منطقه خاورمیانه، منطقه ای نفت خیز است که بیشتر کشورهای آن به دلیل بهره مندی از منابع طبیعی فراوان نیاز چندانی به منابع دیگر خود و درآمدزایی از برخی صنایع همچون گردشگری حس نمی کرده اند.
اما حالا به نظر می رسد با افت شدید قیمت نفت و تقاضای روز افزون برای استفاده از انرژی های نو و تجدیدپذیر که آلودگی زیست محیطی کمتری نیز به همراه دارند، کشورهای صادرکننده نفت هوشیارتر شده اند و برنامه هایی برای پی ریزی اقتصاد خود بر مبنایی به جز نفت، دنبال می کنند. دومینوی سقوط و بحران سیاسی در کشورهای آمریکای لاتین که اقتصاد وابسته به صادرات کالاها داشته اند، نیز بر ترس این دولت ها افزوده است. یکی از صنایعی که می تواند برای درآمدزایی غیرنفتی این کشورها مفید باشد، صنعت گردشگری است.
اکنون در کشورهای صادرکننده نفت عزمی برای تدوین برنامه های گردشگری و تقویت نقش آن در اقتصاد این مناطق دیده می شود. ایران نیز ساختار مشابهی از نظر اقتصادی با این کشورها دارد و به واسطه برخورداری از منابع غنی نفت و گاز و درآمدزایی از این طریق، دچار همان مشکلی است که کشورهای یاد شده دچار آن شده اند. کشورمان با قابلیت های گردشگری فراوانی که دارد می تواند خود را تا حدودی در مقابل نوسانات ناشی از قیمت نفت و رکود اقتصاد جهانی بیمه کند؛ امری که برخی از کشورهای منطقه بر مبنای تجربه اخیر برای دوره پسانفتی خود در نظر گرفته اند.
عربستان و رویاهای کاذب
مهم ترین کشور عربی در منطقه خاورمیانه را می توان عربستان سعودی دانست. عربستان سعودی اگرچه در گردشگری مذهبی و زیارتی به دلیل وجود کعبه و انجام مناسک مذهبی از سوی مسلمانان در این مکان شناخته می شود اما در سایر زمینه های گردشگری و به ویژه برای غیرمسلمانان جاذبه خاصی نداشته و اقدام ویژه ای نیز در این زمینه انجام نداده است. یکی از دلایل بی توجهی این کشور به سایر جنبه های گردشگری را می توان عدم نیاز آن به منابع ارزی و درآمدی به سبب برخورداری از نفت فراوان و گردشگران مذهبی دانست.
با این حال در دو سال گذشته با پیشرفت تکنولوژی و استحصال نفت شیل (تولید نفت از برخی لایه های ماسه ای حاوی نفت) رقیبان جدیدی برای نفت عربستان سعودی پیدا شدند. این اتفاقات در کنار عدم رشد مناسب اقتصاد جهانی و رکود در بسیاری از اقتصادهای بزرگ، سبب ایجاد مازاد عرضه نفت در جهان و کاهش شدید بهای آن شد. اما حالا به نظر می رسد عربستان پس از اتمام کابوس نفتی قصد دارد تجربه نوینی را شکل دهد تا اقتصاد خود را بر پایه منابع غیرنفتی از جمله صنعت گردشگری قرار دهد.
اگر چه عربستان به عنوان مقصدی برای گردشگری در میان کشورهای غربی آشنا نیست و آنچه را که گردشگران چنین کشورهایی به دنبال آن هستند به دلیل قوانین خاص حاکم بر این کشور چندان پوشش نمی دهد، با این وجود خاندان سلطنتی سعودی به طور فزاینده ای به آینده ای که در آن گردشگری در این کشور جایگاه خاصی داشته باشد، امیدوارند. سال گذشته، یکی از مقامات عربستان، گردشگری را به عنوان دومین بخش مهم اقتصادی کشور عنوان کرد.
اکنون با چشم انداز جدید 2030، عربستان قصد دارد جایگزینی برای اعتیاد به نفت که موقعیت این کشور را لرزان کرده، پیدا کند. برای دستیابی به اهداف فوق، عربستان سعودی درصدد است سرمایه گذاری در بخش گردشگری را تا 8 میلیارد دلار افزایش داده و تا سال 2020 میزان سرمایه گذاری خود را در این حوزه به 46 میلیارد دلار برساند.
