روایت هنر چهار هزار ساله ایرانی داستانی است از تهران تا ونیز، هنری که اندازه آن سوی آب خواستار دارد، این سو شیشه عمرش ترک برداشته تا حالِ این روزهای شیشه گری تعریفی نداشته باشد.
داستان هنرهای بومی استان تهران، حکایتی است آکنده از تلخی ها و شیرینی ها، فرازو فرود هنر صنایع دستی در خطه پهناور تهران که در دامنه جنوبی رشته کوه های البرز و در سالیان دراز خود را نگاه داشته، هم کانون در مسیری قرار گرفته که استمرار آن رکود و گوشه گیری در این زمینه را به همراه خواهد داشت.
استان تهران به دلیل مرکزیت سیاسی و اجتماعی ایران زمین همواره از استان های دارای اهمیت و مورد توجه کشور بوده است و شماری از مسوولان ارشد استانی و کشوری، از استان تهران در جایگاه آیینه تمام نمای کشور ایران یاد می کنند. تمرکز فعالیت های اقتصادی، استقرار نهادهای عمده و برجسته کشوری، حضور رجال نامدار سیاسی، هنری، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی از مولفه هایی است که رنگ و بوی خاصی به این خطه بخشیده است.
در این میان و در هیاهوها و فراز و نشیب های سیاسی و اجتماعی، هنر و صنایع دستی نیز از جایگاه خاصی در این استان برخوردار بوده و از دوران قجرها که این منطقه و شهر تهران در جایگاه پایتخت ایران نام گرفت، نگاه ویژه تری به این استان شد.
مرکزیت این استان و تمرکز فعالیت های اقتصادی، باعث مهاجرت هنرمندان بسیاری به این استان شد و این امر نقش بسزایی را در رشد، پیشرفت و تثبیت شماری هنرها در خطه گفته شده ایفا کرد. در زیر پوست این شهر پر از جمعیت و با همه ناهنجاری های آن از گذشته تاکنون، بودن صنایع دستی و هنرهایی بومی همچون شیشه گری، نقاشی روی شیشه، نقاشی روی چوب، قلاب بافی، جاجیم بافی، چادرشب بافی، نمدمالی و زیلو بافی، موید گرایش باطنی انسان به زیبایی و آفرینش آن برای ارضای روح زیبایی دوستی و بهره گیری از تولیدات دستی برای کاربری های مورد نیاز خود بوده است.
در این میان، دو هنر شیشه گری و نقاشی روی شیشه که ویژه این استان بوده و به نوعی می توان آن را شناسنامه هنری منطقه قلمداد کرد، در گذران سال های بسیار، در حال انزوا، فراموشی و رکود است. کوره هایی که حرارت آن هنر دست را به بلوغ و پختگی سوق می داد، آتشی که زیبایی را با شعله های خود فهم می کرد، مدت هاست که حال و روز خوشی ندارد.
اگرچه شماری از مسوولان صنایع دستی استان تهران قاطعانه از هنرهای بومی استان تهران دفاع می کنند و جایی برای فراموشی، گوشه گیری و رکود آن قائل نیستند اما درد و دل های اساتید و فعالان هنری این زمینه واقعیت های دیگری را به تصویر می کشد. واقعیتی تلخ که اگر همچنان در زیر سایه سنگین کم توجهی ها استمرار یابد، شاید سرنوشت کارگاه های صنایع دستی در این دو زمینه، همسان دیگر مراکزی که درگذشته فعال بوده اند به گوشه گزینی و تعطیلی بینجامد.
نام هنر: شیشه گری
پیشینه: چهار هزار سال
شهر زادگاه هنر: در گذشته شیراز از مراکز فعالیت این هنر بوده، در چغازنبیل، ایلام و شهر سوخته نیز از آثار شیشه گری یافته هایی به دست آمده، پس از دوران صفویه هنرمندان بسیاری به تهران کوچ کردند و فعالیت های خود را در این استان ادامه دادند و در قرن های اخیر استان تهران و شهرهایی همچون شمیرانات، تهران، ری، رباط کریم، مهد و مرکز این هنر بوده اند، به گونه ای که در قرون معاصر مرکزیت اصلی این هنر در استان تهران متمرکز شد.
معرفی کوتاه هنر: شیشه گری، هنر شکل دادن به شیشه است، هنرمند در این هنر ابتدا ماده شیشه را حرارت می دهد تا نرم و نیمه مایع شود، سپس به وسیله دست ها یا ابزار مخصوص یا دمیدن، اشکال زیبایی را می آفریند.
