گردشگری داوطلبانه علاوه بر ایجاد منافع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چشمگیر می تواند به راهکاری برای ارتقای فرهنگ عمومی در انجام فعالیت های داوطلبانه تبدیل شود.
از تلاقی گردشگری و فعالیت های داوطلبانه، مفهومی به نام گردشگری داوطلبانه شکل می گیرد. تاکنون تعریف پذیرفته شده واحدی از آنچه که این نوع خاص از گردشگری را تشکیل می دهد، ارائه نشده است اما به طور کلی گردشگری داوطلبانه با گنجاندن عنصر داوطلبانه در تجربه گردشگری و سفر محقق می شود.
این نوع خاص از گردشگری در زیر چتر گردشگری پایدار قرار می گیرد و دوشادوش اهداف زیست محیطی و اجتماعی به پیش می رود.
یک گردشگر داوطلب کسی است که به صورت داوطلبانه و سازمان یافته برای کمک به کاهش فقر در برخی از گروه های جامعه، بازسازی و احیای محیط زیست و یا انجام تحقیقات اجتماعی و زیست محیطی در یک مقصد گردشگری به سفر مبادرت می ورزد.
مقدار زمانی که در این نوع خاص از سفر به فعالیت های داوطلبانه اختصاص می یابد بسته به میل داوطلب و با توجه به نیازهای سازمان متولی متفاوت است. نسبت فعالیت و فراغت برای فرد داوطلب از چند ساعت تا چند هفته متغیر است.
تاریخچه فعالیت های داوطلبانه
فعالیت های داوطلبانه، چه به خودی خود و چه در قالب گردشگری، به توسعه در سطح جهانی کمک می کند. سازمان ملل متحد در این رابطه اعلام کرده است، فعالیت های داوطلبانه جز مهم هر استراتژی است که با هدف کاهش فقر، توسعه پایدار و همبستگی اجتماعی صورت می پذیرد.
این سازمان همچنین در مجمع عمومی 17 دسامبر سال 1985 در بیانیه ای روز 5 دسامبر را به عنوان روز جهانی داوطلب تعیین کرد و با گردم هم آوردن سازمان های دولتی و مردم نهاد، گروه های اجتماعی، مدنی و بخش خصوصی سعی می کند بر اهمیت فعالیت های داوطلبانه در توسعه محلی، ملی و بین المللی تاکید کند و آگاهی عمومی را در خصوص این موضوع افزایش دهد.
سفر به منظور انجام فعالیت های داوطلبانه، به طور تقریبی، از سال 1915 آغاز شد. در 50 سال گذشته، با ایجاد سازمان هایی چون سپاه صلح و همچنین افزایش آگاهی از مسائل اجتماعی و زیست محیطی جهان، آن دسته از فعالیت های گردشگری که شامل فعالیت های داوطلبانه است، افزایش چشم گیری داشته است.
گردشگری داوطلبانه معمولا شامل افرادی می شود که از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه در آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا سفر می کنند.
در انگلستان و سایر نقاط اروپا، پدیده شکاف یک ساله در بین جوانان منجر می شود آنها قبل از شروع تحصیلات دانشگاهی، 3 تا 24 ماه از زندگی خود را برای مشارکت در یک تجربه داوطلبانه تخصیص دهند. این سفرهای کوتاه در طول 10 سال گذشته روز به روز بیشتر شده اند. آمار سال 2007 نشان داد که در بریتانیا، 73 درصد از بزرگسالان حداقل در یک فعالیت داوطلبانه و در استرالیا نیز 4.5 میلیون نفر در فعالیت های داوطلبانه شرکت کرده اند. در ایالات متحده آمریکا، داوطلبان، نیروی کار مجانی و یا ارزان قیمتی را برای بیش از 40 هزار سازمان غیر انتفاعی فراهم می سازند.
در گزارشی از انجمن آموزش گردشگری و فراغت در سال 2008، تعداد سازمان های گردشگری داوطلبانه در سراسر جهان بیش از 300 عدد تخمین زده شده است. نتیجه ی این گزارش از ارائه خدمات این بازار به 1.6 میلیون گردشگر داوطلب با ارزش بین 1.7 تا 2.6 میلیارد دلار در سال حکایت دارد.
