انتقال آب بین حوضه ای راه حل نجات دریاچه ارومیه نیست

غلبه ی تفکر سازه ای در مدیریت آب کشور به جای حل مسائل اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی آن، ما را به همان نقطه ای می رساند که امروز این مملکت را به این بحران کشانده است.

نشست «بررسی علل خشک شدن دریاچه ارومیه و چگونگی احیای آن؛ رهیافتی برای مدیریت آب و توسعه پایدار کشور» 1 دی 1394 در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری برگزار شد.

مسعود تجریشی، رئیس کارگروه علمی ستاد احیای دریاچه ارومیه و معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شریف به عنوان سخنران اصلی در این نشست با اشاره به افت 8 متری تراز آب دریاچه ارومیه در 20 سال اخیر گفت: در سال 1394 آخرین وضعیت دریاچه ارومیه، با توجه به تراز حداکثری در اردیبهشت و حداقلی در مهرماه، با تراز 1270.25 متر در سطحی به وسعت 1645.31 کیلومتر مربع و با حجمی معادل 1790.78 میلیون متر مکعب رو به رو است.

وی بر اساس مطالعات و پژوهش های انجام شده بیان کرد: در تراز 1274.1 متر و با حجم آب 14576 میلیون متر مکعبی می توانیم انتظار داشته باشیم که در سطح 4348 کیلومتر مربع، آرتیمیا قادر به ادامه حیات در دریاچه ارومیه باشد. ما هرگز نخواهیم توانست سطح 5200 کیلومتری دریاچه ارومیه را به علت نشست رسوبات و شیب منفی صورت گرفته در بستر دریاچه ارومیه احیا کنیم.

برداشت 85 درصدی از منابع آب تجدید پذیر ایران

رئیس کارگروه علمی ستاد احیای دریاچه ارومیه اظهار کرد: بنا بر شاخص بین المللی سازمان ملل متحد مشخص شد در ایران بیش از 85 درصد از منابع آب تجدید پذیر برداشت می شود. در حالی که حد مجاز برای این برداشت بر طبق این شاخص حداکثر 45 درصد است.

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: در خوشبینانه ترین وضعیت، حجم کل آب های تجدید پذیر کشور 115 میلیارد مکعب است که از این میزان 70 میلیارد مکعب حجم کل آب های سطحی و 35 میلیارد مکعب حجم کل آب های زیرزمینی تجدید پذیر است. در مجموع 95 میلیارد متر مکعب حجم کل مصرفی کشور است که 44 میلیارد متر مکعب از آن، از آب های سطحی و 52 میلیارد مکعب دیگر از آب های زیرزمینی برداشت می شود.

مسعود تجریشی در ادامه افزود: متاسفانه در تمام سال های گذشته برای مصرف آب در کشور محدودیتی صورت نگرفته و ادامه این روند منجر به تجدیدناپذیر شدن منابع آب تجدیدپذیر می شود. همین حالا نیز در شهرهایی چون مشهد با برداشت 90 درصدی از آب های تجدید پذیر پیش بینی می شود که تا 5-6 سال آینده و با آب گیری سد سلما افغانستان، این شهر تمام منابع آبی خود را از دست دهد.

کاهش متوسط بارش سالیانه حوضه دریاچه ارومیه از 385 به 317 میلی متر

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شریف بیان کرد: در یک پژوهش اروپایی مشخص شد 3 کشور دنیا در سال های آینده با مشکلات جدی آب رو به رو هستند. متاسفانه یکی از این کشور ها ایران است. بحران بعدی پس از بحران آبی کشور تامین امنیت غذایی کشور است. عمده غلات کشور ما به واسطه بارش در زمان های مشخص و با مقدارهای مشخص تولید می شود، حتی اگر تغییری در میزان بارش صورت نگیرد تغییر زمانی بارش می تواند امنیت غذایی کشور را در تولید غلات با بحران رو به رو سازد و این خود به معنی فشار بیشتر بر آب های زیرزمینی است.

رئیس کارگروه علمی ستاد احیای دریاچه ارومیه با اشاره به برداشت 70 درصدی از کل پتانسیل منابع تجدید پذیر آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفت: کل منابع آب های تجدید پذیر حوضه 7024 میلیون متر مکعب است که در حال حاضر 4291 میلیون متر مکعب آن مورد استفاده قرار می گیرد.