بیشترین کاربری: ساخت تنگ های شیشه ای، آبخوری، جام، آیینه، گلاب پاش، عطر دان، اشکدان، لاله و شمعدانی گوناگون
هنرمندان به نام این زمینه: ناصر الهی، بخش علی و مرتضی وفایی
هنرمندان بازمانده: اسدالله سلیمانی، علی بختیار، علی ملکی، علی الهی
وضعیت فعلی هنر در استان تهران: بخش بزرگی از این هنر از منظر سنتی به فراموشی سپرده شده و آنچه هم اکنون از این هنر باقیمانده بیشتر به صورت صنعتی محقق می شود.
دلیل رکود و مهم ترین چالش پیش رو برای زنده نگه داشتن: بالا رفتن هزینه های تجهیزات، ادوات و حامل های انرژی، کوچ کردن برخی از فعالان این زمینه به کشورهای اروپایی همچون هلند، دشواری در صادرات محصولات هنری و محدودیت در ثبت سفارشات.
ارایه راهکارهای نگه داری و زنده نگه داشتن: تسهیل در تامین مواد نخست، بخشودگی و معافیت در هزینه حامل های انرژی، گشایش اتحادیه برای ساماندهی مراکز فعالیت این هنر.
سنگ سیلیس، مس، آهن، منگنز، گوگرد، کبالت از نمونه مواد پایه واصلی مورد استفاده در هنر شیشه گری به شمار می رود. تراش روی شیشه نیز به وسیله سنگ های ویژه و ابزار فرز انجام می شود. هم اکنون هنر شیشه گری با جدیت در چک و جزیره مونارو و ونیز دنبال می شود که خاستگاه اصلی آن از ایران بوده و در مناطق اشاره شده با الهام و پیروی از این هنر اصیل در تهران، این فعالیت هنری را به صورت حرفه ای دنبال و محصولات خود را به دنیا صادر می کنند.
ادوات، مواد پایه و کاربردی در شیشه گری
از ابزار و مواد مورد استفاده در شیشه گری می توان به سنگ سیلیس، اکسید های فلزی نظیر کبالت، آهن، مس، منگنز، گوگرد و... اشاره کرد، هنر شیشه گری به دو شیوه قالبی و فوتی انجام می شود.
عناصر ذوب کننده مورد استفاده در این هنر به صورت کربنات سدیم، سولفات سدیم، استات سدیم است که به شیشه حالت قلیایی می دهد. عناصر تثبیت کننده برای مخلوط شدن بهتر مواد اصلی و ذوب کننده و همچنین جلوگیری از حل شدن شیشه، از کربنات کلیسیم استفاده می شود. عناصر سپید کننده برای خنثی کردن یک رنگ در خمیر شیشه از رنگ دیگری استفاده می شود، برای نمونه رنگ سبز خنثی کننده رنگ قرمز است.
«بوری یا میله دم» به لوله توخالی و فولادی می گویند که در 120 تا 150 سانتی متر و قطر 1.5 تا 2 سانتی متر برای برداشتن شیشه از درون کوره استفاده می شود. «سنگ کار» بیشتر از جنس فلز است که کاربرد آن در گرم کردن مواد روی میله دم است. «قاشق چوبی» همواره خیس است و نقش قالب را دارد.
روش های ساخت شیشه
روش فوتی یکی از روش های ساخت شیشه است که در آن استاد کار شیشه با برداشت ماده مذاب از کوره، به وسیله میله دم یا میله دم موشی و قرار دادن ماده مذاب بر روی نوک میله و سپس ورز دادن و گرم کردن آن بر روی میز کار فعالیت هنری خود را آغاز می کند. هنرمند سپس با گرم کردن دوباره خمیر شیشه بر روی سرمیله و دمیدن بر میله، برای پدید آوردن حباب فرآیند آفرینش اثر هنری را می گذراند.
پس از انجام کارهای بالا، استادکار با سرد کردن خمیر تا جایی که سرخی آن از بین برود و برداشت دوباره خمیر از کوره و ثابت کردن آن بر روی میله دم موشی و قاشقی کردن خمیر سر میله که نقش قالب را دارد و به چرخش درآوردن آن، شکل نخست ظرف را می سازد و سپس شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه ظرف بر روی اثر انجام می شود.
روش فوتی قالبی یکی دیگر از روش ها در این زمینه است. در این روش مواد ذوب شده شیشه با میله دم موشی از کوره برداشته می شود و سپس پس از آماده سازی و دمیدن در آن مقداری مواد به آن افزوده می شود و پس از جای گرفتن آن در قالب، در میله دم موشی دمیده می شود تا خمیر شکل قالب را به خود گیرد، پس از انجام عملیات گفته شده، آن را از میله جدا و لبه کار را صاف می کنند.