بر اساس آمار و اطلاعات سایت go overseas، فجایع طبیعی عامل اصلی در جذب گردشگران داوطلب است. طوفان، زمین لرزه، سونامی و ... در سال های اخیر گردشگران داوطلب بسیاری را به فیلیپین، ژاپن، هایتی و ... کشانده است. محبوب ترین کشور در جذب گردشگر داوطلب هند است، قاعدتا جاذبه های تاریخی و طبیعی این کشور در انتخاب شدن آن بی تاثیر نبوده است با این حال قاره ی آسیا و آفریقا از محبوب ترین قاره ها برای جذب گردشگران داوطلب به شمار می رود. بخش قابل توجهی از گردشگران داوطلب را آمریکایی ها و سپس اروپایی ها تشکیل می دهند. اغلب آنها در برنامه های داوطلبانه پزشکی، تدریس، حفاظت از گونه های حیات وحش، کودکان مشارکت دارند.
متقاضیان گردشگری داوطلبانه
بازارهای منحصر به فرد کوچک و جدیدی در صنعت گردشگری در حال شکل گیری است. گردشگری ماجراجویانه، اکوتوریسم، گردشگری داوطلبانه و گردشگری بشردوستانه نمونه هایی از تقاضای مصرف کنندگان تجارب اصیل گردشگری هستند.
امروزه گردشگران بیشتری به دنبال کسب تجارب معنادارتری در تعامل با ساکنان مقصد هستند.آنها به دنبال فعالیت های آموزنده و تجربی به عنوان بخشی از برنامه سفر خود می گردند.
دانشجویان اروپایی و نسل بازنشسته متعلق به انفجار جمعیت بین سال های 1946 تا 1968، دو گروه از بزرگترین گروه های شرکت کننده در گردشگری داوطلبانه هستند.
گردشگران داوطلب چه می کنند؟
از ساخت و ساز خانه، درمانگاه، مدرسه و تدریس زبان انگلیسی گرفته تا کار داوطلبانه در اردوگاه پناهندگان و شرکت در پژوهش های حفاظتی از گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر و ... همگی گزینه های رو به افزایش در منوی فعالیت های گردشگران داوطلب است.
انگیزه گردشگران داوطلب
نظرسنجی ها و مصاحبه ها نشان می دهد که مردم به دلایل مختلف در فعالیت های داوطلبانه شرکت می کنند. گردشگران به دلایلی صرفا بشر دوستانه، مطلوبیت اجتماعی، ارتقا شغلی، غرق شدن در فرهنگ مقصد، دوستی، آموزش و ارتباط با کودکان و ... برای انجام گردشگری داوطلبانه برانگیخته می شوند.
باید و نبایدهای گردشگری داوطلبانه
در اغلب موارد فعالیت های گردشگران داوطلب، بازیگران بسیاری را در سازمان های دولتی، بخش خصوصی و مدنی به کار می گیرد. سازمان های مدیریت داوطلب (Volunteer Managing Organizations) آن دسته از سازمان هایی هستند که فعالیت های گردشگری داوطلبانه را مدیریت می کنند و شامل سازمان های فرستنده (Volunteer Sending Organization) و پذیرنده ی (Volunteer Receiving Organization) داوطلبان می شود. هماهنگی و ارتباط این سازمان ها با یکدیگر به موفقیت آمیز بودن گردشگری داوطلبانه کمک بسیاری می کند.
اگرچه گردشگری داوطلبانه حوزه ی نسبتا جدیدی است اما پژوهشگران و فعالین این نوع خاص از گردشگری تلاش کردند تا با ارائه بهترین شیوه گردشگری داوطلبانه به تحقق موفقیت آمیز آن کمک کنند.
در حالی که هیچ استاندارد و برنامه مشخص توافق شده ای برای این نوع از گردشگری در دست نیست اما منابعی برای هدایت شیوه ها و راهکارهای گردشگری داوطلبانه وجود داشته که با رشد فزاینده گردشگری داوطلبانه بیشتر نیز شده است:
شراکتی بودن برنامه های داوطلبانه بسیار مهم است. گردشگری داوطلبانه به صورت دوره ای و ناپیوسته شکل می گیرد. گردشگران در یک دوره ی نسبتا کوتاه در مقصد حضور داشته و سپس آن را ترک می کنند. اما اهداف سازمان های پذیرنده ی داوطلب موقتی نبوده و دارای یک طبیعت پیوسته و مستمر است.
بنابراین، صرف نظر از آمدن یا نیامدن گردشگران داوطلب، ادامه انجام فعالیت های لازم توسط سازمان های با پیشینه رسمی در مقصد میزبان ضروری است. این امر تداوم را محقق و اثرات مثبت بر روی مقصد گردشگری را بیشتر می سازد. عدم توسعه روابط با شرکایی که درک بهتری از نیازهای اجتماع و حضور مستمر در مقصد دارند نه تنها به اهداف متعالی مورد نظر در بلند مدت آسیب می زند بلکه می تواند منجر به ایجاد تجارب رضایت بخش کمتری در گردشگران شود.