وی اضافه کرد: بر اساس شاخص های بین المللی، مصرف بیش از 40 درصد از منابع تجدید پذیر آبی، جز سطح مصرفی پرخطر دسته بندی می شود.

راه حل اصلی در حل بحران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه صرفه جویی 40 درصدی در مصرف آب کشاورزی منطقه است.

این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: برداشت بیش از حد از منابع تجدید پذیر، توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در کنار تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه عوامل اصلی در بروز و تشدید بحران کنونی هستند.

مسعود تجریشی در ادامه افزود: متاسفانه به سبب در دسترس نبودن اطلاعات و آمارهای جدید، عدم وجود فناوری های لازم و پیشرفته برای تعیین میزان آب در حال مصرف کشور به طور دقیق، آخرین اطلاعات ما به سال 1385 بر می گردد و نشان می دهد عمده دشت های ما از منابع آبی با بیش از 40 درصد در حال بهره برداری هستند. علاوه بر این، بر اساس آمار سال 1385 تعداد کل چاه ها از64400 به 88900 در سال 1391 رسیده و اکنون بیش از 90 هزار عدد چاه دریاچه را در سه استان آذربایجان غربی، شرقی و کردستان محاصر کرده است. برداشت بیش از حد از این چاه ها مهمترین عامل کاهش 50 درصدی روان آب رودخانه های تغذیه کننده دریاچه ارومیه است.

بهره وری آب در تولید گندم و سیب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در مقایسه با میانگین جهانی و نسبت به سایر نقاط کشور پایین است.

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شریف گفت: آمارها نشان می دهد که سطح زیر کشت آبی در اوایل انقلاب از 150 به 600 هزار هکتار در حال حاضر رسیده است. نتایج «مطالعات به هنگام سازی طرح جامع آب کشور» مشخص کرد، توسعه اراضی کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه در حالی صورت می گیرد که سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی حوضه 15 درصد است و تنها 29.3 درصد از اشتغال بومیان را شکل می دهد و البته 89 درصد از آب حوضه را مصرف می کند. این درحالی است که مصارف بخش خدمات و صنعت از آب های حوضه بسیار کمتر بوده و در عین حال نقش بسیار بیشتری در اشتغال و تولید ناخالص داخلی منطقه دارند. البته نباید فراموش کرد یکی از عوامل مهم کمبود منابع آب و روند نزولی آن روی آوردن به کشت های با نیاز آبی زیاد است.

وی با اشاره به پاسخ برخی از مسئولان در اهمیت منطقه در تامین امنیت غذایی کشور تصریح کرد: بیش از 70 درصد از زمین های زیر کشت در این حوضه کمتر از 5 هکتار وسعت دارند و با چنین وسعت هایی نمی توان امنیت غذایی کشور را بدون تغییر نگاه، قوانین و ورود فن آوری های جدید تامین کرد.

این استاد دانشگاه شریف بیان کرد: میانگین کشور در بهره وری آب در تولید گندم، 800 گرم در هر متر مکعب است و این مقدار در آذربایجان شرقی و غربی با وجود شرایط مناسب آبی و خاکی تنها 500 گرم و پایین تر از میانگین 750 گرمی جهان است. این بهره وری در تولید سیب ا کیلو گرم است در حالی که این مقدار در تهران 2.5 کیلوگرم و در میانگین جهانی 1.43 کیلوگرم در هر متر مکعب است. تمام این آمارها نشان از این امر دارد که بهره وری پایین کشاورزی منطقه نمی تواند پاسخگوی تولید و امنیت غذایی کشور باشد.

تبعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه بسیار گسترده است.