همچنین طرح چشم انداز 2030 درصدد است مناطق ساحلی بزرگی را به پروژه های گردشگری اختصاص و سرمایه گذاری های جدیدی در موزه ها و مکان های تاریخی برای جذب گردشگران با استانداردهای بین المللی بالا صورت دهد. محمد بن سلمان، جانشین31 ساله ولیعهد به تلاش هایی در مورد طراحی مجدد در اقتصاد عربستان اشاره و پیشنهاد کرده است که این کشور باید درهای خود را به روی گردشگران تمام کشورها بگشاید.
کارشناسان معتقدند این کار نقطه عطفی برای عربستان به شمار می رود. این کشور با داشتن دو شهر مکه و مدینه صنعت گردشگری مذهبی عظیمی را در اختیار دارد؛ به طوری که طبق گزارش بانک جهانی، تعداد کل گردشگران وارد شده به عربستان در سال 2014 از مرز 18 میلیون نفر گذشت که اکثر این گردشگران را حجاج کعبه تشکیل می دادند.
با این همه، تلاش برای جذب انواع مختلف گردشگران با موفقیت محدودی همراه بوده و خارج از مکه و مدینه زیرساخت های گردشگری ضعیف باقی مانده اند. برآوردها نشان می دهد 2.5 درصد از تولید ناخالص داخلی عربستان سعودی در حال حاضر محصول مستقیم مربوط به سفر و گردشگری است که در قیاس با سهم 50 درصدی بخش نفت و گاز بسیار اندک است. برای مقایسه، سفر و گردشگری 5 درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه را تشکیل می دهد و در برخی کشورها تا 10 درصد نیز می رسد.
از سوی دیگر، با توجه به اطلاعات و آمار بانک جهانی، صنعت گردشگری عربستان سعودی در سال 2014 کمتر از 9.3 میلیارد دلار آورده داشته است که کمتر از کشورهای کوچک تر حاشیه خلیج فارس مانند قطر و امارات متحده عربی از محل گردشگری در همین سال است. این امر تا حدودی به دلیل عدم جذب گردشگران اروپایی و شرق آسیایی است. با این همه تلاش های عربستان برای افزایش درآمدهای حاصل از گردشگری اقدام جدیدی نیست.
توبی ماتیسن، متخصص مسائل عربستان سعودی در دانشگاه آکسفورد، می گوید این مساله مدت ها مورد بحث بوده است. وی معتقد است واقعیت های عربستان سعودی بدون اصلاح سیاست های حاکم بر این کشور مانع از تبدیل این کشور به یک مقصد گردشگری خواهد بود. از این رو برخی متخصصان گردشگری معتقدند رویاهای عربستان با سیاست مذهبی این کشور در برخورد با گردشگران، به جایی نخواهد رسید و این کشور نمی تواند در تحقق اهداف خود در این حوزه موفق باشد.
عمان و طرح 20 ساله
عمان کشور دیگری در حاشیه خلیج فارس که به نفت وابسته است و حالا تصمیم گرفته از اقتصاد نفتی خود فاصله بگیرد. در میان مدت محورهای مهم مورد توجه در گردشگری عمان، تاکید بر قوانین بخش گردشگری از طریق پیش نویس قانون سرمایه گذاری خارجی و اثرات آن بر سرمایه گذاری گردشگری در طرح توسعه 5 ساله بین سال های 2016 تا 2020 است. این قوانین کارهای مربوط به گردشگری و هماهنگی و همکاری بین وزارت گردشگری و سهامداران مربوطه را برای فراهم کردن خدمات اساسی برای گردشگران تنظیم می کند. قرار است تا سال 2020 عمان پذیرای 5 میلیون گردشگر باشد که افزایشی 120 درصدی نسبت به سال 2015 نشان می دهد.
این درحالی است که گردشگری درون مرزی عمان نیز بین سال های 2005 تا 2014 دو برابر شده است. طبق داده های مرکز ملی آمار و اطلاعات، در همین زمان گردشگری داخلی این کشور بیش از 3 برابر شده است که نشان از توجه عمان به این حوزه در سال های اخیر دارد. تا پایان اکتبر 2015 تعداد گردشگران وارد شده به عمان حدود 2.2 میلیون نفر بود.
