ضرورت برپایی دادگاه های محیط زیست

محیط زیست موضوع منافع، قدرت، تعارض، رقابت و فساد است. وقتی گفته می شود زمین خواری، بیابان زایی، مرتع زدایی، چاه غیر مجاز و غیره مگر موضوع فساد نیست؟ مگر مسأله حلال و حرام نیست؟ مگر در دنیا گفتمان الهیات محیط زیست وجود ندارد؟

در ادامه سلسله سخنرانی های ماهانه علمی که دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست برگزار می کند، در روزهای پایانی آبان نوبت به دکتر محمد فاضلی؛ مرد شماره ۲ مرکز بررسی های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری رسید تا در پنجمین کارگاه آموزشی از منظر یک جامعه شناس، به موضوع مهم اما مغفول مانده ی خدمات متقابل علوم انسانی و محیط زیست بپردازد. آنچه می خوانید متن این سخنرانی است که به همت محمد درویش و محمد دکامین در سایت مهار بیابان زایی قرار گرفت و در دنیای سفر بازنشر داده شده است.

مسأله اول محیط زیست ایران این است که محیط زیست به یک مسأله ی دست چندم و خارج از اولویت تقلیل یافته است.

 این اتفاقی است که جامعه شناسان آن را «صورت دوم قدرت» می نامند. استیفن لوکس جامعه شناس انگلیسی می گوید: قدرت سه صورت دارد: صورت نخست این است که الف، ب را وادار به کاری می کند که ب اگر وادار به انجام آن نشود، آن را انجام نمی دهد. به عنوان مثال، شما یک مجرم را وادار می کنید که به زندان برود، اگر او را مجبور نکنید، خود مجرم به زندان نمی رود.

اما صورت دوم قدرت، آن است که شما چیزی را چنان از دستور کار خارج کنید که جامعه دیگر اصلاً به آن به عنوان یک مسأله فکر هم نکند و بنابراین آشکار است که بر سر آن، هیچ منازعه ای هم درنخواهد گرفت. به عنوان مثال نحوه ی چرخش ایستگاه آلفا به دور کره زمین در دستور کار ما نیست و منازعه ای هم بر سر آن شکل نمی گیرد. ولی آیا این مسأله اصولاً فاقد اهمیت است؟
صورت سوم قدرت وقتی است که آنچه که در دستور کار قرار می گیرد، به رغم اینکه خلاف منافع ب است، ولی ب فکر می کند که به نفعش است و خودش دنبال الف می رود. یعنی الف کاری کرده است که ب فکر می کند کاری که دارد انجام می دهد، به نفعش است!

محیط زیست قربانی صورت دوم قدرت در ایران!

مسأله اکنون محیط زیست این است که مجموعه ای از تکنوکرات ها، سیاست مدارها و رسانه ها کلا مسأله محیط زیست را از دستور کار خارج کرده اند و موفق شده اند که محیط زیست را به یک مسأله دست چندم و تقلیل یافته تبدیل کنند. مسأله این است که اینها چه تکنیکی به کار برده اند که توانسته اند به مقصود خود برسند؟! آنها آمدند و چندتا دو قطبی ساختند و گفتند که شما یک انتخاب بیشتر ندارید: توسعه یا محیط زیست! و یا در بهترین حالت گفتند: نخست توسعه بعد محیط زیست. به عبارت بهتر ذهن عموم مردم را چارچوب بندی کردند و موفق شدند که یک تعارض را جا بیندازند، که این تعارض چیزی جز تعارض توسعه و محیط زیست نیست. سپس با استفاده از نمدی که خود ما جامعه شناسان بافته ایم، کلاه بر سر ما و جامعه گذاشتند. گفتند در غرب که این همه علوم اجتماعی و جامعه شناسی به جریان توسعه حمله می کنند، همه حرفشان این است که اول توسعه پیدا کرده ایم و سپس پیامدهای آن آشکار شده است. و ما تا توسعه پیدا نکنیم اتفاقی نخواهد افتاد و توسعه اولویت بعد از محیط زیست است. علوم اجتماعی از نظر سیاست مدارها، تکنوکرات ها و غیره به علوم مزاحم شناخته شده اند. در طی ۲۵۰ سال گذشته، کار جامعه شناسان نقد ایدئولوژی بوده است. یک ایدئولوژی بزرگ که بنیان حقیقی (Factual) ندارد. ایدئولوژی این بود توسعه یا محیط زیست، یا توسعه بعد از محیط زیست. هر چند برخی جامعه شناسان، این ایدئولوژی را به نقد کشیده اند؛ اما گاهی اوقات هم با این ایدئولوژی همراهی کرده اند. وقتی این مدل ساخته شد، بنابراین مسأله محیط زیست به تعویق افتاد و از گفتمان خارج شد.

