پتانسیل صنایع، شهرها و اقشار خلاق می تواند حرکت کند گردشگری را سرعت بخشد.
گردشگری خلاق، آخرین حلقه از زنجیره ی تکامل گردشگری است. پس از گردشگری تفریحی و گردشگری فرهنگی، امروز شاهد فراگیر شدن تقاضا برای محصولات گردشگری خلاق هستیم.
بر طبق تعریف سازمان یونسکو گردشگری خلاق، سفری هدایت شده برای کسب تجربه ای اصیل و تعاملی، همراه با یادگیری مشارکتی است که امکان برقراری ارتباط با مردم محلی ایجاد کننده آن فرهنگ را فراهم می نماید. در شبکه جهانی گردشگری خلاق بیان شده است که گردشگران خلاق مقاصد جدید را به منظور کسب تجارب منحصر به فرد و خلاقانه جستجو می کنند.
از مزایای گردشگری خلاق می توان به غنی سازی فرهنگی و تاثیر مثبت بر اعتماد به نفس ساکنان، احیای میراث ملموس و ناملموس، تنوع دهی به فعالیت های گردشگری بدون نیاز به سرمایه گذاری قبلی، تاثیر مثبت بر سودآوری زیرساخت های فرهنگی به دلیل ایجاد تقاضای جدید، جذب الگوهای جدیدی از گردشگری با ارزش افزوده بالا، اصالت و پایداری، توزیع بهتر فعالیت های گردشگری در طول سال (رفع معضل فصلی بودن)، منابع مالی جدید برای بخش هنری و شرکت های خدماتی، جذب استعدادها و رشد فعالیت های اقتصادی و ایجاد اشتغال اشاره کرد.
باید پذیرفت که ایران به دلایلی نظیر کمبود زیرساخت های لازم و نیاز به سرمایه گذاری کلان، از توانایی های لازم برای رقابت در بازار گردشگری انبوه عصر صنعت با نمودهایی نظیر مراکز خرید و فروشگاه های بزرگ، کازینو ها، پارک های موضوعی و ... برخوردار نیست.
تنوع فرهنگی و غنای آثار هنری و صنایع دستی موجود در کشور که البته تقریبا رایگان و بدون نیاز به سرمایه گذاری های کلان به ما به ارث رسیده، بستری بالقوه برای مطلوب ترین نوع گردشگری در کشور، یعنی گردشگری خلاق، ایجاد کرده است. به نظر می رسد تمرکز بر معرفی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری خلاق با تاکید بر نمودهای فرهنگی و هنری متناسب با نیازها و توانایی های بالقوه کشور است. امکان توسعه گردشگری خلاق در ایران، به ویژه در مناطق دارای تنوع فرهنگی و خرده فرهنگ های متعدد، پیشینه ی غنی تاریخی و آثار هنری محلی و صنایع دستی اصیل، متنوع و با کیفیت به بهترین وجه وجود دارد.
برای توسعه گردشگری خلاق در ایران باید صنایع خلاق توسعه یابند؛ شهرهای خلاق ایجاد شوند؛ شهروندان به خلاقیت تشویق شوند و گردشگر بتواند با برقراری ارتباط نزدیک با مردم محلی مشارکت فعالانه در امر گردشگری داشته باشد.
صنایع خلاق نقطه تقاطع هنر، تجارت و تکنولوژِی است. دبیرخانه کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل به اهمیت صنایع خلاق در کشورهای در حال توسعه اشاره کرده و بر اهمیت خلاقیت در فضای فرهنگی کشورها تاکید می کند. کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل صنایع خلاق را شامل چرخه خلق، تولید و توزیع کالا و خدماتی می داند که از خلاقیت و سرمایه فکری به عنوان ورودی های اولیه استفاده کرده اند. علاوه بر صنایع خلاق، مجموعه ای از فعالیت های مبتنی بر دانش با محوریت هنر است که از تجارت و مالکیت معنوی تولید درآمد می کنند. این صنایع می توانند شامل محصولات ملموس و خدمات معنوی ناملموس دارای محتوای خلاقانه، ارزش اقتصادی و قابلیت عرضه در بازار نیز باشند. به طور کلی صنایع خلاق شامل تبلیغات، معماری، هنر، صنایع دستی، طراحی، مد، فیلم، موسیقی، هنر نمایش، انتشارات، نرم افزارها، لوازم بازی، رادیو و تلویزیون، بازی ها و بازی های ویدئویی می شوند.
در رویکرد شهرهای خلاق، بر خلاقیت برای حل مشکلات شهری تاکید می شود؛ با توسعه تولیدات خلاق و سیستم های حکمرانی جدید، اجازه داده می شود تا خلاقیت در جامعه به عنوان موضوع اصلی شکوفایی، مورد دفاع و پشتیبانی قرار گیرد. استراتژی شهرهای خلاق را می توان بر اساس این ایده نیز بنیان نهاد که خلاقیت را می توان به منظور پرورش و یا هدایت تمامی شهروندان و نه تنها در صنایع خلاق به کار برد. رویکرد طبقه خلاق نیز مبتنی بر این ایده است که تعداد زیادی از افراد درگیر در مشاغل خلاق در یک مکان جمع شوند.
