واگذاری بناهای تاریخی نیازمند رشد مسئولیت پذیری بخش خصوصی نسبت به ارزش های فرهنگی و حفاظتی بنا دارد.
ساختمان ها و بناهای تاریخی، سازه هایی هستند که به سبب سبک خاص معماری، ماندگاری و قدمت قابل توجه و یا وقوع وقایع خاص تاریخی، اجتماعی، سیاسی و یا فرهنگی بسیار ارزشمند تلقی می شوند و در حقیقت همین ارزش ها است که ما را به سمت حفاظت از آنها سوق می دهد.
"حفاظت تاریخی" یا "حفاظت میراث فرهنگی" تلاشی است در جهت حفظ، نگهداری و مصون نگه داشتن بناها، اشیا، چشم اندازها و آثار دیگری که از اهمیت تاریخی برخورداند. این اصطلاح در حفاظت از محیط های انسان ساز به کار می رود. حفاظت تاریخی چهار مفهوم متفاوت را در بر می گیرد:
«حفاظت» به مفهوم حفظ یک مکان به همان صورتی است که در حال حاضر وجود دارد. از نظر فعالیت های حفاظتی نه تنها منشا تاریخی بنا دارای ارزش است بلکه کاربران و نوع فعالیت های انجام شده در آن مکان ها در طی زمان نیز حائز اهمیت است. در فعالیت های حفاظتی فرض بر این خواهد بود که تمامی شواهد موجود و مشخصه های اصلی سازه مورد نظر حفاظت خواهند شد.
«مرمت» در حقیقت بازگرداندن یک بنا به اصل خود است؛ به گونه ای که بنای مورد نظر به اهمیت تاریخی خود در گذشته دست یابد. این بدان معناست که هیچ گونه تعمیرات یا تغییرات و ساخت و سازهای اضافی انجام نگیرد و برای بازگرداندن ویژگی ها از دست رفته ی بنا، از مصالح و فن آوری مرتبط استفاده شود.
«بازسازی»، ایجاد نمونه ای از بناست که از لحاظ تاریخی دقیقا مشابه بنای تاریخی خاصی است که دیگر وجود ندارد. در بازسازی ممکن است از فن آوری و مصالح سنتی استفاده شود اما مصالح مصرفی جدید و متفاوت از مواد اصلی نیز می توان به کار برد. این فعالیت گاها به عنوان نمایشی تاریخی از یک بنا مطرح می شود.
«احیا» به معنی رفع تخریب یا فرسودگی یک بنای تاریخی است که اغلب با هدف استفاده جدید از بنا و نه لزوما مشابه کاربرد اولیه بنا، صورت می پذیرد. در احیا و نوسازی بناها، همانند فعالیت های حفاظتی بر حفظ و تعمیر ویژگی های تاریخی بنا تاکید می شود اما تا حدی برای جایگزینی و تعمیر عناصر آسیب دیده آزادی عمل بیشتری وجود دارد. در واقع استاندارد های حفاظتی و احیا بر حفظ مصالح، ویژگی های تاریخی و فضاها تاکید دارند تا به بناها شخصیت تاریخی آنها را برگردانند.
احیا بناهای میراث فرهنگی به مسئله ای مهم در سراسر دنیا تبدیل شده است. کشورها تلاش می کنند تا با تجدید حیات بناهای تاریخی نه تنها آنها را حفاظت کنند بلکه زندگی جدیدی را به آنها ببخشند. گاهی اوقات نیاز به بهبود بناهای موجود یا انطباق آنها با تقاضای جدید وجود دارد. علاوه بر این، رشد سریع جوامع و فن آوری این احساس نیاز را به وجود می آورد که بناهای میراث فرهنگی برای نسل های آینده باید حفاظت شوند.
در نتیجه، احیا و نوسازی بناهای میراث فرهنگی اقدامی کاملا فرهنگی در جهت توسعه پایدار است. باید به یاد داشته باشیم که نوع مداخله در بناهای میراث فرهنگی بستگی به وضعیت فعلی بنا و ارزش های فرهنگی آن دارد. این مداخله می تواند از یک فعالیت حفاظتی ساده آغاز شود که اساسا منجر به تغییر ارزش های فرهنگی بنا نخواهد شد، تا فعالیت های احیا و نوسازی، که در آن بهبود عملکرد بنا مد نظر است.
در احیا بناهای میراث فرهنگی تضمین ایمنی ساختار بنا، احترام به ارزش های فرهنگی بنا، حداقل مداخله، یکپارچه سازی بنا، سازگاری مصالح و صرف حداقل هزینه از اصولی هستند که باید رعایت شوند.
در ادامه به استاندارد هایی اشاره می شود که باید به عنوان راهنمای عمل در خصوص احیا بناهای تاریخی به منظور کاربری های جدید، مورد توجه قرار گیرند:
بنای مورد نظر باید در راستای هدف تاریخی خود مورد استفاده قرار گیرد، در غیر اینصورت کاربری جدید باید به گونه ای باشد که حداقل تغییرات در ویژگی های تعیین کننده ی بنا و مکان صورت گرفته باشد.
ماهیت تاریخی بنا باید حفظ شود و از هرگونه تغییر مصالح، ویژگی و فضای تاریخی خودداری کرد.
هر بنای تاریخی باید به عنوان یک موجودیت فیزیکی از زمان، مکان و کاربری خود شناخته شود. تغییراتی مانند اضافه کردن ویژگی های کالبدی و عناصر معماری از بناهای دیگر منجر به ایجاد حس کاذبی در بنا می شود که باید از آن اجتناب کرد.
