بازار یکی از عناصر بومی و نشان دهنده فرهنگ هر شهر است اما در شهر تاریخی کرمان اکثر حجره های این بنای بزرگ در اختیار افراد غیربومی قرارگرفته و هویت خود را از دست داده است.
اینجا بزرگ ترین راسته بازار ایران است متشکل از ده ها راسته بازار مختلف که هرکدام حکایت از دوران خاص تاریخی در این شهر دارد، معماری بازار از سبک های متنوع و زیبا شکل گرفته است، به هر گوشه از بازار بنگری تعدادی گردشگر خارجی را می بینیم که به بخشی از این معماری خیره شده اند.
بناهایی که برای مردم کرمان و بازاریان این شهر عادی شده اند اما برای گردشگران این قدر ارزش دارند که با صرف هزینه بسیار برای دیدنش به کرمان آمده اند. بازار گنجعلیخان کرمان کلکسیونی از سبک های مختلف معماری است که گنجینه ای غنی برای کرمان محسوب می شود. طبق آمار میراث فرهنگی بیشترین بازدید گردشگران داخلی و خارجی استان کرمان از این مجموعه تاریخی انجام می شود.
بسیاری از گردشگران در کنار بازدید از بناهای تاریخی به گفت و شنود با مردم و بازاریان می پردازند و سعی می کنند از فرهنگ و آداب و رسوم شهر مطلع شوند.
اما بازار کرمان در کنار هویت تاریخی هویت و محور تاریخ شفاهی کرمان نیز محسوب می شود، لهجه زیبای کرمان در سراچه های بازار می پیچد و نوع و شیوه زندگی اهالی کرمان در مقابل چشمان گردشگران قرار می گیرد.
اما این همه ماجرا نیست، متأسفانه این نماد فرهنگ و هویت شهر کرمان که روزگاری محور فعالیت های اجتماعی و فرهنگی شهر کرمان محسوب می شد اما این روزها حال رو روز خوشی ندارد.
گردشگرانی که به این بازار مراجعه می کنند به جای لهجه کرمانی این روزها بیشتر لهجه شهرستان های جنوبی کرمان، بیرجندی ها و سیستانی ها رو می شنوند.
این همان چیزی است که محمد گلاب زاده، رئیس مرکز کرمانشناسی نیز نگران آن است. وی در خصوص جایگاه بازار در فرهنگ کرمان می گوید: بازار در گذشته مهم ترین قطب اقتصادی و در کنار آن مرکز فرهنگی و اجتماعی شهر کرمان بوده و چهارسوق بازار کرمان مرکز شهر محسوب می شده است.
گلاب زاده افزود: بسیاری از مسائل فرهنگی و اجتماعی جامعه از بازار آغاز می شد زیرا این مکان مهم ترین مرکز جمعیتی کرمانی ها محسوب می شد و در گفت و شنودهای بین مردم و بازاریان روابط اجتماعی شکل می گرفته است به عنوان مثال میدان گنجعلیخان کرمان شاهد بسیاری از حوادث تاریخی است که در کرمان شکل می گرفته است اما هم اکنون این میدان کاربری قدیم خود را از دست داده و کمتر برنامه فرهنگی در این میدان تاریخی انجام می شود.
وی به وجود ده ها کاروانسرا و حمام و مسجد در این بازار اشاره کرد و افزود: این مراکز عملا مرکز اجتماع مردم و تبادلات فکری و فرهنگی بود ضمن اینکه همه کاروان هایی که به کرمان می آمدند در این کاروانسراها اقامت می کردند و تبادلات بین فرهنگی نیز در این مراکز انجام می شد.
این پژوهشگر تاریخ کرمان ادامه داد: در گذشته هدف از سرمایه گذاری در بازار تنها تجارت نبود بلکه تعاملات بسیاری در کنار آن صورت می گرفت و در حقیقت بازاریان در فکر اصالت دادن به تمام ارکان کسب و کارشان بودند. در گذشته خرید و فروشی که در بازار انجام می شد کاملا متفاوت از آنچه امروز شاهد هستیم بود، افرادی در بازار بودند که به آن ها بنکدار می گفتند و کالاها را به صورت کلی خریداری و به صورت جزئی در شهرستان ها و سایر بازارها می فروختند و موجب توسعه بنای بازار و توسعه خدمات به مردم نیز بودند مثلا حاج آقا علی ضعیم الله بزرگ ترین خانه خشتی رفسنجان را ساخت و حتی مسجد چهل ستون را بنا کرد.
کرمان در گذشته به نام شهر شش دروازه شهرت داشت و تجار خارجی بعد از ورود از یکی از این دروازه ها به شهر کرمان به میدان گنجعلیخان می رفتند.