مسعود تجریشی با اشاره به تبعات خشک شدن دریاچه، تبدیل احتمالی آن به کویر ارومیه و در حال حاضر شناخته شدن آن به عنوان یکی از کانون های اصلی ریزگرد منطقه خاورمیانه گفت: منطقه ای با متوسط بارش سالیانه بالای 300 میلی متر، هم اکنون نیز از طوفان های گرد و غبار و ماسه روان در حاشیه غربی دریاچه در روستای جبل برخوردار است. چنانچه شعاع گرد و غبار این کانون به 500 کیلومتر برسد دیواره های شهر تهران و شهرستان های بسیاری تحت تاثیر قرار می گیرد. ریزگردهای نمکی ناشی از توسعه کانون منجر به ایجاد شوره زارها و بیابان زایی شده است و این امر می تواند منجر به تخریب اراضی کشاورزی، مهاجرت و خالی شدن روستاهای اطراف دریاچه شود. تاثیرات چنین پدیده ای بر بهداشت و سلامت ساکنین نیز بسیار قابل توجه است. در نهایت بحران های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و بهداشتی ناشی از آن بسیار گسترده خواهد بود.

26 راهکار ستاد احیای دریاچه ارومیه

وی در ادامه اضافه کرد: پس از گذشت 20 ماه از شکل گیری کارگروه نجات دریاچه ارومیه، 26 راهکار با کمک دستگاه های اجرایی، کمک متخصصین و تجربه بین الملل برای احیای دریاچه ارائه شد. کاهش 40 درصدی مصرف آب کشاورزی حوضه آبریز، تامین آب از منابع جدید، اقدامات مطالعاتی و نرم افزاری، اقدامات حفاظتی و کاهش اثرات، کنترل و کاهش برداشت منابع آب سطحی و زیرزمینی حوضه و در نهایت تسهیل و افزایش حجم آب ورودی به دریاچه از طریق اقدامات فیزیکی و سازه ای کلیت اصلی این 26 راهکار هستند.

استاد دانشگاه شریف تصریح کرد: جلوگیری توسعه در بخش کشاورزی، توقف ادامه اجرا و مطالعه طرح های توسعه بهره برداری از منابع آب حوضه و توقف ادامه مطالعه 8 سد و شبکه آبیاری و زهکشی و توقف ادامه مطالعه و اجرای 21 سد، عملیات اتصال رودخانه زرینه رود و سیمینه رود و انتقال آب رودخانه ها به پیکره اصلی آبی دریاچه، برخوردهای قانونی و سریع با حفر چاه های غیر مجاز، بوته کاری و نهال کاری، سامان دهی چرای دام، لای روبی رودخانه ها و سیستم جمع آوری پس آب و فاضلاب شهری و وارد کردن آن به دریاچه و بسیاری دیگر از اقدامات ستاد است.

وی بیان کرد: قرار است سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو امکان بهره برداری از منحنی سدهای کنونی را به صورتی تنظیم کنند که بدون لطمه به توسعه و رعایت قوانین بالادستی، برنامه ریزی آب به گونه ای باشد تا آب لازم به سمت دریاچه ارومیه هدایت شود. البته در خصوص سدهای در دست مطالعه و احداث نیز مصوبه هیات دول، پایان دادن به پروژه است.

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شریف اظهار کرد: چشم انداز ستاد احیای دریاچه ارومیه نشان می دهد که تا سال 1402 می توانیم به تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه برسیم.

وی با تاکید بر دستاوردهای مدیریتی، علمی، فرهنگی – اجتماعی و بین المللی بسیار ستاد احیا گفت: تغییر اولویت تخصیص منابع آبی از سدهای کشور بنا بر ابلاغیه وزیر نیرو از شرب، صنعت، کشاورزی، محیط زیست به شرب، محیط زیست، صنعت و کشاورزی نشان از تغییر نگاهی است که برای حفاظت از محیط زیست کشور و مبارزه با بحران آب الزامی است. از طرف دیگر تعیین حق آبه زیست محیطی دریاچه ارومیه توسط وزیر نیرو به میزان 2578.2 میلیون متر مکعب و 10777 میلیون متر مکعب برای مصارف زیست محیطی و پایداری جریان های حوضه آبریز در کل کشور ابلاغ شده است.

در ادامه نشست هدایت فهمی بیان کرد: اجرای این طرح ها با دیدگاه مهندسی اشتباه است و بدون درک پیچیدگی های فرهنگی، قومی و مذهبی و انجام اقدامات میدانی در حوزه های اجتماعی و فرهنگی نجات دریاچه و ارائه راهکارهایی چون عدم کاشت ممکن نیست.