با این حال ایجاد جوی خلاق در یک مکان بسیار دشوار است. به نظر می رسد تحریک بخش صنعت، به کارگیری پتانسیل توسعه شهر خلاق و جذب گروه های خاص تولید کننده و مصرف کننده خلاقیت می تواند منجر به توسعه خوشه های فرهنگی خلاق در جامعه شود. یکی از بستر های اصلی خلاقیت، وجود تنوع در بافت فرهنگی – اجتماعی است که فرد را در بر می گیرد. تنوع فرهنگی مهمترین عامل تقویت و تسریع فرآیندها و فعالیت های خلاقانه محسوب می شود. ویژگی که کشور ما به اندازه کافی از آن برخوردار است.
حتما در خبرها خوانده اید که دو شهر رشت و اصفهان به شبکه شهرهای خلاق یونسکو پیوسته اند. باید بگویم شبکه شهرهای خلاق یونسکو، شبکه ای از شهرهای خلاق است که با هم در جهت انجام یک ماموریت مشترک در راستای حفظ تنوع فرهنگی و توسعه ی پایدار شهری همکاری می کنند. هدف شبکه، توسعه همکاری های بین المللی بین شهرها و تشویق آنها در جهت همکاری های مشترک همسو با اولویت های جهانی یونسکو در خصوص فرهنگ و توسعه پایدار است. در حال حاضر 41 شهر در 7 زیر مجموعه مختلف صنایع خلاق (ادبیات، فیلم، موسیقی، صنایع دستی و هنرهای محلی، طراحی، هنرهای رسانه ای و غذا) عضو این شبکه هستند. علاوه بر این، ایده شهر خلاق مبتنی بر این باور است که فرهنگ می تواند نقش مهمی در فرآیند نوزایی شهرها ایفا کند. صنایع خلاق نه تنها کیفیت زندگی شهروندان را از طریق ارتقای بافت اجتماعی شهر، مجال ظهور نمودهای فرهنگ ادوار تاریخی، اقشار و اقلیت های مختلف و در نهایت تقویت چرخه اقتصادی شهر بهبود می بخشند بلکه حس همبستگی اجتماعی را نیز در میان ساکنان شهر تقویت می کنند و به تعریف هویت منحصر به فرد برای شهر، در ذهن ساکنان و گردشگران می انجامند.
کلان شهرهای جهان امروز در پی یافتن صنایعی هستند که در عین رونق بخشی به اقتصاد شهر، توسعه همه جانبه شهر را نیز تضمین کنند. به نظر می رسد گردشگری می تواند به عاملی برای رسیدن به توسعه پایدار شهری تبدیل شود. اما جالب اینجا است که علی رغم تمام پتانسیل ها و توان های موجود، بر طبق گزارش رقابت پذیری سفر و گردشگری مجمع جهانی اقتصاد در سال 2013 میلادی، ایران در میان 140 کشور جهان، در رتبه 98 قرار گرفته است. یکی از دلایل موفقیت مقاصد گردشگری در جذب گردشگر، عرضه موفق و هوشمندانه دارایی های خود در بازار رقابت جهانی است. رتبه 120 ایران در زیر شاخص موثر واقع شدن فعالیت های بازاریابی در جذب گردشگر، نشانگر این نکته است که ایران با وجود قرار گرفتن در رتبه 9 جهان از لحاظ تعداد سایت های ثبت شده میراث فرهنگی جهانی و کسب رتبه 45 در زیرشاخص منابع فرهنگی، در عرضه و ارائه دارایی های خود موفق عمل نکرده است.
شاید گردشگری کشور باید از توان خفته صنایع، شهرها و اقشار خلاق خود استفاده کند تا بتواند حرکت کند گردشگری کشور را اندکی سرعت بخشد. پیوستن شهرهای کشور در شبکه شهرهای خلاق یونسکو می تواند ایران را در معرفی داشته های فرهنگی و هنری خود، هرچند اندک، یاری کند.
در یکی از نشست های کارگروه جامعه شناسی گردشگری دانشگاه تهران با عنوان بررسی راهکارهای نوین در عرصه گردشگری ایران، رئیس هیأت مدیره کانون سراسری انجمن‌های صنفی راهنمایان گردشگری کشور، آرش نورآقایی، سه گانه ی گردشگری کم شتاب، گردشگری خلاق و گردشگری ادبی را ترکیب آرمانی گردشگری ایران دانست و گفت: تعداد قابل توجهی از شهرهای کشور از پتانسیل های لازم برای پیوستن به شبکه شهرهای خلاق یونسکو برخوردار هستند. به عنوان مثال تربت جام می تواند شهر موسیقی، دزفول شهر طراحی، تهران شهر هنرهای رسانه ای، فیلم و نمایش و ... باشد.
جای شکی نیست که معرفی و توانمند کردن شهرهای کشور بر اساس صنایع خلاق موجود در آنها، می تواند آنها را در سطح جهانی مطرح سازد و بستری برای پرداختن به گردشگری خلاق در کشور فراهم سازد.
در نگارش این گزارش از مقاله «اصفهان به عنوان شهر خلاق صنایع دستی با رویکرد توسعه گردشگری» نوشته زاهد شفیعی، فیروز فرخیان، لیلا میرقدر کمک گرفته شده است.