شیشه گری از آذین و زیبایی خانه ها تا فراهم کردن آرامش برای روان
محصولات و آثار به دست آمده از هنر شیشه گری، هم اکنون در کشورهای اروپایی خواهان بسیاری دارد. آثار شکیل، ظریف و رنگ هایی گیرا و دل نشین که در کشورهای چک، فرانسه، ایتالیا تولید و ارایه می شود، مخاطبان خود را در سراسر دنیا مجاب به خریداری، تهیه و نگهداری و نمایش این آثار برای زیبایی خانه های خود می کند.
یکی دیگر از کاربردهای این هنر، استفاده از شیشه های تولید شده در درب و پنجره منازل اعیان و اشراف است که با ایجاد حساسیت در حشرات، آن ها را از چنین اماکنی دور می سازد. آرامش روحی و تاثیرات روانی رنگ های به کار رفته در آثار شیشه گری هم از دیگر محاسن و مزایای آثار تولیدی در این هنر اصیل ایرانی تهرانی است.
تولیدات شیشه گری، تُنگ و جام و ظروفی که در سایه دستان توانای هنرمندان این زمینه ساخته می شود از کاربری های دیگری هم برخوردار است که استفاده آن در مصارف خانگی از نمونه های آن به شمار می رود.
پیشینه ای به بلندای تاریخ بشری
هنر شیشه گری یکی از کهن ترین صنایع دستی است که بشر به آن اشتغال داشته و کاوش های باستان شناسی که در گذشته از سوی کارشناسان امر انجام شده، نشان از پیشینه 4 هزار ساله این هنر دارد. کهن ترین نمونه شیشه دست ساز در مناطقی از خاورمیانه یافت شده است.
رومن گیریشمن مورخ و باستان شناس بطری های شیشه ای بسیاری را از معابد چغازنبیل استخراج کرده و نشانه های اندکی از فعالیت هنری این رشته در دوران هخامنشیان یافت شده است. آثار شیشه ای به دست آمده از دوران اشکانیان و ساسانیان از رواج این رشته ی هنری در ادوار مورد اشاره حکایت دارد. بخش چشم گیر از آثار هنر شیشه گری در دوران سلجوقی و مغولی یافت شده که برآمده از کوره های شیشه گری و دستان هنرمندان فعال در آن دوران است.
با پیدایش اسلام، هنر شیشه گری در مناطقی همچون سوریه شایع و با روی کار آمدن سلسله ی صفوی و توجه ویژه ی پادشاهان این تبار، کارگاه های شیشه گری در اصفهان و شیراز ساخته شد و سپس هنرمندان ایتالیایی با الهام از ایران این فعالیت را در کشور خود پیگیری کردند. پس از دوران صفویه، هنرمندان شیشه گری به تهران کوچ کردند و آن گونه که اساتید این رشته بازگو می کنند تهران به تنها مرکز این هنر اصیل و ظریف تبدیل شد.
آینده ی شیشه گری در ایران نویدبخش نیست
شهرام مریخی معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران بر این باور است که هیچ هنر و رشته فراموش شده ای در استان تهران نیست؛ اما گفته های اساتید رشته شیشه گری واقعیت دیگری است. برخی از خبرگان و هنرمندان این رشته بر این باورند که روش های سنتی در این رشته به شدت در سایه فراموشی و گوشه گیری جای دارند و کارگاه هایی که هم اکنون در استان تهران مشغول به فعالیت هستند بیشتر به صورت صنعتی فعالیت می کنند.
مرتضی وفایی استاد و هنرمند بنام با بیان عقب ماندگی رشته شیشه گری از دانش روز گفت: هنر شیشه گری در حال فراموشی است و متاسفانه ارتباط میان دانشگاه و طراحان و فعالان هنری محدود و کمرنگ است و در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. مشکلات موجود در این رشته نیازمند به ریشه یابی عمیق و جدی است تا نارسایی های کمترین ممکن کاهش یابد. پایین بودن کیفیت آجرها و مواد اولیه، وجود ناخالصی های بسیار، واردات مواد بی کیفیت از خارج کشور، فقدان متولی و نداشتن اتحادیه و بی سروسامانی در این رشته از نمونه مشکلات پیش روی این حوزه هنری است.
فرشید ستایش راد، یکی دیگر از فعالان این زمینه گفت: در گذشته اساتید و هنرمندانی در این رشته هنری فعالیت می کردند که با دست و انبرهایی خاص به محصولات این عرصه شکل و شمایل می دادند لیکن در سال های اخیر کسی نتوانسته جایگزین این بزرگان شود. قالب ها و رنگ هایی که هم اکنون ساخته می شود، شکل و روح ندارد و هم اکنون شاهد تولید و خلق آثار هنری دستی به شکل قدیم نیستیم.