آیا ما بدون محیط زیست به رفاه و توسعه رسیدیم؟

این مسأله در دهه های اخیر، حتی در دوران پهلوی قابل بسط است. شما دهه هفتاد شمسی را تصورکنید، در این دهه سدها و جاده ها نماد توسعه بودند و قرار بر این بود که بعد از احداث اینها ما به یک سطح رضایت مندی برسیم. پرسش اساسی اینجاست که بعد از ۴۰ سال که ما بی خیال محیط زیست شدیم، آیا به مرزهای توسعه و رفاه رسیدیم؟ اگر رسیدیم، چرا نرخ بیکاری ۱۵ درصد است؟ نرخ بیکاری فارغ التحصیلان ۴۶ درصد است؟ چرا روند آسیب های اجتماعی و تورم چنین وضعیتی دارد؟ و چرا در رده بندی های رضایت و شادمانی، مردم ایران جز رده های پایین جدول ماندند؟! پس این توسعه ای که دم از آن می زنید کجاست؟!

محیط زیست، به مثابه یک مسأله بدخیم!

وقتی شما وجه ایدئولوژیک قدرت را از محیط زیست حذف می کنید، مسأله محیط زیست ایران، تبدیل به یک مسأله بدخیم می شود. مسأله بدخیم (wicked problem)، مسأله ای است که اولا، تعریفش مشخص نیست و دوماً راهکار حل مسأله بر روی تعریف مسأله اثر دارد. در شرایط عادی شما یک مسأله را طرح و به دنبال راهکار می گردید. اما در مسأله بدخیم، بسته به اینکه چه راهکاری برای حل در نظر بگیرید، مسأله عوض می شود. مسأله بدخیم، نقطه حل مسأله (Wicked problems have no stopping rule) ندارد. در مسایل بدخیم، ارزش ها و سلیقه ها خیلی مؤثرند و ماجرا کلاً فنی نیست. در مسایل بدخیم کنشگران در تعامل با هم راهکار را می سازند. ما تصور می کنیم که گویی چند راهکار و گزینه وجود دارد، فقط بحث بر سر این است که ما چقدر منابع داریم تا بتوانیم یک گزینه انتخاب کنیم و مهم تر آنکه چقدر شجاعت، تا برویم و آن را اجراکنیم؟ به همین خاطر همیشه دنبال یک شیرمرد به عنوان سیاست مدار می گردیم تا بیایید و آن را اجرا کند. در دنیای مسایل بدخیم، اساساً راهکار از قبل موجود نیست(There is no predefined solution). برجام نمود یک مسأله بدخیم بود، راهکارش را کسی نمی دانست. ظریف و جان کری نمی دانستند که در نهایت می خواهند به ۱۵۹ صفحه متن برجام برسند. مسأله هم بر همین اساس عوض شد. بر اثر گفتگو، کوتاه آمدند و در نهایت یک متن ۱۵۹ صفحه ای ساخته شد. در سپتامبر ۲۰۱۳ ما فکر می کردیم غنی سازی را در سطح ۲۰ درصد نگه می داریم، تحریم ها را لغو می کنیم. آنها هم فکر می کردند که کل بساط انرژی هسته ای برچیده شود و تحریم ها را نگه دارند. راهکار آخر، در مسایل بدخیم، ناکامل ولی رضایت بخش است. در مسایل بدخیم هیچ گزینه ای برای کسب نظر رضایت همگان وجود ندارد.

