روز 5 آذرماه را در ایران روز ملی پرنده نگری نامیده اند و برای تعریف صحیح آن، مشارکت دادن مردم محلی و آشنا کردن مردم با این شکل از اکوتوریسم تلاش می شود تا از امکانات طبیعی موجود پرنده نگری به نحو صحیح و مطلوب در راستای توسعه پایدار استفاده شود.
به باور کارشناسان گردشگری، طبیعت گردی یکی از راه هایی است که در صورت اجرای صحیح می تواند به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار جوامع محلی کمک بسزایی کند؛ پرنده نگری نیز به عنوان یکی از زیرشاخه های آن، ظرفیت بسیار خوبی برای توانمند کردن جامعه محلی و مشارکت دادن آنها در حفظ محیط زیست و توسعه پایدار دارد.
در اکوتوریسم روی دو مولفه توجه ویژه می شود؛ یکی اقتصاد جامعه محلی و میزبان و دیگری حفظ محیط زیست. با توجه به شرایطی که گردشگری انبوه برای محیط زیست و جامعه محلی به وجود می آورد، حساسیت بر این گونه از گردشگری نیز زیاد شده که به گفته کارشناسان گردشگری، بحق هم هست؛ چراکه زیرساخت های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و حتی مدیریت محلی را تحت تاثیر قرار داده و مشکلات زیست محیطی نیز ایجاد می کند. در چنین شرایطی، طبیعت گردی و پرنده نگری به عنوان یکی از زیرمجموعه های اکوتوریسم راهی برای اصلاح گردشگری انبوه معرفی می شود؛ راهکاری که هم به بهره گیری اقتصادی مردم محلی از بوم یک منطقه می انجامد و هم از آنها نگهبانانی برای این بوم می سازد.
پرنده نگری؛ درآمدی خرد اما پایدار
حر منصوری عبدالملکی، فعال گردشگری محیط زیست در این باره می گوید: «اگر به پرنده ها به عنوان سرمایه ای که نباید مصرف شود نگاه کنیم و آن را چیزی بدانیم که باید در منطقه بمانند تا پرنده نگر برای دیدن آنها وارد منطقه شود و با استفاده از امکانات بومی و محلی و اقامت در خانه های محلی به جامعه بومی سودرسانی کند و موجب رشد اقتصادی مناطق و مردم محلی خواهد شد. این درآمدها برای مردم محلی و بومی، خرد اما پایدار است و از این جهت است که اهمیت پیدا می کند.
منصوری یادآور می شود: «نباید فراموش کرد که این گونه از اکوتوریسم به گردشگری انبوه تبدیل نشود. اکوتوریسم و پرنده نگری نیاز به سخت افزار و سازه، هتل و رستوران ندارد بلکه بُعد نرم افزاری و دانش بومی داشته و استفاده از چیزی است که وجود دارد.» به گفته او، اکوتوریسم و پرنده نگری به بهروه وری اقتصادی جامعه محلی، زنده کردن آداب و سنن و لباس و غذا های سنتی کمک می کند؛ همچنین برای پرنده نگری در سایت های مربوطه نیاز به راهنمای محلی نیز هست و تمام اینها موجب ایجاد انگیزه برای استقبال از این گونه معیشت به جای شکار و فروش پرنده توسط مردم محلی خواهد شد.
این فعال محیط زیست با تاکید بر اینکه تاثیر این نوع نگاه به پرنده نگری طولانی مدت و پایدار است، می افزاید: «توجه به پرنده نگری کمک می کند تا مولفه های اقتصادی و فرهنگی در کنار یکدیگر رشد کنند.» او درباره اینکه در برخی مناطق از جمله فریدونکنار با وجود داشتن گونه های مختلف پرنده، زندگی مردم از طریق شکار می گذرد و نه از درآمدهای حاصل از پرنده نگری، می گوید: «مردم در این مناطق دغدغه نان دارند و منبع اقتصادی آنها فصلی است اما باید یاد بگیرند و برای آنها به صورت عملی الگوسازی شود تا اهمیت و ضرورت پرنده نگری را درک و در این راه مشارکت کنند. این امر زمانی امکان پذیر خواهد بود که عملا از این طریق به آنها سود برسد و در این صورت است که می توانیم معیشت جایگزین را به آنها پیشنهاد کنیم.»
منصوری پیشنهاد می دهد: «اگر کمیته ملی طبیعت گردی ایران بتواند یکی از دامگاه های فریدونکنار را اجاره کرده و یک سایت پرنده نگری خوب راه اندازی کند، مردم منطقه به استفاده و بهره برداری اقتصادی از این طریق تشویق و برای پاسخگویی به نیاز پرنده نگرهایی که وارد منطقه می شوند، کسب و کارهای درآمدزای خدماتی محلی راه اندازی خواهند کرد؛ فرآیندی که از شکار پرندگان منطقه به طرز چشمگیری خواهد کاست.»
گردشگری؛ معیشت جایگزین شکار
در حالی که مردم جوامع محلی با بهره گیری اقتصادی از طریق اکوتوریسم و پرنده نگری در این مناطق و لمس و درک آن، به راحتی معیشت جایگزین را پذیرفته و در راه رشد پرنده نگری فعالیت می کنند، ضروری است که با برنامه ریزی و مدیریت صحیح، راه هایی را که مردم مناطق محلی و بومی بتوانند از آنها درآمد اقتصادی داشته باشند برایشان ایجاد و تعریف کرد. به گفته فعالان حوزه طبیعت گردی و پرنده نگری، از جمله این کارها می توان به اجاره کردن خانه های محلی، فروش و ارائه خدمات و غذاهای محلی، خرید محصولات ارگانیک، خرید چکمه برای پیاده روی و عکاسی در تالاب و اجاره وسایل نقلیه مناسب برای رفت و آمد که از تردد تعداد بیشتری اتومبیل هم جلوگیری می کند، اشاره کرد که به میزان قابل توجهی برای مردم جامعه محلی اشتغال زایی کرده و درآمدزایی و توسعه پایدار به همراه خواهد داشت.