گلاب زاده گفت: اما هم اکنون پس از گذشت سال ها از آن روزها اکثر حجره های بازار کرمان در دستان بیرجندی ها و سیستانی ها قرار گرفته است حتی برخی از راسته بازارهای اصلی کرمان هم اکنون در اختیار اتباع خارجی قرار دارد و دیگر خبری از آن هویت اصلی در بازار نیست.
محمد قربانی یکی از بازاریان بیرجندی است که می گوید: تعداد بیرجندی های حاضر در بازار کرمان بسیار زیاد است دلیل آن هم وجود زمینه کار در کرمان است در واقع وقتی خود کرمانی ها اقبالی برای فعالیت در بازار ندارند جای کار برای سایرین باز می شود. کرایه هر حجره معمولی در بازار کرمان از یک و نیم میلیون تا سه میلیون است و این رقم در خصوص حجره های بزرگ تر رقمی بسیار بیشتر است اما درآمدی که می توان از هر حجره کسب کرد نیز در ماه حداکثر تا دو میلیون است به همین دلیل صاحبان کرمانی این حجره ها ترجیح می دهند همین درآمد را از کرایه دادن ملک شان کسب کنند و دیگر رنج تجارت در بازار کنونی را تحمل نکنند.
قربانی با اشاره به اینکه در بیرجند بازار بزرگ در این وسعت وجود ندارد و زمینه اشتغال نیست گفت: بسیاری از جوانان بیرجندی برای اشتغال چشم به فرصت های شغلی موجود در بازار کرمان دارند و خوشبختانه وضعیت کسب و کار نیز در این بازار کاملا مهیا است.
سال های اخیر وضعیت کسب و کار در بازار به شدت نوسان دارد و بازاری های اصیل کرمان ترجیح می دهند سرمایه خود را در این وضعیت در معرض ریسک قرار ندهند و فقط کرایه را بگیرند و بروند.
علی زاهدی دیگر بازاری کرمان که اصالتا سیستانی است می گوید: در سال های اخیر وضعیت کسب وکار در بازار به شدت نوسان دارد و بازاری های اصیل کرمان ترجیح می دهند سرمایه خود را در این وضعیت در معرض ریسک قرار ندهند و فقط کرایه را بگیرند و بروند. در بازار کرمان اکثر فروشنده ها اهل شهر کرمان نیستند مگر اینکه دارای کسب وکار سنتی مانند عطاری و یا فروش مصنوعات مسی و پسته و سایر کالاهای صنایع دستی باشد.
معاون بازرگانی داخلی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان نیز می گوید: بازار کرمان هم اکنون اصالت خود را ازدست داده است و دیگر معرف فرهنگ شهر کرمان نیست و اکثر کسب و کارهای بازار در دست افراد غیرکرمانی است.
مصطفی زریسفی در ادامه از فعالیت 210 هزار نفر در بازار کرمان خبر می دهد در حقیقت این رقم بسیار بیشتر از پتانسیل بازار کرمان است و برخی از شغل ها به صورت دست فروشی و غیر اصیل است. وی تصریح کرد: بیشترین تعداد افراد غیربومی در بازار کرمان بیرجندی ها هستند.
رئیس مجمع امور صنفی استان کرمان نیز در گفتگو با مهر با تائید فعالیت بازاریان غیربومی در بازار تاریخی کرمان اظهار داشت: این اقدام به مرور در سال ها گذشته روی داده و عده ای از بازاریان شهرهای دیگر، مشاغل بازار تاریخی کرمان و بخشی از راسته بازار شریعتی را در دست گرفته اند و البته این مسئله هیچ منع قانونی ندارد.
فتح الله مؤیدی ادامه داد: مسلما وقتی کسبه بومی تمایلی به حضور در بازار نداشته باشند کم کم جای آن ها با فعالان دیگر گرفته می شود و باید در این خصوص فرهنگ سازی کرد. در مواردی مغازه ها با قیمت مناسب از فروشندگان کرمانی خریداری شده است و در نهایت پس از طی روال قانونی و کسب مجوز اقدام به فعالیت تجاری کرده اند.
وی گفت: اتحاد و همراهی بازاریان غیربومی و وجود سرمایه در بین این قشر موجب موفقیت آن ها در بازار کرمان شده است.
وی ابراز امیدواری کرد که با فرهنگ سازی و سیاست گذاری های مطلوب بتوانیم بار دیگر اصالت از دست رفته بازار را برگردانیم و افراد بومی را در فعالیت های صنفی بازار فعال کنیم.
این در حالی است که اگر سری به بازار کرمان بزنیم به سادگی می توان دریافت که بخش قابل توجهی از بازاری های این شهر بیرجندی، یزدی، مشهدی و سیستانی هایی هستند که حجره های بازار کرمان را خریداری و یا اجاره کرده اند.
این اقدام در کنار اینکه موجب شده نبض بازار از دست کرمانی ها خارج شود موجب تغییر هویت فرهنگی بازار نیز شده است.
« دنیای سفر » این نوشته را از « خبرگزاری مهر » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