مهندس جهانی با تاکید بر تدوین برنامه مدون ستاد در زمینه احیای دریاچه ارومیه گفت: تهیه کاداستر مصرف آب ارومیه باید اول از همه صورت گیرد و بهتر است طرح انتقال آب بین حوضه ای خصوصا از زاب به دریاچه کاملا حذف شود و چنانچه امکان این حذف نبود بهتر است قبل از وارد کردن این آب به دریاچه ابتدا برای آن مصرفی قبل از ورود به دریاچه تهیه شود زیرا ترکیب شیمیایی آب خام زاب نشان از کیفیت بالای آب آن دارد.

مسعود تجریشی با اشاره به فرآیند تصمیم گیری و ارائه راهکار در ستاد و در جواب به دیدگاه های مخالف و نتایج ناموفق برخی از راهکارهای گفت: پس از تعریف مساله و تجزیه و تحلیل آن توسط خبرگان و در صورت لزوم اخذ کمک از تجارب و مشاوران بین المللی و یا انجام آزمایش های عملی و میدانی، در تمام راهکارهای ارائه شده اجماع نظر خبرگان عامل اصلی در ارائه ی راهکارها بوده است. در آینده ممکن است افراد راهکارهای دیگری ارائه بدهند و یا راهکار خاصی انتظار ما را برآورده نسازد و یا دیگاه های دوگانه نسبت به برخی از موضوعات وجود داشته باشد اما تمام تلاش ستاد احیا این است که پس از اجماع خبرگان راهکارها ارائه شود. نکته مهم و متفاوت اجرایی شدن این راهکارها ست. بر خلاف دوره های قبل ضرورت اجرا نسبت به پیشنهادات ستاد احیا در حال حاضر در کشور و در دولت حاضر محقق شده است.

مسعود باقرزاده کریمی، کارشناس مسئول تالاب های سازمان حفاظت محیط زیست نیز در ادامه بر وجود یک کمیته بازنگری بر روی طرح ها و برنامه های ستاد احیا تاکید کرد.

مسعود تجریشی در توضیح طرح انتقال بین حوضه ای گفت: این طرح در دوره های قبل به تصویب رسیده است و قرار بوده است که برای مصارف کشاورزی به کار رود و تنها کار ستاد این بود که مصرف این انتقال بین حوضه ای را از کشاورزی به وارد کردن آن به دریاچه ارومیه تغییر دادیم.

رئیس کارگروه علمی ستاد احیای دریاچه ارومیه در توضیح انتقال آب از دریاچه وان تصریح کرد: این پیشنهاد توسط خود دولت ترکیه اعلام شده و تاکنون هیچ تصمیمی در خصوص آن صورت نگرفته است. از طرف دیگر افزایش عمق 460 متری دریاچه منجر به عدم اختلاط آب دریاچه در سطح بالا به پایین برای انتقال اکسیژن می شود و این امر PH آب را بالا برده و منجر به در معرض خطر قرار گرفتن تنها ماهی این دریاچه شده است.

وی در خصوص انتقال آب خزر به دریاچه نیز گفت: کارگروه های فنی ما انتقال آب خزر را رد کردند زیرا نمک دریای خزر سولفاته بوده و چنانچه در دریاچه ارومیه ته نشین شود، با ورود آب جدید امکان حل شدن رسوبات آن کمتر است. با این حال به درخواست ریاست جمهوری اقدامات پژوهشی آن در حال انجام است.

حسین آخانی عضو هیات علمی دانشکده علوم دانشگاه تهران در تاکید بر انجام فعالیت های مستقل پژوهشی تصریح کرد: برای جلوگیری از خطاهای موجود در راهکارهای ستاد احیا، وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، جنگل ها، مراتع و آبخیزداری باید کمک های مالی برای انجام پژوهش های مستقل فراهم شود.

سیستم دلالی در کشاورزی کشور باید از بین برود

وی همچنین اضافه کرد: وجود سیستم دلالی در کشور باعث شده است که زحمات کشاورز به دست جمع دیگری برسد. اگر با ارزش واقعی محصولات کشاورزان آن منطقه خریداری شود می توان از آنها درخواست کرد تا کاشت و بهره برداری آبی کمتری داشته باشند. البته نباید اهمیت روش های نرم افزاری در کشاورزی را نادیده گرفت.

