29 مارس 2024 - 16:56

چشمه بل را غرق نکنید

9 دسامبر 2015 - 14:10 dsfr.ir/8y6h9

چشمه بل را غرق نکنید
کمپین کانی بل
خروش کانی بل

حفظ بل و یا برنامه ریزی برای صدمه ندیدن آن، در زمان مطالعات فاز 0 تا 2 سد داریان، مورد توجه جدی قرار نگرفته است.

پاکی و زلالی بل، شاید الهام گرفته از استماع نجوای پیران هورامان با اهورایشان طی صدها سال باشد. بل چنان از راز و نیاز عارفان شب زنده دار با ایزد پاک سرمست شده که مصداق این بیت حضرت مولانا گشته:

سرمست شد نگارم بنگر به نرگسانش                         مستانه شد حدیثش پیچیده شد زبانش

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه اما گویا عده ­ای، این همزیستی پر برکت تاریخی را بر نمی تابند و می خواهند: چشمه بل را با احداث سد داریان، زیر بار ارتفاع 109 متر آب دریاچه مصنوعی، خفه­ کنند و این نماد تمدن هورامان را ناپدید کنند،لذا حال و هوای این روزهای کردستان به گونه­ ای شده، که ما را به یاد این بیت مولوی کرد می اندازد:

ئی م شه­­­­­­­­ و هه ­م دیسان ده­ روون پر خه­ مه­­­ ن (دوباره امشب دلم پر غم است)

ئه ­ساسه­ ی ماته ­م جه­ لامان جه ­مه­ ن (اسباب ماتم نزد ما جمع است)

پس از مقدمه فوق، به ترتیب، مطالب ذیل ارائه می شود:

معرفی بل

بل که در زبان بابلیان باستان، به معنای خدای آب است، چشمه ای است در دو کیلومتری روستای تاریخی هجیج (شهرستان پاوه) و در فاصله کمی از رودخانه سیروان قرار دارد و آب آن پس از خروج از دل کوه، تشکیل آبشاری داده و به رودخانه سیروان می ریزد.

دبی متوسط این چشمه پر آب حدود 4000 لیتر در ثانیه و آورد سالانه آن حدود 150 میلیارد لیتر آب شرب با کیفیت خیلی بالاست.

کانی بل بزرگ ترین چشمه کارستی خاورمیانه است. (کارست: پدیده خوردگی و انحلال توده سنگ های کربناته)

نتیجه یک مقاله تحلیلی با موضوع (تحلیلی بر کیفیت آب های معدنی بطری شده در ایران) ارائه شده در دومین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست به قلم آقایان اصل هاشمی و حسینی در سال 87 نشان می دهد پس از آزمایش تمامی آب معدنی های بطری شده موجود در بازار ایران، مشخص شده است که آب معدنی کانی بل از نظر ترکیبات شیمیایی بهترین کیفیت را برای شرب دارد و بیشترین پارامترهای مورد سنجش را بر روی برچسب دارد.

همچنین آزمایش های دیگر صورت گرفته بر روی آب بل نشان می دهد: میزان عناصری که برای بدن انسان ضرر دارد در این آب معادل صفر (از جمله: آرسنیک، نیترات، نیکل، سرب، آمونیاک و …) و مقدار اکسیژن آن معادل 15 میلی گرم بر لیتر اس.

لذا با لحاظ کردن مقادیر دیگر عناصر موجود در این آب، همچون: کلسیم، منیزیم، سدیم، سولفات، کلر و ... نتایج ذیل حاصل می شود:

طبق دیاگرام شولر (SCHOELLER DIGRAM)، کیفیت این آب در بهترین رده برای آشامیدن قرار دارد.
طبق استانداردهای سازمان بهداشت جهانی (WHO) و محیط زیست آمریکا (USEPA)، کیفیت این آب در بهترین رده آن استانداردها تعریف می شود.

چگونگی نابودی بل با آبگیری سد داریان

تراز نرمال سد داریان 826 متر بالاتر از سطح دریای آزاد است و در مواقع سیلابی، تراز آب حداکثر تا 839 متر افزایش می یابد.

تراز بستر رودخانه در محل سد 684 متر و تراز خروجی طبیعی­قبلی چشمه بل 717 متر است.

بل در فاصله 4/5 کیلومتر بالاتر از سد داریان و در کناره راست رودخانه سیروان قرار دارد.

