حمل و نقل به عنوان یکی از اصلی ترین پایه های گردشگری کشور، نیازمند تقویت روزافزون و توجه بیش تر است.
گرچه طبق آمارها از سفرهای نوروزی، پروازهای داخلی نسبت به سال قبل 9 درصد افزایش داشته است، اما بررسی های انجام شده نشان می دهد در مجموع سهم حمل و نقل هوایی از جا به جایی گردشگران داخلی کمتر از 5 درصد و در مورد گردشگران ورودی از خارج کشور، حدود 31 درصد است. این در حالی است که سهم حمل و نقل هوایی در جا به جایی گردشگران بین المللی در سطح کشورهای جهان به طور میانگین حدود 53 درصد عنوان می شود.
همین پژوهش تصریح می کند هم اکنون حدود 58 فرودگاه فعال در ایران وجود دارد که تنها تعداد معدودی از آن ها از استانداردهای لازم به عنوان فرودگاه بین المللی برخوردار هستند و سایر فرودگاه ها به عنوان فرودگاه های داخلی فعالیت می کنند. با این حال همه 9 فرودگاه بین المللی موجود نیز از نظر امکانات و تجهیزات با استانداردهای بین المللی فاصله دارند.
بر اساس پژوهشی که از سوی مهندسین مشاور امکو ایران، با عنوان «برنامه توسعه گردشگری ایران» برای توسعه زیرساخت های حمل و نقل کشور در حوزه گردشگری تدوین شده، با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران، نقش این صنعت در توسعه همه جانبه کشور به خوبی قابل تبیین است. علاوه بر این، امروز صنعت حمل و نقل هـر کشور بیانگر وضعیت اقتصادی و میزان توسعه صنعتی آن کشور است؛ به نحوی که این صنعت را باید یکی از عوامل مهم در توسعه اقتصادی، گردشگری، فرهنگی و اجتماعی هر جامعه به شمار آورد.
اهمیت این صنعت چنان است که اندیشمندان اقتصادی دنیا معتقدند، اگر در آغـاز قـرن 21 کشورهای توسعه نیافته به این صنعت توجه لازم را نداشته باشند، رشد و توسعه این کشورها به حداقل خواهد رسید. از سوی دیگر، امروزه حمل و نقل به عنوان یکی از مهم ترین عوامل سهیم در توسعه گردشگری بین المللی شناخته شده است. چنانچه کشوری خواستار رسیدن به توسعه توریسم پایدار باشد، توجه به بخش حمل و نقل و رقابتی کردن و انحصارزدایی از آن ضرورت می یابد. صنعت حمل و نقل به عنوان یکی از ملزومات اساسی توسعه صنعت گردشگری، دسترسی به جاذبه ها را برای گردشگران امکان پذیر می کند.
فراهم بودن امکانات حمل و نقل مناسب، مطمئن، راحت، سریع، ارزان و ایمن پیش شرط توسعه گردشگری کشور است، زیرا گردشگران در تصمیمات خود دو عامل هزینه و زمان را مدنظر دارند؛ لذا در راستای دسترسی به مقاصد گردشگری، تنوع سیستم حمل ونقل و فراهم بودن سیستم های با کیفیت، دو عامل تاثیرگذار و تعیین کننده است. بنابراین گسترش زیرساخت های حمل و نقل (بنادر، راه آهن، پایانه ها، فرودگاه ها و شبکه جاده ای) یکی از مهم ترین اقدامات دولت ها برای گسترش امکانات و خدمات گردشگری است.
در همین راستا این پژوهش ضمن یادآوری پتانسیل های ایران برای ایجاد یک هاب حمل و نقل تاکید می کند که موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیکی ایران، این امکان را می دهد که بتواند به عنوان قطب اصلی حمل و نقل منطقه ای به ایفای نقش ترانزیتی بپردازد. وجود دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب، داشتن خط آهن شمال به جنوب، از مشهد به بندرعباس و همچنین قرار گرفتن در مسیر پـر تردد هوایی، همه از عواملی است که نقش ترانزیتی ایران را در خاورمیانه به خوبی مورد تاکید قرار می دهد.
