همچون یخچال شمالی سبلان که لازم است برای پیشگیری از ادامه این روند از صعودهای غیرضروری و با تعداد زیاد بر روی آن جلوگیری کرد. همچنین راه اندازی تله کابین در این مناطق به باز شدن پای افراد بیشتر و حضور جمعیت زیاد در این مناطق منجر خواهد شد همچون تله کابینی که در منطقه سبلان راه اندازی می شد که خوشبختانه ادامه نیافت و منتفی شد و به بهره برداری نرسید. علاوه بر این ها، نهادها و کارخانه ها نیز به این مساله اصلا توجهی ندارند. به عنوان مثال عوامل زیست محیطی در این زمینه مدنظر قرار نمی گیرد. از تولید خودروهای غیراستاندارد گرفته تا جاده کشی ها و دیگر اقدامات آسیب زا که در هیچ یک از این پروژه ها به پدیده های یخچال های طبیعی توجهی نمی شود.
دلیل این بی توجهی ها در عین اهمیت بسیار زیاد یخچال های طبیعی چیست؟
مهم ترین مساله این است که آگاهی درباره یخچال ها وجود ندارد، بسیاری نمی دانند که در ایران یخچال طبیعی و کوهستانی داریم، این یخچال ها چه هستند و چه اهمیتی دارند. در نتیجه در تصمیمات مدیران، تغییرات انسانی و تغییرات محیطی که ایجاد می شوند، اصلا یخچال ها و نوع برخورد با آنها در نظر گرفته نمی شود. البته این امری طبیعی است؛ وقتی مسوولان ما ندانند که چیزی وجود دارد و این چیزی که وجود دارد چه میزان اهمیت دارد طبیعتا در تصمیمات خود هم به آن موضوع توجهی نمی کنند.
چگونه می توان مسوولان و نهادهای مرتبط را از وجود و اهمیت یخچال ها آگاه کرد؟
بد نیست با یک مثال روند آگاه سازی را بیان کنم تا روشن شود که به سادگی اما با همت می توان در این راه گام برداشت. اگر قرار باشد جاده ای در منطقه طبس ایجاد شود قطعا به دلیل اینکه کمپین حفاظت از یوز آسیایی موفق بوده و این مهم را توانسته به عنوان یک گزینه مهم در ذهن تصمیم گیران بگنجاند و تعریف کند، هر نهاد یا هر کسی بخواهد در آن مناطق عملیاتی انجام دهد این مساله را به عنوان یکی از متغیرها در نظر خواهد گرفت، اما این حالت برای یخچال های ما وجود ندارد که علت آن هم عدم آگاهی از وجود یخچال ها و اهمیت آنهاست.
کمپین صیانت از یخچال های کوهستانی هم راه افتاده، آیا توانسته در این مدت تاثیری داشته باشد؟
کمپین صیانت از یخچال های کوهستانی در همین راستا با شعار «یخچال های کوهستانی، سدهای بی دیوار» راه اندازی شده است و در این مدت توانسته قدم های مهمی در زمینه آگاهی بخشی به کوهنوردان و نهادهای مرتبط بردارد. امیدواریم با گسترش فعالیت ها و اطلاع رسانی بتوانیم ذهن بخش های دیگر جامعه را نیز به این سمت معطوف کنیم تا تمام مردم اهمیت یخچال های کوهستانی را درک کرده و در جایگاه خود سفیری برای معرفی و صیانت از این یخچال های طبیعی باشند.
منظور از سدهای بی دیوار در شعار این کمپین چیست؟
منظور از این شعار و سدهای بی دیوار این است که یخچال های کوهستانی مانند سدهایی عمل می کنند که بدون ضرر و آسیب می توانند آب را در مناطق کوهستانی ذخیره کنند. برای نمونه اگر بخواهیم سدی را در منطقه ای بسازیم تعداد بسیار زیادی روستا زیر آب می رود، زمین های کشاورزی بسیاری نیز از بین می روند، اکوسیستم منطقه به هم ریخته و خراب می شود، پوشش گیاهی آسیب می بیند و بسیاری مضرات دیگر به همراه دارد؛ به گونه ای که در دنیا هم جنبش جهانی مبارزه با سدسازی به وجود آمده است. این در حالی است که یخچال های کوهستانی، همان کار سدها را انجام می دهند، بدون آسیب به طبیعت و اکوسیستم و بافت زیستی مردمان منطقه. این سدهای طبیعی بدون تخریب منطقه ای، بدون نیاز به حفر تونل، بدون ریختن مصالح و خاکبرداری وجود دارند و تنها باید با آگاهی از اهمیت آنها، در حفاظت شان بکوشیم.
جامعه هدف در آگاه سازی از وجود و اهمیت یخچال ها چه گروهی هستند؟
جامعه هدف برای آگاه سازی در درجه نخست، کوهنوردان به عنوان دیده بانان کوهستان هستند که بیشترین ورود را به این مناطق دارند، در درجه بعد مردم محلی و ساکنان این مناطق هستند که باید از وجود و اهمیت یخچال ها به زبان ساده آگاه شوند و در همین راستا از کوهنوردان برای آگاهی بخشی به مردم استفاده می کنیم. در نهایت هم نهادها و سازمان های ذی ربط و ذی نفع هستند که لازم است برای اجرای پروژه ها این مهم را در نظر بگیرند.
و سخن پایانی؟
با همت و همراهی مردم می توانیم یخچال هایمان را از خطر نابودی نجات دهیم. هر فرد یک سفیر برای آگاه سازی از وجود و اهمیت یخچال هاست که باید این ظرفیت را به کار گرفت. در غیر این صورت یکی از مهم ترین منابع طبیعی مان را در آینده ای نه چندان دور به راحتی از دست خواهیم داد.