لذا با آبگیری سد داریان تا تراز نرمال، بل در زیر فشار آب به ارتفاع 109 متر و در زمان سیلاب تا 122 متر ناپدید می شود و آب شرب با کیفیت عالی آن، در آب دریاچه حل می شود تا به آب کشاورزی تبدیل شود. قابل ذکر است، طبق گفته وزیر نیرو (ایرنا، 1394/6/2) هزینه استحصال و تصفیه آب آشامیدنی 10 برابر آب کشاورزی است.

همچنین ترازهای فوق نشان می دهد، خروجی طبیعی قبلی بل 33 متر بالاتر از بستر رودخانه در محل سد داریان است.

البته پس از آغاز ساخت سد، و در پی تلاش فعالان زیست محیطی و فشار افکار عمومی، طرح نجات بخشی چشمه بل با 5 گزینه مطرح و در نهایت 2 مورد آن اجرایی شد:

  • شناسایی مسیر چشمه در ترازهای بالاتر از دریاچه و خروج ثقلی آب.
  • شناسایی مسیر چشمه و انتقال آب چشمه به تراز بالاتر از دریاچه سد داریان.

ابتدا گزینه اول به مرحله اجرا در آمد و در تراز 836 یک گالری به طول 220 متر جهت بررسی ژئوفیزیکی احداث شد، اما شواهدی مبنی بر وجود جریان در ترازهای بالا ثبت نشد، لذا، این طرح با شکست مواجه شد.

سپس، گزینه دوم اجرایی شد، لذا، ابتدا آبخوان بل در تراز پایین، تحت مطالعات ژئوفیزیکی قرار گرفت، که با این روش نیز موفق به شناسایی مسیر جریان آب نشدند.

در نتیجه ثمربخش نبودن مطالعات غیرمستقیم، در تراز پایین تر از خروجی چشمه از روشهای مستقیم (حفاری گمانه، گالری و شفت) استفاده شد، لذا با گمانه زنی، مشخص شد که مجرای جریان، دالانی است که به صورت سیفون به سمت کوه دربند ادامه پیدا می کند.

سپس با استفاده از لوله شفت، آب بل را به صورت ثقلی (با کاهش شدید دبی) به میزان 120 متر بالاتر از خروجی قبلی آن، بالا آوردند و خروجی طبیعی بل مسدود شد.

با بررسی طرح نجات بخشی چشمه بل، نکات ذیل قابل تأمل است:

حفظ بل و یا برنامه ریزی برای صدمه ندیدن آن، در زمان مطالعات فاز 0 تا 2 سد داریان، مورد توجه جدی قرار نگرفته و فقط در فاز 3، یعنی در زمان آغاز ساخت و با اصل حفظ سد داریان، اقدامات شتابزده ای در خصوص طرح نجات بخشی چشمه بل انجام شده است.

دبی آب چشمه در خروجی جدید، که 120 متر بالاتر از خروجی طبیعی آن است، حداقل به میزان %35 افت داشته است.

با آبگیری سد داریان در تراز نرمال، فشار ناشی از ارتفاع آب دریاچه در مرز مشترک آن با دیواره سنگی آبخوان چشمه، حداقل معادل 11 بار و در زمان سیلابی تا 12 بار افزایش می یابد.

مسیر آبخوان چشمه به صورت کارستی است.

آیا توده سنگ های مشرف به دره رودخانه سیروان (حد فاصل دره و آبخوان چشمه) با وجود حداقل 3 گسل شناسایی شده در آن محدوده و نیز عدم مطالعات جامع در آن ناحیه، حتی با انجام تزریقهای صورت گرفته و ایجاد پرده آب بند، به طور کامل آب بند است؟

لذا با توجه به نکات فوق، این نگرانی ایجاد می شود که با آبگیری کامل سد داریان، آب بل که از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است، با آب دریاچه که هم از املاح بیشتر و هم آلودگی های گوناگونی برخوردار است به احتمال زیاد، آمیخته می شود.

توجیه اقتصادی توقف ادامه آبگیری سد داریان

افرادی هستند که حاضرند پول بیشتری پرداخت کنند تا آب شرب مورد نیاز خود را از منابع سالم، مانند چشمه و کوه های طبیعی دریافت کنند.

قیمت یک بطری از آب معدنی (VOSS) حدود 3 دلار است که در شهری به همین نام و در کشور نروژ تولید می شود.

قیمت یک بطری از آب معدنی (ISKILDE) هم 3 دلار است و در کشور دانمارک تولید می شود.