چالش ها و نیازها
با این همه در وضعیت موجود صنعت حمل و نقل ایران دارای چالش های فراوانی است؛ فرسوده بودن ناوگان حمل و نقل زمینی، هوایی و ریلی کشور، عدم وجود برنامه ریزی مناسـب در استفاده از منابع، فقدان برنامه راهبردی جامع بلندمدت و سیاست گذاری های موثر از جمله مهم ترین چالش های پیش روی صنعت حمل و نقل کشور است. به طور کلی انواع سیستم های حمل و نقل مورد استفاده در زیرساخت های گردشگری یک کشور شامل چهار نوع مسیرهای جاده ای، ریلی، هوایی و دریایی است. اگرچه سهم این چهار نوع از حمل و نقل در بخش گردشگری متفاوت است، با این حال تمام شاخه های حمل و نقل، به سهم خود در توسعه گردشگری کشور نقش کلیدی دارند.
مائده محقق منتظری، یکی از محققان پژوهش مذکور در این باره می گوید: «حمل و نقل هوایی ایران، به دلیل تحریم های اقتصادی در یک دهه اخیر و عدم سرمایه گذاری مناسب در این بخش در دهه های گذشته، از نظر ناوگان وضعیت مناسبی ندارد؛ به طوری که میانگین سن ناوگان به حدود 19 سال می رسد و این در حالی است که مطابق اهداف سند چشم انداز 1404، ناوگان هواپیماهای مسافری ایران به هواپیماهای جدید نیاز دارد.»
از سوی دیگر مطابق آمارهای موجود، چنانچه اشاره شد در حال حاضر سهم حمل و نقل هوایی از جا به جایی گردشگران داخلی کمتر از 5 درصد و در مورد گردشگران ورودی از خارج کشور، حدود 31درصد است. در مقابل این آمار، سهم حمل و نقل هوایی در جابه جایی گردشگران بین المللی در سطح کشورهای جهان به طور میانگین حدود 53 درصد عنوان می شود.
در همین حال، وزارت راه و شهرسازی با شرکت های معتبر بین المللی در صنعت هوایی، هماهنگی هایی پیرامون خرید و بهره گیری هواپیماهای متنوع را برای خدمات داخلی و بین المللی انجام داده است که انعقاد قرارداد همکاری با ایرباس یکی از آنها بوده است. تحقق چنین مذاکرات و همکاری هایی می تواند سهم مهمی در تحقق برنامه توسعه گردشگری کشور و به ویژه گردشگران خارجی داشته باشد.
محدودیت منابع مالی، محدودیت نوسازی ناوگان
به گفته این پژوهشگر، بزرگ ترین حوزه حمل و نقل کشور، حمل و نقل جاده ای است که شامل جاده های اصلی، جاده های فرعی، آزادراه ها و بزرگراه ها می شوند. براساس آمار منتشره از سوی سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای، در سال 1393 در مجموع 97 هزار و 830 وسیله نقلیه حمل ونقل عمومی مسافر در ناوگان حمل و نقل جاده ای کشور فعالیت داشته اند که از این تعداد 21 درصد به اتوبوس ها، 40 درصد به مینی بوس و 39 درصد به سواری ها اختصاص داشته است.
با وجود اینکه از نظر حجم ناوگان، وضعیت مطلوبی در کشور وجود دارد، ولی از نظر کیفیت و عمر ناوگان به ویژه در مورد اتوبوس و مینی بوس، مشکلات جدی به چشم می خورد و لازم است با ایجاد بسترهای لازم نسبت به نوسازی این ناوگان اقدام شود. علاوه بر این، حمل و نقل ریلی نیز که عمدتا از ارزان ترین و ایمن ترین انواع حمل و نقل به شمار می رود، در ایران چندان توسعه نیافته و سن ناوگان حمل و نقل ریلی کشور چه در حوزه بار و چه در حوزه مسافر بسیار بالا است. همچنین سرعت کم قطارها و یک خطه بودن بسیاری از خطوط آهن کشور از جمله مشکلات این بخش است. نتایج بررسی های پژوهش مذکور نشان می دهد در این راستا اقداماتی برای توسعه و نوسازی سیستم حمل و نقل ریلی در دست اجرا است اما به دلیل کمبود منابع مالی به کندی پیش می رود.
در عین حال ایران به علت وجود مرزهای دریایی شمالی و جنوبی، دارای فرصت های گسترده ای برای توسعه حمل و نقل دریایی نیز هست، اما در وضع موجود تقریبا هیچ کشتی کروز استاندارد و با کیفیتی در زمینه ارائه خدمات گردشگری و سفرهای تفریحی و گشت دریایی بین المللی وجود ندارد تا بتوان از آن طریق گردشگری دریایی را توسعه بخشید؛ گرچه در این حوزه نیز اقداماتی در آب های شمالی و جنوبی کشور انجام شده اما هنوز برنامه ریزی و هدف گذاری روشنی صورت نگرفته است.