ستایش راد گفت: افزایش هزینه حامل های انرژی و رشد تصاعدی هزینه انرژی کوره ها از مبالغ 800 تا 900 هزار تومان به 25 تا 30 میلیون تومان در ماه، باعث به خطر افتادن بقای کارگاه شد و بسیاری از مراکز این رشته به دلیل نداشتن بضاعت کافی در تامین هزینه، با رکود و تعطیلی مواجه شدند. فعالان بسیاری در این بخش بیکار شدند که با جذب توسط کشورهایی همچون هلند هم اکنون به فعالیت در کشورهای اروپایی مشغول هستند.
چشمان شرکت های اروپایی به هنرمندان ایرانی خیره شده است
ستایش راد با اشاره به توانایی هنرمندان شیشه گری در تهران گفت: با وجود مشکلات موجود در این عرصه اما همچنان چشم شرکت های بزرگ و صاحب نام اروپایی به دستان توانمند هنرمندان ایرانی بنام این عرصه دوخته شده است. هم اکنون پارت های باری از کشورهای اروپایی به مقصد تهران حرکت می کنند تا تراش هنری مورد علاقه آن ها توسط معدود هنرمندان تهرانی، بر روی محصولات و تولیدات آن ها نقش ببندد.
ستایش راد گفت: شرکت پاشا باغچه ترکیه به عنوان یکی از معروف ترین کانون های شیشه گری در جهان، محصولات خود را روانه تهران می کند تا با زینت و تراش هنرمندان تهرانی محصولات خود را با جذابیت بیشتری به دیگر نقاط دنیا عرضه کنند.
هدر رفت بالای انرژی در کوره های شیشه گری
ستایش راد با اشاره به هدر رفت فزاینده انرژی در کوره های شیشه گری گفت: پِرت انرژی در کوره ها بالا است و هم اکنون کشوری همچون آلمان مبادرت به تولید کوره هایی کرده که با سه برابر ظرفیت تولید، 70 درصد انرژی مصرفی را کاهش داده است. ضرورت تهیه کوره هایی که هدر رفت انرژی را کنترل کند، برای بقا این رشته بسیار ضروری است زیرا تامین هزینه های بالای حامل های انرژی در توان و بضاعت هنرمندان این عرصه نیست.
شهرام مریخی معاون صنایع دستی در تشریح اقدامات حمایتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این استان برای پشتیبانی و رفع معضلات این رشته ی هنری گفت: طی رایزنی هایی که با برخی از کشورهای اروپایی داشته ایم، مقرر است کوره ای پیشرفته تهیه شود و با تعبیه آن در مکانی مشخص، هنرمندان بنام این عرصه را با شیوه فعالیت در کوره های جدید آشنا کنیم. ظرف دو ماه آینده این امر محقق می شود و انتظار داریم تمامی هنرمندان فعال این عرصه پس از آشنایی با شیوه ی فعالیت و کار در این کوره ها، به تجهیز کارگاه های خود به چنین کوره هایی مبادرت ورزند.
لزوم ارایه تسهیلات ویژه به هنرمندان شیشه گری
به طور یقین آنچه در هنر و صنایع دستی حرف نخست را می زند، عشق و معنویت است اما نباید از نگاه دور داشت که زندگی هنرمند رفتاری دارای اهمیت است که باید دستگاه های مسوول با طراحی چارچوب و مکانیزمی نسبت به بالا بردن کمی و کیفی زندگی هنرمند مبادرت ورزند. هنرمندی که با انبوهی از مشکلات و دغدغه های مالی رو به رو است، نمی تواند آن گونه که باید با آرامش نسبت به آفرینش اثر هنری جاودانه خود اقدام کند.
امید است مسوولان کشوری و استانی با تدابیری هوشمندانه نسبت به ارایه تسهیلات بانکی با کمینه ی سود اقدامات لازم را عملیاتی کنند. اگرچه وام هایی برای این فعالیت های هنری در نظر گرفته می شود اما فرآیند ارایه و پرداخت آن به اندازه ای دشوار و پیچیده است که در جایگاه عمل جنبه پشتیبانی آن کمرنگ و کور می شود.
هنر و صنایع دستی، هویت و نماد فرهنگی محسوب می شود و دست اندر کاران امر برای پاسداشت آن باید با نگاهی عمیق و جدی تر ورود کنند، نگاهی هدفمند که با پیشرفت و گسترش این هنر شود.
امروزه شیشه گری به رشته ای جهانی در دنیا تبدیل شده، نگذاریم هنر لازم به بیان هویت و شناسه ای برجسته در استان تهران، در سایه مشکلات گوناگون ریز و درشت اشاره شده، هر چه بیشتر کنار برود.