ارزش جهانی آب بل، حداقل معادل نیم دلار برای هر لیتر است، حال چنانچه فقط 5 درصد از آب بل (کل آورد سالیانه آن حدود 150 میلیارد لیتر است)، بسته بندی و صادر شود، مبلغ حاصل از فروش سالانه آن بالغ بر 3 میلیارد دلار می شود، یعنی بیش از 10 هزار میلیارد تومان

سؤال 1: با مبلغ درآمد سالانه فوق (حتی با احتساب کسر هزینه های ثابت، متغیر و …)، چه تعداد سد همچون سد داریان را می توان ساخت؟

سؤال 2: درآمد سالیانه فوق موجب اشتغالزایی چند نفر می شود؟

سؤال 3: توسعه تولید و صادرات این آب معدنی، چه میزان ارزآوری به دنبال خواهد داشت؟

توقف آبگیری سد داریان

ادامه آبگیری سد داریان، یادآور تکرار فاجعه زیست محیطی سد گتوند، اما این بار در کردستان است.

سد گتوند در استان خوزستان قرار دارد و بر روی رودخانه کارون بسته شده است، در مطالعات تکمیلی صورت گرفته بر روی این طرح، که در دهه هفتاد صورت گرفت، جانمایی سد بدون توجه کافی به محدودیت های موجود در مخزن سد صورت گرفت، زیرا تپه­ های نمکی که در فاصله 4/5 کیلومتری بدنه سد قرار داشت در داخل مخزن جای می­ گرفت و آب شیرین دریاچه پشت سد در تماس با آن تپه­ ها شور می شد. لذا مشاور طرح با علم به این موضوع، طرح علاج بخشی آن را تهیه کرد و اجرا هم شد، بدین صورت که یک پتوی رسی بر روی تپه های نمکی اجرا کردند.

پس از این اقدام، به همه اطمینان دادند که با اجرای این جداکننده نفوذناپذیر، هیچ گونه نگرانی از بابت حل شدن نمک در آب وجود ندارد.

لذا، با ­وجود هشدار کارشناسان مبنی بر عدم آبگیری سد، در سال 90 این کار انجام شد و با صرف هزاران میلیارد ریال از منابع ملی برای این پروژه و نیز طرح علاج بخشی آن، پروژه جداسازی آب دریاچه از تپه های نمکی شکست خورد، بدین صورت که 10 روز از زمان آبگیری سد نگذشته بود که شکاف­ هایی در پتوی رسی پدیدار شد و به مرور نمک وارد دریاچه سد گتوند شد.

در نتیجه، بزرگ ترین کارخانه شورابه سازی مصنوعی دنیا ساخته شد و صدها میلیون مترمکعب آب شیرین، به آب شور تبدیل شد، به گونه ای که میزان نمک انحلال یافته در رقوم پایین سد گتوند، بیش از 10 برابر شوری آب اقیانوس برآورد می شود. (ایرنا، 7/2/1393)

آیا رکورد دیگری در راه است؟ سالانه 150 میلیارد لیتر از آب بل، که با کیفیت ترین آب شرب ایران است به آب کشاورزی تبدیل می شود؟

بنابراین نیکوتر است، به جای نابودی بل، این ودیعه گرانقدر الهی، راهکار ذیل دنبال شود:

با وجود آبگیری سد داریان در تاریخ 2/9/1394، با توجه به اینکه خروجی قبلی چشمه بل نسبت به بستر رودخانه در محل سد، 33 متر بالاتر است و تاکنون فقط آبگیری اولیه انجام شده است، لذا هنوز فرصت نجات واقعی بل وجود دارد، بنابراین پیشنهاد می شود هرچه سریعتر، دریچه تخلیه کننده تحتانی سد داریان باز شود و آبگیری به صورت موقت متوقف شود، تا با تشکیل یک تیم کارشناسی دارای دانش فنی کافی و جامع، فرصت سرمایه گذاری در زمینه های دیگر بل از جمله موارد ذیل بررسی گردد:

  1. مطالعات امکان سنجی فنی، اقتصادی و زیست محیطی احداث کارخانه های مدرن بسته بندی آب معدنی به منظور صادرات، بر پایه درآمدزایی در سطح کلان و اشتغالزایی نیروهای مستعد و تحصیلکرده منطقه، انجام گیرد.
  2. مطالعات انتقال بخشی از آب بل به روستاها و شهرهای اطراف که مشکل کم آبی دارند، انجام شود.

نویسنده: مهندس فرید ضیایی - کارشناس سدسازی و کارشناس ارشد مدیریت پروژه

1