راهکارهای توسعه حمل و نقل گردشگری
پژوهش «برنامه توسعه گردشگری ایران» برای توسعه زیرساخت های حمل و نقل کشور در حوزه گردشگری مـشکلات ساختاری صنعت حمل و نقل کشور را ناشی از کیفیت پایین خدمات و میانگین عمر بالای ناوگان و فرسودگی آن عنوان می کند.
این پژوهش برای حل مشکلات حمل و نقل گردشگری به ارائه راهکارها و سیاست های پیشنهادی توسعه حمل و نقل هوایی، زمینی، ریلی و دریایی پرداخته است. در حوزه حمل و نقل هوایی یکی از راهکارهای توسعه گردشگری داخلی و خارجی، داشتن سیستم حمل و نقل هوایی مطمئن، راحت، سریع و ارزان است. فرسوده بـودن ناوگان هوایی کشور باعث می شود گردشگران خـارجی کمتر رغبت به مسافرت با ناوگان هوایی ایران داشـته باشند. این در حالی است که جذب مسافر بیشتر، موجب رونـق صنعت حمل و نقل هـوایی کشور می شـود.
در حال حاضر بیش ترین چالش صنعت حمل و نقل هوایی کشور، بالا بودن میانگین عمر ناوگان هوایی و کمبود ناوگان است، بنابراین خرید هواپیماهای متنوع با ظرفیت برد متوسط و بلند، از ضروریات اساسی است که در دولت یازدهم در حال تحقق است. از سوی دیگر سایر برنامه های پیشنهادی توسعه حمل و نقل هوایی شامل افزایش تعداد پروازها به ویژه پروازهای ترانزیتی در فرودگاه بین المللی امام خمینی به عنوان فرودگاه رده یک، فرودگاه های مشهد و شیراز به عنوان فرودگاه های رده دوم و فرودگاه های اصفهان، یزد، اهواز و تبریز نیز به عنوان فرودگاه های رده سوم و همچنین افزایش مقاصد پروازی و راه اندازی پروازهای مستقیم روزانه به مقاصد متنوع در 5 قاره جهان است.
در بخش حمل و نقل ریلی، توسعه خطوط راه آهن شمالی-جنوبی و شرقی-غربی، راه اندازی خط آهن برقی و سریع السیر، دوخطه کردن و بهسازی خطوط اصلی، نوسازی لکوموتیوها، افزایش تعداد واگن ها و ارتقای سطح کیفی ارائه خدمات در آن ها از مهم ترین راهکارها به شمار می رود. برنامه ریزی برای احداث و همچنین بهره برداری مناسب خدمات بین راهی در تمامی شبکه بزرگراهی، آزادراهی و جاده های اصلی کشور در فواصل مشخص با حداقل امکانات نیز از جمله مهم ترین برنامه ها و راهکارهای مورد نیاز در حوزه حمل و نقل جاده ای عنوان می شود.
از سوی دیگر، لازم است سن ناوگان حمل و نقل عمومی مسافری از نظر کمی و مطابق نیازها کاهش یابد و همچنین در احداث و بهره برداری جاده ها و زیرساخت های حمل و نقل جاده ای از استانداردهای بین المللی و فناوری های نوین در طراحی استفاده شود.
برای توسعه حمل و نقل دریایی نیز لازم است مطالعه تفصیلی به منظور تعیین بنادر هدف برای توسعه حمل و نقل دریایی صورت گیرد؛ سپس این بنادر از طریق توسعه ترمینال های مسافری مطابق استانداردهای بین المللی تجهیز شود. همچنین خدمات کشتی های کروز، مطابق معیارهای بین المللی در بنادر منتخب به ویژه در دریای عمان و دریای خزر پیش بینی و ارائه شود. توجه ویژه به کشورهای روسیه و عمان در این راستا ضرورت دارد. به علاوه توسعه کمی و کیفی کشتی ها و قایق های مسافربری نیز باید مورد توجه جدی مسوولان قرار گیرد.
به نظر می رسد حمل و نقل به عنوان یکی از اصلی ترین پایه های گردشگری کشور، نیازمند تقویت روزافزون و توجه بیش تر است. توسعه، اصلاح، نوسازی و ارتقای سطح خدمات کیفی زیرساخت های چهارگانه حمل و نقل ایران، می تواند زمینه ساز مناسبی برای توسعه و رشد صنعت گردشگری داخلی و خارجی و کسب درآمدهای قابل توجه ارزی به نحوی موثر باشد.
« دنیای سفر » این نوشته را از « دنیای اقتصاد » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