در دنیا خیلی در مورد مسایل بدخیم صحبت شده است. حتی در استرالیا جزوه ای برای حل مسایل بدخیم وجود دارد. اصلی ترین مسأله ای که در دنیا به عنوان مسأله بدخیم شناخته می شود، محیط زیست و تغییر اقلیم است. اما محیط زیست در ایران از ابتدا یک بحث لوکس بود. مسأله بدخیم مثل سرطان می ماند. ما ابتدا باید بفهمیماندازه تومور چقدر است و ابعاد مسأله را فهمید. بسته به اینکه می خواهیم مریض خوبشود، ده سال نگه داشتهشود، کشتهشود، راه حل و مسأله عوض می شود. اگر می خواهید زجر نکشد، می گویید که کاری انجام ندهد تا این دو سالی که زنده است، از زندگی لذت ببرد. جنس مسأله می شود یک زندگی رضایت بخش تا پیش از مرگ. در اینجا راهکار، مسأله را عوض کرد. منتها اگر می خواهید به هر قیمتی تومور در آورده شود، آنگاه راهکار جراحی می شود. می خواهید تومور را کنترل کنید، مسأله می شود شیمی درمانی. به همین خاطر جنس مسأله ها، سرطانی اند. سرطان تنها تخصص پزشکان نیست، بخشی از آن تخصص روانشناسان است تا بیمار را به لحاظ روانی آماده کنند، بخشی از آن جامعه شناسان است، بخشی از آن تخصص اطرافیان بیمار است. اگر مسأله بدخیم را به جای اینکه کلی اشکنید و آن را بخواهید در یک مکان خاص خلاصه اشکنید با شکست مواجه خواهید شد. اما این مسأله برای عده ای منافع دارد.

ریشه بحران سدسازی در ایران!

در دنیا مسأله محیط زیست از جنس مسایل بدخیم است. تغییر اقلیم نیز چنین داستانی دارد. زمانی که یک مسأله بدخیم را تبدیل به یک مسأله خوش خیم می کنید، از دل آن راهکارهای قطعی و مهندسی شده در می آید. ما می توانیم روحانی مهندس یا شاعر مهندس داشته باشیم. مهندس یک واژه برای دارندگان یک مدرک نیست. مهندس برای کسانی است که فکر می کنند برای مسایل، راه حل های قطعی و مشخص از مسیرهای کاملاً علمی وجود دارد.

وقتی مسأله بدخیم به خوش خیم تبدیل می شود، اولین اتفاقی که این وسط می افتد، آن است که گفتگو حذف خواهد شد. به همین خاطر است که در این کشور ۴۰ سال سدسازها، سد ساخته اند، بدون اینکه با محیط زیستی ها گفتگو کنند. جاده سازها جاده کشیدند، مسکن های مهر ساختند، منابع کشور را صرف یک پروژه کردند. کارخانجات فولاد با ظرفیت ۲۵۰ هزار تن در سال ساختند، در حالی که در دنیا گفته می شود که تولید کمتر از ۱٫۵ میلیون تن اقتصادی نیست. در کم آب ترین نقاط، کارخانجات کاشی سازی و صنایع آب بر را ساختند، بدون اینکه درباره اش توضیح بدهند و صدها مورد دیگر را می توان مثال زد.

زمانی که یک مسأله بدخیم را کوچک کرده و در دل یک مسأله خوش خیم قرار می دهیم و با آن مثل یک معادله ریاضی برخورد می کنید، آن وقت است که جنس تخصص های لازم برای حل آن کم می شود. با این کار، آدم ها را از فرایند گفتگو حذف کرده اند. در ادبیات بین الملل از آنها با عنوان ذینفع یا Stakeholderنام برده می شود. اولین ذینفعی که از این میان حذف شد، ساکت ترین آنها یعنی خود طبیعت و حیات وحش بوده است. بعد از آن کشاورزان حذف شدند. مردم عادی، کودکان، زنان خانه دار به ترتیب حذف شدند. این حذف ها به نفع چه کسی بود؟! وقتی بنزین آلوده دارای بنزن غیر مجاز استفاده می شود، ما کجای گفتگو بودیم؟ اصلاً کودکان کجا ذینفع محیط زیست حساب شدند؟ ما سال ها است که در مورد خوردن چیپس و پفک بحث می کنیم، اما کسی بحث نکرد که استنشاق بنزن خطرناک تر است یا چیپس و پفک؟! این همان صورت دوم قدرت است. کل ذینفعان در یک فرآیند و براساس تفکر تکنوکراتی از مسیر حذف شدند.

ذینفعان تماماً قربانی دستور کار توسعه ی ۴۰ ساله ای هستند که بحث محیط زیست را از دستور کار خارج کرده اند. در فرایند حذف ذینفعان، ما بسیاری از صداهای کودکان، سالمندان، زنان و غیره را به نفع نمایندگان، سیاست مداران و غیره نشنیدیم.