محمد درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به رسالت ستاد در حل مشکل آب کشور اظهار کرد: بحران آب تنها در دریاچه ارومیه نیست بلکه گریبان سایر دریاچه ها، دشت ها و جلگه های کشور را نیز گرفته است.

وی در ادامه تاکید کرد که هرگز برای پهنه ی 5.1 میلیون هکتاری دریاچه که نیاز به 7 میلیارد مترمکعب آب دارد و اتفاقا از سرانه بارش سالیانه بالا نیز برخوردار است نباید از انتقال بین حوضه ای استفاده کرد. اگر فکر می کنید که با آوردن آب رودخانه زاب به دریاچه به جز کشاورزی از آن استفاده دیگری می شود، اشتباه می کنید. غلبه ی تفکر سازه ای در مدیریت آب کشور به جای حل مسائل اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی آن ما را به همان نقطه ای می رساند که این مملکت را امروز به این بحران کشانده است.

انتقال آب بین حوضه ای درست نیست.

مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه اضافه کرد: با مهار کردن حق آبه کشورهای دیگر همان مشکلی را در سایر کشورها ایجاد می کنیم که اکنون افغانستان، ترکیه و ترکمنستان برای ما ایجاد کرده اند. تن دادن به انتقال آب بین حوضه ای راه حل نجات دریاچه ارومیه نیست.

راه حل نخست در حل بحران دریاچه ارومیه ارائه معیشت جایگزین برای مردم محلی است.

محمد درویش بیان کرد: قصه تلخ دریاچه ارومیه ناشی از توسعه ناپایدار کشاورزی است و بحرانی است انسان ساخت. راه حل اصلی باید با ارائه راه حل های جایگزین معیشتی که میزان وابستگی کمتری به آب و خاک دارد، حل شود. با توجه به تعهد جمهوری اسلامی به کاهش 12 درصدی انتشار گازهای گلخانه ای خود تا سال 2030 باید این تهدید به یک فرصت تبدیل شود. ما باید به سمت کسب و کارهای سبز، استحصال انرژی های نو و پاک، توسعه رویشگاه های جنگلی و صنایع با تکنولوژی های پیشرفته حرکت کنیم. باید به سمت استفاده از مرزهای آبی و پتانسیل های بازرگانی و ترانزیتی خود حرکت کنیم. برای حل بحران دریاچه ارومیه ایجاد معیشت های جایگزین بسیار مهم است.

رئیس کارگروه علمی ستاد احیای دریاچه ارومیه در ارائه راهکارهای معیشتی مردم منطقه گفت: به منظور بررسی این موضوع با کمک گرفتن از مشاوران از دانشگاه شریف، دانشگاه تبریز و صحبت با بانک قرض الحسنه رسالت و سازمان مدیریت و برنامه ریزی تبریز، در تلاشیم تا مشاغلی را در این حوضه پیشنهاد دهیم که وابستگی به آب کمتری داشته باشند. چگونگی استفاده از گلخانه های فناوری محور را نیز مطرح ساخته ایم.

 به نظر می رسد ستاد احیای دریاچه ارومیه در زمینه معیشت حوضه دریاچه ارومیه در مرحله پژوهش و بررسی باشد.

مسعود باقرزاده کریمی، کارشناس مسئول تالاب های سازمان حفاظت محیط زیست بر وجود یک کمیته بازنگری بر روی طرح ها و برنامه های ستاد احیا تاکید کرد.

در پایان مسعود تجریشی در پاسخ به چرایی انتخاب دانشگاه صنعتی شریف به عنوان هسته اجرایی و پژوهشی ستاد احیا گفت: تعاملات بین المللی و تجارب بیشتر این دانشگاه، علی رغم تحریم کشور، در بستن قراردادهای بزرگ و سیستماتیک در صنعت کشور دلیل اصلی این انتخاب بود. از طرف دیگر برای جلوگیری از شکل گیری تعارض در بین دانشگاه های منطقه بر حسب تشخیص دکتر کلانتری، چنین تصمیمی اتخاذ شده است.