پروژه های داوطلبانه باید در دست مالکیت جوامع محلی باشد. آوردن گردشگران داوطلب برای انجام پروژه هایی که توراپراتورها و سازمان های غیرانتفاعی مبدا معتقدند برای جامعه محلی لازم و حائز اهمیت است، به احتمال زیاد با شکست رو به رو می شود. تجربه نشان داده است، جامعه باید در تمام یا بخشی از فرآیند تصمیم گیری حاضر باشد؛ این امر برای ادامه، موفقیت و تاثیرگذاری پروژه لازم است. در ایده آل ترین حالت، جامعه میزبان باید در بخشی از سطوح در فعالیت ها درگیر شود.
آموزش به گردشگران در خصوص ویژگی های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مقصد هدف فعالیت های داوطلبانه باید به صورت جدی انجام می پذیرد. گردشگری داوطلبانه به میزبان و میهمان این امکان را می دهد تا در سطحی شخصی با یکدیگر تعامل داشته باشند.
آگاهی و درک بازدیدکنندگان نسبت به تاثیری که می توانند بر جامعه میزبان بگذارند، بسیار مهم است. در برخی از مواقع حتی بهترین نیات نیز می توانند اثرات منفی ایجاد کنند. بنابراین آموزش مسافران به منظور تقلیل اثرات بالقوه ی منفی و کمک به درک آنچه گردشگری باید انتظار داشته باشند، ضروری است.
نظارت بر عملکرد و ارزیابی مستمر برنامه های داوطلبانه از نقطه نظر سازمان های فرستنده و پذیرنده ی داوطلب برای اطمینان از تحقق اهداف و برطرف کردن نیازهای مد نظر جامعه میزبان و گردشگران ضروری است. تنظیم و تغییر برنامه ها بر اساس یافته ها و نتایج این ارزیابی ها ماندگاری بلند مدت این پروژه ها را تقویت می کند.
اگرچه سازمان های پذیرنده و فرستنده داوطلب ممکن است دولتی، انتفاعی و غیرانتفاعی باشند اما پایداری مالی این فعالیت ها باید در نظر گرفته شود. مزایای حاصل از انجام پروژه های داوطلبانه ممکن است به سبب محدودیت های مالی سازمان های پذیرنده و فرستنده به سبب توقف فعالیت های داوطلبانه محقق نگردد. بنابراین برنامه های داوطلبانه باید با اهداف خلق پایداری مالی مدیریت گردند.
در فرآیند فعالیت های داوطلبانه باید دقت کرد تا از وابستگی جامعه محلی به کمک های گردشگران جلوگیری شود. آوردن محصولاتی هر چند کوچک از طرف گردشگران می تواند تقاضایی برای محصولی خلق کند که فراهم ساختن آن جز از خارج اجتماع امکان پذیر نیست. علاوه بر این، از جنبه ی کاری، اگر ساکنین احساس کنند داوطلبان خواهند آمد و همه چیز را درست خواهند کرد این نیز می تواند وابستگی را تشدید و جامعه محلی را منفعل سازد.
گردشگری داوطلبانه به عنوان یکی از روندهای حائز اهمیت در صنعت گردشگری شناخته شده و روز به روز بر سرعت رشد آن نیز افزوده می شود. منافع مالی این نوع خاص از گردشگری به سبب مدت اقامت طولانی قابل توجه است و چنانچه به صورت اصولی اجرا شود می تواند پتانسیل بالایی در برجاگذاشتن اثرات مثبت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی از خود داشته باشد.
اما متاسفانه بر خلاف بسیاری از کشورها، این نوع خاص از گردشگری در ایران نه تنها در سطح گردشگری بین المللی بلکه در سطح گردشگری بومی و داخلی نیز آنگونه که باید مورد توجه قرار نگرفته است. فقدان سازمان های مدیریت داوطلب برای هدایت، برنامه ریزی و بازاریابی و بازارسازی چنین اقداماتی به مهجور ماندن این بخش از بازار گردشگری افزوده است.
ایران دارای سازمان های مردم نهاد فعال و تاثیرگذاری در حوزه های مختلف زیست محیطی، میراث فرهنگی، مسائل و موضوعات اجتماعی، کاهش فقر، توانمندسازی زنان و ... است. گردشگری داوطلبانه می تواند با بازوان پرتوان خود به کمک سازمان های دولتی، مدنی و مردم نهاد آمده و علاوه بر یاری کردن آنها در تحقق وظایف و برنامه های خود، در بین عموم جامعه به افزایش فرهنگ فعالیت های داوطلبانه نیز بیانجامد.