کم کاری و انفعال جامعه شناسان در موضوع توسعه

ما جامعه شناسان می گوییم: مسأله برساخته است. یعنی در یک چارچوب معین با واژه ها یک چیزی مسأله می شود و یک چیزی تبدیل به مسأله نمی شود. شما با زبان دنیا را تغییر می دهید. شما می توانید به خانم ها بگویید: خانم، می توانید بگویید بانو، می توانید بگویید زن و یا ضعیفه. به محض به کارگیری واژه ضعیفه، شما دنیا را تغییر داده اید. اگر ضعیفه جا افتاد، یعنی در این جهان، اینها یک سری قابلیت ندارند و در یک سطحی از منزلت نیستند. ما با واژه ها مسأله ساختیم. وظیفه ما جامعه شناسان، فیلسوفان و غیره این بود که درباره ساخت مسأله با واژه حرف بزنیم. بگوییم بعضی چیزها را شما ساخته اید و وجود خارجی ندارند و در سلسله مراتب اولویت ها محل آنها کجاست؟

در ایران موضوع توسعه موضوع بحث مهندسان و بروکرات ها شد. اما تاریخ جامعه شناسی توسعه نشان می دهد، که بزرگترین نظریه ها در خصوص توسعه را جامعه شناسان و علوم اجتماعی ها و اقتصاددانان داده اند. آیا اینها مهندسی خوانده اند؟ با این وجود، مهندس هستند.

آمارتیاسن (Amartya Kumar Sen) ، برنده جایزه نوبل می گوید: آنها یک نسخه خاص از توسعه را برای ما ساختند. در آن نسخه خاص یک اتفاق بزرگ افتاد. بزرگترین هنری که برساختگی انجام می دهد، این است که نسخه های رقیب را حذف می کند. به عنوان مثال شما می توانید متمرکز بر روی مسأله طلاق شوید. فرض کنید طلاق را بزرگ کنید و بگویید بزرگترین مسأله جامعه ایران طلاق است. حال بیایید و به شیوه های مختلف جلوی طلاق را بگیرید. در شهری در ایران، نرخ طلاق نزدیک به صفر است، اما خودسوزی زنان ۱۷ برابر متوسط کشور است. بعدا در خواهید یافت خود طلاق در یک بخش هایی به عنوان راه حل به حساب می آید. طلاق در اینجا همان حل تعارض است.

رانت محیط زیست!

مسأله آب در ایران را برساختند. ما باید به برساختگی توجه کنیم. بعضی چیزها مسأله نیست. قدرت می تواند مسایل را عوض کند (منظور از قدرت، نظام حاکمیتی و سیاسی صرف نیست، قدرت گاهی اوقات می تواند یک شرکت خصوصی، پیمانکار، مشاور، رسانه و غیره باشد.) جامعه شناس وظیفه دارد افشاگر قدرت باشد.

خروج محیط زیست از دستورکار چیزی را در ایران پنهان کرد. همه ما واژه رانت نفتی را شنیده ایم. اما کسی در طی دهه های گذشته رانت محیط زیست را ندید. رانت محیط زیست تأمین کننده درآمد شهرداری ها است. درآمد شهرداری ها از فروش تراکم حاصل می شود. فروش تراکم منجر به بارگزاری جمعیتی و فروختن فضا برای درازمدت می شود. این رانت، تمام ناکارآمدی های مارا پوشش داده است. ما فضای تهران را می فروشیم، چون نتوانسته ایم در کل کشور توسعه ی متوازن ایجاد کنیم. اگر این رانت محیط زیستی نبود، مجبور به پاسخگویی ناکارآمدی های خود در شهرستان ها بودیم. همانگونه که رانت نفت به دولت ها اجازه داد یک بروکراسی درست کنند که ۵ میلیون نفر کار نکنند (بعضی ها البته می گویند: فقط ۵ میلیون نفر در ایران کار می کنند!). رانت نفت اجازه داد تا ماجرا جویی کنیم. رانت محیط زیست اجازه داد تا ناکارآمدی ها را پوشش دهیم. رانت محیط زیست اجازه داد تا میانگین عملکرد گندم در کشور زیر ۳ تن باشد. اما با اضافه کشت و اضافه برداشت از آبخوان امنیت غذایی را تأمین کنیم. اگر رانت محیط زیست نبود، نظام کشاورزی کشور می بایست پاسخگوی این بود که چرا شما زیر ۳ تن برداشت می کنید در حالی که مصر ۶٫۸ و فرانسه ۷٫۴ تن در هکتار برداشت می کند؟ این ناکارآمدی را با چه چیزی پوشش داده ایم؟ چیزی نیست جز با رانت آب. زمانی که جشن خودکفایی می گرفتیم یکی باید می پرسید این خودکفایی را با بهره وری (ارتقای نرم افزاری)یا با افزایش سطح کشت و افزایش کود و سم انجام داده اید؟

آیا رانت محیط زیست به اندازه رانت نفت مهم است؟!

