ایران در نقطه تلاقی سه منطقه اقلیمی واقع شده است: مدیترانه ای، منطقه خشک آسیای غربی و منطقه خزری مرطوب/نیمه مرطوب.
کشور ایران از تنوع وسیع اکوسیستم ها برخوردار است؛ شامل دو رشته کوه مهم، 10 ذخیره گاه زیست کره Biosphere Reserves) ، 24 تالاب ثبت شده در رامسر و بیابان ها و جنگل های منحصر به فرد. جنگل ها 12.4 میلیون هکتار از ایران را می پوشانند. شمار گونه های متفاوت زیستی در ایران حاکی از غنای تنوع زیستی در ایران است: 8200 گونه گیاه (که 1000 گونه آن بومی هستند)، بالای 500 گونه پرنده، 160 گونه پستاندار و 1035 گونه ماهی.
ایران همچنین منشا بسیاری از منابع ژنتیکی جهان شامل گونه های گیاهی باارزشی مانند گندم است. اما به دلیل شماری از عوامل، ایران در معرض فرآیندهای فرسایشی تنوع زیستی و محیط زیستی سریع است. علی رغم برخی جنبه های مثبت سیاست های محیط زیستی در ایران هنوز موانع بسیاری وجود دارد که باید بر آن ها فائق آمد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی از محافظت از محیط زیست به عنوان «یک وظیفه عمومی در نظام اسلامی» نام می برد. بنابراین فعالیت های اقتصادی و دیگر فعالیت هایی که ناگزیر آلودگی محیط زیست را در بر می گیرند یا موجب لطمات جبران ناپذیر به آن می شود ممنوع شده است. بنابراین حداقل به طور رسمی، ما شاهد تعهد به مدیریت پایدار و حفظ محیط زیست ایران و به طور خاص نیاز به توازن توسعه اقتصادی با کیفیت محیط زیستی و عدالت بین نسلی هستیم.
زمانی که سازمان حفاظت از محیط زیست (EPO) در سال 1971 در ایران تاسیس شد، اولویت های اصلی آن عبارت بودند از: مطالعه عوامل ویران کننده محیط زیست شامل آلودگی، به کار بردن تکنولوژی های دوستدار محیط زیست، اطمینان دادن از اینکه سیاست های استفاده از محیط زیست به آن لطمه نمی زند، شناسایی زیستگاه های حیات وحش، پذیرش استانداردهای محیط زیستی برای مدیریت صحیح و استفاده از منابع محیط زیستی، بالا بردن آگاهی عمومی در مورد محیط زیست و بازبینی اجرای قانون محیط زیستی برای جلوگیری از ویرانی بیشتر محیط زیست که این اولویت ها امروزه اندکی تغییر یافته اند. به علت اندازه و اکوسیستم های متفاوت آن و تغییرات آب و هوایی، بحث پیرامون تنوع بیولوژیکی در ایران یک وظیفه تاریخی است. (کل مساحت ایران 164.8 میلیون هکتار است). ایران در نقطه تلاقی سه منطقه اقلیمی واقع شده است: مدیترانه ای، منطقه خشک آسیای غربی و منطقه خزری مرطوب/نیمه مرطوب.
در نتیجه، تنوع زیستگاه اقامتگاه و اکوسیستم بسیار گسترده است: منطقه ساحلی به تنهایی 25 نوع و واحد اکولوژیکی را شامل می شود و صحراهای آن 53 درصد را پوشش می دهد و جنگل ها بیش از 10 درصد کشور را در بر می گیرند.
ایران همچنین بالای 1000 تالاب از انواع مختلف را داراست که اهمیت آن برای گوناگونی زیستی در این منطقه بی مانند است. در واقع ایران در توسعه اولیه قانون بین المللی بقا نقش ایفا می کند؛ کنوانسیون بین المللی در مورد اهمیت بین المللی تالاب ها که در سال 1971 در رامسر در شمال ایران منعقد شد. ایران همچنین از یک سطح نسبتا بالای تنوع گونه های جانوری برخوردار است؛ به عنوان مثال بالای 517 گونه پرنده که 5.6 کل شمار گونه های پرندگان را تشکیل می دهند که در کل خاورمیانه زندگی می کنند. ایران همچنین با اکثریت پرندگان مهاجر (68 درصد یا 340 گونه) یک مکان قابل توجه در مسیرهای مهاجرت بسیاری از حیوانات است.
گرچه نرخ فعلی انقراض در ایران بزرگ تر از نرخ نوعی انقراض در تاریخچه فسیل است؛ به عنوان مثال طی دوره 50 تا 30 سال قبل، ایران دو جانور گوشت خوار خارق العاده خود را از دست داد: شیر ایرانی و ببر مازندران که انقراض این ها در نتیجه شکار کنترل نشده و تخریب زیستگاه ها بوده است. طبق لیست قرمز حیوانات در معرض خطر اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) ،110 گونه جانور ایرانی در معرض خطر تعیین شده اند. (به عنوان مثال، در یکی از طبقه بندی های به شدت در معرض خطر، در معرض خطر یا آسیب پذیر فهرست بندی شده اند).