میانکاله یکی از سایت های مهم پرنده نگری در ایران است که در مسیر مهاجرت پرندگانی قرار دارد که با سرد شدن هوا، از شمال دریای خزر به جنوب می آیند. این منطقه به دلیل اینکه اغلب گونه های پرندگان را از نظر غذایی تامین می کند، بیش از نیمی از گونه های پرندگان را در خود جای داده و به گفته کارشناسان و فعالان حوزه پرنده نگری و اکوتوریسم، از این جهت قابلیت تبدیل شدن به قطب پرنده نگری در ایران و حتی خاورمیانه را دارد. بیش از 519 گونه پرنده در تمام ایران وجود دارد که از این تعداد، بیش از 270 گونه در میانکاله است و در محیطی کاملا طبیعی می توان آنها را رصد کرد.
با این همه بعضا حضور انبوه گردشگران در منطقه، نه تنها باعث دور شدن پرندگان می شود بلکه ضربات زیست محیطی را نیز به این منطقه وارد می آورد. این در حالی است که به نظر می رسد سایت های پرنده نگری در شمال ایران و تالاب های دیگر کشور، به عنوان یکی از راه های توسعه پایدار مناطق و جوامع محلی، سرمایه بزرگی برای ایران باشند و بتوانند در بلندمدت به یکی از قطب های سایت های پرنده نگری دنیا تبدیل شوند؛ چراکه در حال حاضر گردشگران خارجی بسیاری علاقه مند به حضور در این مناطق و استفاده از خدمات محلی آنها هستند. علاوه بر گردشگران خارجی، گردشگران داخلی بسیاری نیز به ویژه در سال های اخیر به این گونه از طبیعت گردی علاقه نشان می دهند که در صورت اجرای صحیح آن از سوی مجریان تورهای پرنده نگری و رعایت ظرفیت بُرد اکولوژیکی مناطق، می توانند مشارکت جامعه محلی را جلب کرده و رونق اقتصادی و توسعه پایدار را به همراه داشته باشند.
فرصت آخر هفته برای طبیعت گردی
اما مساله ای که درباره گردشگران داخلی ایران باید به آن توجه کرد، این است که در برنامه ریزی سفر برای آنها به دلیل تجمع تعطیلات در زمان های خاصی، امکان توزیع سفر کم بوده و بسیاری از افراد علاقه مند، به همین دلیل فرصت پرنده نگری در فصول و زمان های خاص را از دست می دهند؛ در حالی که به گفته کارشناسان، ایجاد تعطیلات آخر هفته می تواند به میزان قابل توجهی این مشکل را حل کرده و فرصت سفرهای کوتاه دوروزه را در اختیار مردم بگذارد. برخی از کارشناسان طبیعت گردی در این باره می گویند: «به دلیل اینکه سایت های طبیعت گردی و پرنده نگری ظرفیت محدودی از بازدیدکنندگان را می توانند در روز پذیرا باشند، لازم است با تقسیم تعطیلات و همزمانی شدن سفر، از تجمع گردشگران و طبیعت گردان در این مناطق جلوگیری کرد.»
با این وجود در حال حاضر به دلیل اینکه تعطیلات آخر هفته در ایران یک روزه است و برخی تعطیلات همچون عید نوروز به 15 روز هم می رسد، امکان مسافرت های دو یا سه روزه در زمان هایی که وقت پرنده نگری است، میسر نمی شود، بنابراین بخش زیادی از مخاطبان پرنده نگری از دست می روند؛ امری که البته تنها محدود به پرنده نگری نیست و فرصت سفر به بسیاری از مناطق ایران را از گردشگران داخلی گرفته است.
با توجه به اینکه پرنده نگری شاخه ای پرطرفدار در حوزه اکوتوریسم دنیا به شمار می آید و ضمن برقراری بیشترین تعامل میان انسان و طبیعت به عنوان تفریحی سالم در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار دارد، می توان برای حضور علاقه مندان و آگاهی آنها از شرایط استفاده از این امکانات طبیعی در کشور برنامه ریزی جدی و همه جانبه کرد. در شرایط کنونی، کشور ما با وجود دارا بودن بیش از 500 گونه پرنده، سهم چندانی از این فرصت ندارد. مشارکت دادن جوامع محلی و فرهنگ سازی و درآمدزایی صحیح از این ظرفیت عظیم پرنده نگری، نقش موثری در توسعه این شاخه از طبیعت گردی ایفا خواهد کرد.
همان طور که اشاره شد برای مشارکت مردم در رشد پرنده نگری لازم است این راه برای آنها صرفه اقتصادی داشته باشد؛ دریافت عوارض از گردشگران، راه اندازی سایت های پرنده نگری و ایجاد کسب و کارهای کوچک بخشی از اقداماتی است که این صرفه اقتصادی را برای آنها به همراه خواهد داشت. همچنین ادامه دادن این روند همراه با مشارکت حداکثری مردم محلی از تصمیم گیری تا اجرا، بهترین و کاربردی ترین راه برای رشد و توسعه پایدار این جوامع خواهد بود.