باید برای محیط زیست رزم کرد. رزم نه به معنای مخاصمه، بلکه به معنی آمادگی برای مبازره است. ما نگفتیم که رانت محیط زیست به اندازه رانت نفت مهم است. رانت معدن، رانت جنگل، رانت دریا، رانت هوای پاک، رانت شهرت و غیره. ما باید بگوییم رانت محیط زیست از رانت نفت مهم تر است. چون نفت خود بخشی از محیط زیست است. آنهایی که روی نفت ایستادند، ندانستند که بدون نفت می توان زندگی کرد، اما بدون محیط زیست نه.

در ایران سالی در حدود ۵ تا ۶ میلیارد دلار صرف سدسازی کرده ایم. خود سدسازی یک رانت محیط زیستی است. اگر شما ده ها میلیارد دلار درآمد سالانه از نفت نداشتید که نمی توانستید سد بسازید. اگر قرار بود شما تولید واقعی داشته باشید و مثل اپل یک گوشی با کیفیت با هزار سختی تولیدکنید، آیا باز می آمدید آن سرمایه ارزشمند خود را که با زحمت و اندیشه ورزی به دست آمده است، صرف ساخت سدهایی کنید که ۶ ماه سال پشت آن آبی جمع نشده و یا خود منجر به نابودی تالاب ها و پاکتراشی جنگل ها می شود؟! آیا باز هم میان گذرها یا جاده هایی می ساختید که کیفیت لازم را نداشتند و یا از وسط جنگل ابر جاده می کشیدید؟ ما وظیفه داشتیم نشان دهیم که چگونه رانت نفت، رانت محیط زیست خلق کرده است و اینکه این چرخه، چرخه ی رذیلت است.

بزرگترین فریبی که خورده ایم!

تقلیل ساختار به کنشگر یکی از بزرگ ترین فریب هایی است که خورده ایم. این ساختار ویژگی اش این است که صرفه جو نیست. خانه هایی ساخته ایم که به طور متوسط ۶ برابر خانه های دنیا پرت انرژی دارند. ما خانه ای ساخته ایم که شیشه دوجداره دارد، اما بین چارچوب پنجره با دیوار سه سانت فاصله است! حال من به عنوان یک طرفدار محیط زیستی، در چنین خانه ای، چگونه می توانم به عنوان یک کنشگر صرفه جویی کنم؟ من هرچقدر هم محیط زیستی باشم اما وقتی خانه ای که در آن زندگی می کنم بیش از ۶ برابر پرت انرژی دارد، من چکار می توانم بکنم؟ وقتی ماشینی دارم که سه برابر دنیا مصرف سوخت دارد من چه کاری می توانم انجام دهم؟ وقتی به لحاظ ساختاری من نمی توانم در رابطه با کود شیمیایی صحبت کنم، چون منافع بسیاری به آن وابسته است، من چکار می توانم بکنم؟

مسأله ساختار را رها کرده ایم، و یقه کنشگر را چسبیده ایم و به او می گوییم برق اضافی خاموش!!! آب را بیهوده مصرف نکنیم!!! یکی نپرسید که نقش کنشگر چقدر است!

مطالعات مصرف انرژی از دهه ۸۰ شمسی در کشور شروع شده است. در این مطالعات به این مسأله پرداخته شده است که سهم کنشگر و ساختار چقدر است؟ قیمت گذاری در مصرف انرژی چقدر نقش دارد؟ ما چقدر سیستم را تحت فشار گذاشته ایم تا بتواند در ساختار خود اصلاحات به وجود آورد؟ ما سد ساختیم برای کشاورزی که ساختار آن مشکل داشت و یقه کشاورز را چسبیدیم و به او فشار آوردیم. ساختار آمایشی داشتیم؟ ساختار الگوی کشت داشتیم؟ ساختار رفع تعارض داشتیم؟ شورای عالی آب ما کشاورزان را کنار هم نشاند و اتحادیه درست کرد؟

باغدار ارومیه ای سیب خود را کیلویی ۶۰۰ تومان می فروشد در حالی که در تهران همان سیب ۶۰۰۰ تومان است. زمانی که در ساختار آنقدر خلا وجود دارد که بین تولیدکننده و مصرف کننده ۵۴۰۰ تومان اختلاف وجود دارد، و چیزی گیر کشاورز نمی آید، خب کشاورز نیز برای تامین درآمد خود گسترش زمین و اضافه برداشت آب را خواهد داشت. ما همه ناکارآمدی ساختار و بروکراسی را به گردن کشاورز انداختیم. اینجاست که فرآیند ویرانگر تقلیل ساختار به کنشگر، اثرات منفی خود را نشان می دهد. در این میان جامعه شناسان و علوم اجتماعی ها سکوت کردند و رسانه نیز در این میان خاموش ماند.