از این طبقه بندی ها 15 نوع به شدت در خطر هستند؛ همه آن ها یک روند جمعیتی رو به کاهش را نشان می دهند که شامل درنای سیبری و گیلان شاه نوک باریک می شود. می توان گفت که محیط زیست ایران محصول تغییرات فوق الذکر در خشکی و آب و هواست. علاوه بر آن، جامعه انسانی در ایران و فرهنگ آن در واکنش به این شرایط چالش انگیز محیط زیستی توسعه یافته است. دانش سنتی حول مصرف آب در ایران، بخصوص سیستم های آبخیز زیرزمینی موسوم به قنا ت، یک منبع بسیار باارزش است.
در واقع منصفانه است که بگوییم بحران آبی که در بخش های مختلف ایران در سال های اخیر شاهد بوده ایم می تواند به همان اندازه که به مدیریت ضعیف برمی گردد به تقاضای وسیع برای منابع آبی نیز مربوط باشد. (خشک شدن رودخانه زاینده رود در اصفهان و فقدان شدید آب در دریاچه ارومیه که یک تالاب بین المللی است گواه این مساله است).بیش از نیمی از خاک ایران غیر قابل کشت است و تنها 10 درصد کشور باران کافی برای اهداف کشاورزی دریافت می کند. به علاوه چون فصل بارندگی محدود است (اکتبر تا مارس)، یک دوره طولانی وجود دارد که زمین تشنه بارندگی است. زمانی که بارندگی رخ می دهد، زمین خشک نمی تواند از عهده بارش سنگین و ناگهانی باران بربیاید. این امر منجر به سیل و موجب صدمات بیشتر به نواحی اطراف می شود. در واقع شماری از چالش های جدی در مدیریت و حفاظت از محیط زیست ایران هم شهری و هم غیرشهری باقی مانده است که در پروژه های پذیرفته شده توسط تسهیلات جهانی محیط زیست Global Environmental Facility برای ایران منعکس شده است. به عنوان مثال سازمان حفاظت از محیط زیست ایران حمایت بین المللی برای آماده سازی برنامه عملکرد ملی گوناگونی زیستی برای محافظت از یوزپلنگ آسیایی و زیستگاه طبیعی آن، محافظت از تالاب های ایرانی و حفظ گوناگونی زیستی در سيماي حفاظتي زاگرس مركزي دریافت کرده است.
پروژه های تصویب شده توسط تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) بیشتر شامل تقویت و ارائه وابستگی برای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی و اصلاح چشم اندازهای جنگلی و زمین های تخریب شده به خصوص برای خاک های شور و نواحی مستعد فرسایش بادی1 می شود. یک پروژه دیگر که استفاده مثبت از منابع طبیعی و انسانی کشور را نشان می دهد، در مورد تجزیه کربن در مراتع بیابان شده در خراسان جنوبی است. این پروژه با استفاده از نگرش مدیریتی جامعه محور انجام شده است. این امر حاکی از رضایت بخشی از دپارتمان محیط زیست ایران برای به کارگیری نگرش های مشارکتی برای مسائل مدیریتی محیط زیستی است. یک ملاحظه مهم دیگر که نباید دست کم گرفته شود موقعیت منطقه ای است که ایران در آن واقع شده است. ایران کشوری است که با کشورهایی احاطه شده است که از نظر سیاسی بی ثبات و حتی درگیر جنگ هستند (در عراق، افغانستان و شمال غرب پاکستان).
علاوه بر این تنش هایی با همسایگانش در خلیج فارس دارد که مانع همکاری با آن ها می شود. در دریای خزر دستیابی به مصالحه در همکاری منطقه ای برای حفظ محیط زیست این دریای بسیار آلوده بسیار دشوار است. موقعیت منطقه ای ایران منجر به چالش های مهم محیط زیستی برای ایران شده است. از توفان های گرد و خاک در نتیجه خشکی فزاینده و زمین های بیابان زایی عراق گرفته تا آلودگی دریای خزر و خشکی حوضه های آب در افغانستان. در نتیجه هر نوع موافقت جامع منطقه ای برای حفاظت از محیط زیست ایران و منابع طبیعی اش (پیمان برای فقدان همکاری منطقه ای به طور کلی) یک چالش مهم برای این کشور و دیگر کشورهای منطقه ای بر حسب حفاظت پایدار محیط زیستی است.
پی نوشت:
1. فرسایش بادی عبارت است از جدا شدن و حمل ذرات خاک توسط نیرويی که به وسیله سرعت باد روی سطح خاک اعمال می شود.