از سوی دیگر یک برنامه بلندمدت نیز برای گردشگری در عمان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این کشور یک استراتژی 20 ساله برای افزایش تعداد گردشگران خود تا سال 2040 تدوین کرده است. با توجه به طرح اعلام شده از سوی دولت عمان، پس از 24 سال (یعنی سال 2040) این کشور سالانه 12 میلیون گردشگر را جذب خواهد کرد. از این مقدار حداقل 5.3 میلیون نفر گردشگران بین المللی و حداقل 6/ 4 میلیون نفر گردشگران داخلی خواهند بود.
این استراتژی مبتنی بر توسعه مناطق گردشگری مسندم، کوهستان های هاجر، شهر مسقط و صحراهای حاشیه آن، راه کندر (یکی از مسیرهای کاروان های بازرگانی در دنیای باستان که مهم ترین جاده ارتباطی میان قاره های آسیا و آفریقا به شمار می رفته است)، آنها را تبدیل به مقاصدی جذاب کرده است. توسعه این مناطق به عمان کمک می کند تا به رشد قابل توجهی در جذب گردشگران دست یابد. این سلطان نشین قصد دارد سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی خود را که در حال حاضر 5/ 2 درصد برآورد می شود به 6 درصد برساند. همچنین عمان می خواهد بیش از 500 هزار نفر را تا سال 2040 در این بخش به کار گیرد که 75 درصد از آنها ملیت عمانی دارند. استراتژی گردشگری سال 2040 عمان راه خوبی برای اطمینان از رشد آتی گردشگری در عمان و تبدیل شدن این صنعت به یکی از ستون های مهم اقتصادی در آینده این کشور فراهم می کند.
با توجه به آمار منتشر شده از سوی سازمان جهانی گردشگری، تعداد گردشگران بین المللی در سال 2014 به 1.1 میلیارد نفر رسید که نسبت به سال 2013 افزایشی 4.7 درصدی را نشان می دهد. به رغم ناپایداری در برخی مناطق، خاورمیانه رشد 4 درصدی ورود گردشگر را تجربه کرده و 2 میلیون نفر به تعداد گردشگران این منطقه اضافه شده است.
چشم انداز روشن قطر
نگاه ها به گردشگری قطر روز به روز بهتر می شود و این کشور در حال تبدیل شدن به مقصد محبوبی برای گردشگران است. برگزاری رقابت های جام جهانی فوتبال در سال 2022 و تمرکز این کشور بر چشم انداز سال 2030 که بخش گردشگری را مورد توجه قرار می دهد، از مصداق های اهمیت دادن به درآمدهای غیرنفتی است. روشن است که قطر گردشگری توسعه یافته ای دارد که به طور مداوم زیرساخت های حمل ونقل و سرمایه گذاری خود را بهبود می بخشد. نقش گردشگری برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور یکسال است که مدنظر قرار گرفته و دولت و بخش خصوصی به سرمایه گذاری در این بخش ادامه می دهند.
بر اساس آمار شورای جهانی سفر و گردشگری، مشارکت مستقیم گردشگری در تولید ناخالص داخلی قطر در سال 2015 حدود 5.2 میلیارد دلار بود که 2.8 درصد از آن را تشکیل می دهد و انتظار می رود این مقدار در سال جاری به 4.3 درصد برسد. گمان می رود سرمایه گذاری در بخش سفر و گردشگری تا پایان سال 2016 قریب به 17.5 درصد افزایش یابد.
این در حالی است که طی فصل نخست سال 2016، تعداد 822 هزار و 626 نفر وارد قطر شدند. ورود گردشگران کشورهای حوزه خلیج فارس به قطر در فصل اول سال جاری 11 درصد افزایش داشته است که بیشترین افزایش متعلق به عربستان و امارات متحده عربی بوده است. تحلیل عملکرد هتل های 4 و 5 ستاره در دوحه نشان می دهد که در سال 2015 حدود 69 درصد از اتاق های آنها پر بوده و این در حالی است که قیمت این اتاق ها به ازای هر شب به 240 دلار می رسیده است که همه اینها نشان از رشد و توسعه ادامه دار قطر و اراده آنها در امر گردشگری دارد.
« دنیای سفر » این نوشته را از « دنیای اقتصاد » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