سنگینی بار تاریخ بر دوش ما!

ما الان بار تاریخ را به دوش می کشیم. ۲۴ میلیون واحد مسکونی داریم که فاقد استانداردهای انرژی هستند و عصای موسی نداریم که یک ساعته اینها درست بشوند. در سال ۸۴ اتفاقی افتاد که بودجه سازمان بهینه سازی مصرف سوخت از ۱۰۰۰ میلیارد تومان به ۴۰ میلیارد تومان کاهش یافت. چرا؟ چون یکی از دیگری خوشش نمی آید. و کسی نپرسید چرا؟

پیامدهای اجتماعی رفتارهای محیط زیستی و توسعه ای تحلیل نشد. در دنیا ارزیابی های محیط زیستی پیشرفت کرد و سپس تبدیل شد به ارزیابی استراتژیک اثرات محیط زیستی و سپس تبدیل به ارزیابی اثرات اجتماعی شد بعد به ارزیابی های اثرات اجتماعی-محیط زیستی ارتقا پیدا کرد. در تمام سال هایی که دنیا در حال پیشرفت بود، ما قانونش را داشتیم و آن را اجرایی نکردیم. متاسفانه بسیاری از شرکت های محیط زیستی پای طرح هایی را امضا کردند که می دانستند غلط است. چراکه کارفرمای ارزیاب همان کسی بود که می خواست کار را اجرایی کند. ما در رابطه با پیامدهای بارگزاری جمعیتی، شکل خاصی از کشاورزی و شکل خاصی از سدسازی حرفی نزدیم. چرا گزارش های ارزیابی در رابطه با پروژهش ها منتشر نشد؟!

ضرورت برپایی دادگاه های محیط زیستی

تا زمانی که سازمان ها ملزم به انتشار ارزیابی اثرات پروژه های خود نباشند وضعیت به همین گونه است. در کشورهای دنیا گزارش ها منتشر می شود و هر ذینفعی در مدت ۶۰ روز می تواند شکایت کند که چرا سهم من در این گزارش دیده نشده است؟ ما می بایست دادگاه محیط زیستی داشته باشیم. چرا دادگاه کودکان و نوجوانان داریم؟ دادگاه ویژه روحانیون داریم؟ دادگاه جرایم اقتصادی داریم؟ دادگاه مطبوعات داریم؟ آیا جرایم کودکان بسیار بزرگ تر و فاجعه بارتر از جرایم کسانی است که بسیاری از منابع کشور را به نام توسعه و پیشرفت به نابودی کشاندند؟ چرا ما نباید دادگاه محیط زیستی داشته باشیم؟

آیا خسارت مفسدان اقتصادی کمتر از خسارتی است که بروکرات ها به محیط زیست وارد کردند که آنها دادگاه دارند اما محیط زیست دادگاهی ندارد؟! چرا دادگاهی وجود ندارد که قانون مسئولیت مدنی سال ۱۳۳۹ را اجرایی کند؟ نزدیک به شش دهه از تصویب این قانون می گذرد، اما اجرایی نشده است! چرا؟ هرکسی می بایست پاسخگوی خطای خود باشد. آیا خطایی که مرتکب شده است سیستماتیک بوده یا تصادفی؟ و برای هر دو نوع خطا مورد مواخذه قرار گیرد. کسانی که یک کشور، یک استان، یک دشت، یک آبخوان و غیره را به آتش کشیده اند، آیا نباید پاسخگوی اعمال خود باشند؟

چند تقلیل خطرناک در محیط زیست ایران!