ویژگی های تاریخی تخریب شده باید به جای جایگزین شدن، مرمت شوند. هنگامی که فرسودگی در بنای تاریخی قابل مرمت نیست، ویژگی های متمایز باید با عناصری جایگزین شوند که از نظر طراحی، رنگ، بافت و دیگر ویژگی های بصری با بنا سازگاری دارند.
تغییرات و ساخت و سازهای جدید نباید ویژگی تاریخی بنا را از بین ببرند. بخش های جدید باید از نظر اندازه، مقیاس و معماری با کل بنا سازگار باشند تا یکپارچگی تاریخی بنا حفظ شود.
بخش های الحاقی جدید باید به شیوه ای انجام شوند که اگر در آینده حذف شدند، یکپارچگی کل بنا و محیط آن دست نخورده باقی بماند.
اما نباید فراموش کرد که علاوه بر ارزش فرهنگی، یکی از مهم ترین دلایل احیا بناهای تاریخی، استفاده تجاری از آنهاست. در ادامه این سوال به وجود می آید که آیا استفاده تجاری از بناهای تاریخی اهداف حفاظتی را محقق خواهد کرد؟ آیا این نوع استفاده منافع یا مضرراتی به دنبال خواهد داشت؟
اولین مزیت استفاده تجاری از بناهای تاریخی، ایجاد بسترهایی برای گذران فراغت مردم و گردشگران است. برای مثال یکی از نمونه های موفق کاربری های تجاری، اسکله Clarke در سنگاپور است که به سبک قرن 19 میلادی نوسازی و احیا شده و به مکانی مملو از رستوران ها و کافه ها برای مردم محلی و گردشگران تبدیل شده است.
با توجه به اینکه دولت ها هزینه بالایی صرف محافظت از میراث فرهنگی می کنند، استفاده تجاری از بناهای تاریخی بار اقتصادی بر دوش دولت ها را کاهش داده و فرصت های شغلی بسیاری را ایجاد می کند.
اما مشکلی که ممکن است در اینجا ایجاد شود این است که اگر بناهای تاریخی برای اهداف تجاری استفاده شوند، ممکن است تنها با تعداد کمی از مردم به اشتراک گذاشته شوند و تنها در دسترس طبقات خاصی از جامعه قرار گیرند. در این صورت اصل به اشتراک گذاری دارایی های تاریخی با تمامی افراد جامعه رعایت نشده است.
از دست دادن ارزش های تاریخی از دیگر معایب استفاده تجاری از بناهای میراث فرهنگی است. ایجاد تعادل بین مقدار رشد اقتصادی و ارزش تاریخی دشوار است. در واقع در اثر استفاده تجاری ظاهر بنا حفظ خواهد شد ولی ارزش های آن عملا از دست خواهد رفت.
از طرف دیگر، کاربری های سنگین و دائمی در کنار بهره برداری های حداکثری ممکن است متناسب با توان بنا نبوده و آسیب های بسیاری به آنها وارد سازد و در نهایت بنا تخریب شوند.
صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی نقش مهمی در این مقوله در کشور ایفا می کند. بناهای تاریخی از طریق مزایده ی عمومی واگذار می شوند و با توجه به عواملی مانند کاربری اصیل بنا، توجه به ظرفیت های سازه، توجیه اقتصادی، ظرفیت ها و مزیت های تاریخی وفرهنگی بنا، تناسب میان معماری اثر و عناصر کالبدی جدید، همخوانی کاربری جدید با شرایط اجتماعی و فرهنگی منطقه و غیره، متقاضیان مجاز خواهند بود تا کاربری جدید را تعیین کنند و به تثبیت برسانند. البته باید به این نکته اشاره کرد که بناهایی که جز بناهای نفیس تاریخی ملی محسوب می شوند غیر قابل واگذاری هستند. به عنوان مثال باغ نمیر تفت، کاروانسرای شاه عباسی کرج، خانه فهادان یزد، خانه عامریها کاشان جز بناهای تاریخی واگذار شده هستند که کاربری تجاری و اقتصادی دارند.
اما بنا بر باور رییس ایکوموس ایران، مهدی حجت، واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی نیاز به رشد مسئولیت پذیری در این بخش دارد که متاسفانه هنوز در ایران به صورت شایسته و بایسته، شکل نگرفته است. برای انجام چنین واگذاری هایی باید قبل از هر چیز مراکز آموزشی خاصی برای آشنایی بخش خصوصی و متقاضیان بهره برداری از بناهای تاریخی با امر حفاظت برگزار شود و پس از گذراندن چنین آموزش هایی و اطمینان حاصل کردن از درک حفاظتی آنها می توان بناهای تاریخی بیشتری را به این بخش واگذار کرد.
درست است که بنا بر گفته های سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، واگذاری خانه های تاریخی به بخش خصوصی و بهره برداری از آن ها تنها راه احیای آثار تاریخی در شرایط کنونی باشد اما به نظر می رسد واگذاری های روزافزون اماکن و بناهای تاریخی کشور بدون توجه به آموزش های حفاظتی و ایجاد حساسیت و مسئولیت پذیری های لازم در بخش خصوصی در قبال این اماکن ارزشمند فرهنگی از رویه ی مناسبی برخوردار نیست. شاید در نظر گرفتن پیش شرط هایی چون گذراندن دوره های آموزشی خاص و یا انجام نظارت های دوره ای که بر صحت و حفاظت بنا تاکید می کند، راهکار تکمیلی مناسبی در این امر باشد.