در محیط زیست ایران چند نوع تقلیل اتفاق افتاده است که یک نمونه آن تقلیل ساختار به کنشگر بوده است. تقلیل هدف به ابزار دیگر تقلیلی است که اتفاق افتاده است. هدف ما امنیت غذایی است، اما ما هدف امنیت غذایی را به امنیت کشاورزی تقلیل داده ایم. می توان امنیت غذایی را با ایجاد یک کشاورزی رقابتی، ترکیب درستی از واردات و صادرات آب مجازی و بهبود فناوری به ارمغان آورد. اما در اینجا تا سخن از امنیت غذایی به میان می آید، آن را تبدیل به امنیت کشاورزی می کنند و در این میان یک واژه به واژه ای دیگر تبدیل شده و شما ناخواسته وارد یک بازی دیگری می شوید.
تقلیل توسعه به پروژه دیگر تقلیلی است که اتفاق افتاده است. توسعه پروژه نیست، پروژه ها ابزارند. هدف در ایجاد توسعه، شادمانی است. حال این شادمانی، می تواند شادمانی جسمی، روحی و غیره باشد. من الان احساس شادمانی می کنم، چرا که الان در حال دفاع از حقوق تمام بچه های دوازده ساله ایران – از جمله امیرعلی (فرزندم) – هستم.

درباره یک واژه مبهم به نام «مردم»!

ما وظیفه داریم بگوییم که خیر جمعی، خیر فردی و خیر سازمانی روی هم نمی افتند. مردم یک واژه مبهم است. مراد از مردم یعنی چه کسانی؟ همه ما با هم تفاوت هایی داریم. یک زمانی اولریش می گفت: دود دموکراتیک است. اما من الان می گویم: دود هم دموکراتیک نیست! چراکه حجم دودی که مردم پایین شهر تهران می خورند با بالای شهری ها متفاوت است. مردم یعنی کی و کجا؟ وقتی می گوییم که یک کاری برای خیر مردم انجام می دهیم؟ یعنی برای چه کسی دارید انجام می دهید؟

اندوخته های آبی استراتژیک کشور برای ۴ میلیون کشاورز به یغما رفته است. آن هم ذینفعانی که خود از مواهب این یغما عایدی چندانی بدست نیاوردند!! گفته شد که ما کشاورزی را برای خیر جمعی مردم ایران توسعه می دهیم. مردم ایران یعنی چه کسی؟ از مردم ایرانی سخن می گویید را می گویید که در زابل زیر طوفان شن زندگی می کند یا مردمی که در فرمانیه، مشغول آب تنی کردن در استخر طبقه چهلم پنت هاوس خود هستند؟ دقیقا مردم کدام یک از اینها است؟

کلاهی که بر سر ما رفته، این است که واژه مردم را پذیرفته ایم. البته مردم می توانند مردم باشند. ولی مردمی که با این معنا به کار برده می شود، مردم نیست؛ بلکه گروه هایی با منافع متفاوت و متعارض در چشم اندازهای مختلف هستند. چشم اندازها و زمان خیلی مهم هستند. در تحلیل هایی که به کار می برید چشم انداز و زمان در کجای تحلیل شما قرار دارد؟ مردم واژه بسیار پیچیده ای است.

تکنوکرات ها، سیاستمداران، سدسازها، جاده کش ها، مسکن مهری ها، همه می گفتند ما برای مردم کار می کنیم. اما پس تمام این حرف ها، فقط خودشان و شرکت های پیمانکاری، منافع، رای و علایق فردیشان بود و بس.

مردم واژه ی بسیار پیچیده ای است و ما جامعه شناسان وظیفه داشتیم بگوییم که این واژه ای که شما دم از آن می زنید توخالی و کلاهبرداری است.

چرا محیط زیست هیچگاه موضوع عدالت نشد؟!

در این کشور خصوصا بعد از انقلاب واژه عدالت خیلی به کار برده شد. اما محیط زیست هیچگاه موضوع عدالت نشد.

یارانه موضوع عدالت شد. سرکلاس چه کسی می نشیند، موضوع عدالت شد. حتی به عدالت جنسیتی هم کشیده شد. اما کسی دم از عدالت محیط زیستی نزد. اتفاقا همان کسی که ما را از پا در خواهد آورد، همین محیط زیست است.

ما به عدالت آموزشی رسیدیم. در حال حاضر گزارش جهانی شکاف جنسیتی منتشر شده است که ایران در دو شاخص آن سرآمد است، که اولین آن این است که ایرانیان موفق شدند به زنان فرصت برابری برای تحصیل در مقابل مردان بدهند. اما مشکل اینجاست که این زنان تحصیل کرده ممکن است در آینده آب برای خوردن نداشت باشند. زنان در ایران ممکن است فرصت رفتن به سرکلاس را داشته باشند اما ممکن است دربین راه ریزگردها آنها را خفه کند!

عدالت محیط زیستی دو وجه دارد. یکی عدالت بین نسلی است و دیگری عدالت بین من و امیرعلی است. امیرعلی حق دارد در آینده آهو ببیند. حق دارد که از آب و هوای پاک لذت ببرد.

فرجام سخن:

به عنوان جمع بندی می توان گفت که محیط زیست موضوع منافع، قدرت، تعارض، رقابت و فساد است. وقتی گفته می شود زمین خواری، بیابان زایی، مرتع زدایی، چاه غیر مجاز و غیره مگر موضوع فساد نیست؟ مگر مسأله حلال و حرام نیست؟ مگر در دنیا گفتمان الهیات محیط زیست وجود ندارد؟

ما باید محیط زیست را از موضوع منافع، قدرت، تعارض، رقابت و فساد خارج کنیم. همچنین نباید اجازه دهیم موضوع محیط زیست را به یک چیز کوچک تقلیل دهند. نباید اجازه داد همه مسأله محیط زیست در مسأله آب و سدسازی خلاصه شود. وقتی این اتفاق بیافتد یعنی حیات وحش، کشاورزی و رسانه و غیره همگی به فراموشی سپرده می شود.

محیط زیست را محیط ایست می نامند. توسعه از نظر محیط زیست با توسعه ای که در ذهن شماست متفاوت است. توسعه ای توسعه است که از عقل حکم کند نه منافع شرکت ها. محیط زیست حاضر نیست بپذیرد فناوری های دنیا صفر و یک هستند. چارچوب تفکر محیط زیست، چارچوب مسایل بدخیم است که در اثر گفتگو حل می شوند. از نظر محیط زیست مسأله آب تبریز با چهارمحال و اصفهان فرق می کند.

ما باید تحلیل قدرت و ایدئولوژی کنیم. نباید تحلیل قدرت را به لنین و رهبران جنبش های اجتماعی و فاشیست ها محدودکنیم. پزشک ها و مهندسان ایدئولوژیست های قهاری هستند. همین که توانسته اند به شما بفهمانند که بزرگ ترین مسأله شما درمان است نه بهداشت؛ خودش خیلی کار بزرگی است! همین که توانسته اند به شما بفهمانند آنها مستحق دستمزدهایی ده ها برابر دیگر متخصصان هستند، این یک کار بی نظیر است. صورت سوم قدرت را به ما نشان داده اند که دارند به ما منفعت می رسانند و ما هم دنباله روی آنها شده ایم.

گفتمان های حاکم بر محیط زیست ایران عبارتند از گفتمان رمانتیک (رسانه ها و خوشا به حالت ای روستایی، در حالی که کشاورز با سم و کود و حذف حیات وحش روبرو است)، گفتمان تکنوکراتیک (همین دستگاه های دولتی که جاده و سد و غیره می سازند)، گفتمان توسعه پایدار، گفتمان فقر و محرومیت زدایی (گفتمانی که به خاطر آن محیط زیست تخریب شد اما آیا وضعیت فقرای ما بهتر شد؟ اگر بهتر شده است آیا این وضع پایدار است و در سی سال آینده نیز به همین منوال خواهد بود؟) و گفتمان مقاومت.

ما باید ساختار نهادی مولد این وضعیت را اصلاح کنیم. از طریق ارتقا آگاهی و توانمندی عمومی از طریق کنش مردم مدار این امر محقق می شود. از طریق جامعه شناسی مردم مدار(مثل کار در پروژه ترسیب کربن و منارید)، جامعه شناسی سیاسی، جامعه شناسی انتقادی و جامعه شناسی حرفه ای این امکان را برای ما فراهم می آورد.

ترکیب اقتصادی ایالت لوئیزیانا را بررسی کنید. ایالتی است که در آن کیفیت آبزیانش کم نظیر است و همزمان جایی است که بزرگترین مجتمع پتروشیمی جهان شامل ۲۰۰ واحد پتروشیمی در دره لوئیزیانا وجود دارند. همزمان این ایالت جز اکوتوریستی ترین ایالت های حیات وحش در امریکا و بزرگترین صادر کننده غله در امریکا است. دومین ایالت فیلم ساز امریکا است. چگونه ممکن است چنین اتفاقی بیافتد؟! یعنی فرهنگ، صنعت، کشاورزی، محیط زیست، حیات وحش و اکوتوریسم کنار هم؟

اگر جایی در دنیا چنین اتفاقی افتاده است ما نیز می توانیم این کار را در ایران انجام دهیم.