مشارکت افراد بومی و در نتیجه بالا رفتن سطح دانش و مهارت های آن ها از مهم ترین شاخص های توسعه پایدار اجتماعی است که شاید مهم ترین دستاورد گردشگری جامعه محور در مناطق حاشیه ای باشد.
در 20 سال گذشته گردشگری جایگزین، بازتابی از مفهوم گسترده تر توسعه پایدار بوده است. استراتژی هایی که گردشگری جایگزین بر روی آن ها تاکید دارد با استراتژی های توسعه پایدار در یک راستا قرار دارند مانند کوچک مقیاس بودن، مالکیت محلی، مشارکت افراد بومی و پایداری محیطی و فرهنگی.
گردشگری جامعه محور (Community-Based Tourism) به عنوان یکی از مصادیق گردشگری جایگزین، قصد دارد تا هر آنچه که گردشگری انبوه بدان بی توجه بوده است را در اولویت قرار دهد؛ روستا را قبل از شهر، کشاورزی را پیش از صنعت و افراد فقیر را پیش از ثروتمندان. تنها به پشتوانه این تفکر می توان اهداف اصلی گردشگری جامعه محور را که پایداری اجتماعی یکی از آن ها است محقق نمود.
متاسفانه در ادبیات موجود در حوزه توسعه پایدار، به پایداری اجتماعی و فرهنگی کمتر از دو بعد دیگر، یعنی اقتصاد و محیط زیست پرداخته شده است. در حالی که اجتماع، اقتصاد و محیط زیست سه راس یک مثلث هستند که سلامت هم زمان هر سه سیستم، توسعه پایدار را ممکن می سازد. همان گونه که سیستم اقتصادی نامناسب، با توزیع نامناسب درآمد و دامن زدن به فقر، سیستم اجتماعی را به تزلزل می کشاند، یک سیستم اجتماعی بیمار نیز بر وسعت مشکلات اقتصادی می افزاید. البته ناگفته نماند که پیامدهای اجتماعی ناشی از توسعه گردشگری با پیامدهای اقتصادی و محیط زیستی آن، هم پوشانی های بسیاری دارد، اما به تنهایی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار هستند.
بر همین اساس زمانی که پای برنامه ریزی و ارزیابی به میان می آید باید هر سه سیستم اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرند.
پیامدهای اجتماعی-فرهنگی در نهایت اثرات خود را در معیشت مردم بر جای می گذارند و گاهی اوقات در قالب تغییرات رفتاری بروز پیدا می کنند. شاخص های اجتماعی و فرهنگی بسیاری وجود دارند که باید مورد توجه دست اندکاران عرصه گردشگری قرار بگیرند، مانند: ساختار اجتماعی، سیستم ارزش ها، الگوهای رفتاری، پایه های دانشی و مهارتی جامعه، میراث فرهنگی، ارتباطات میان فرهنگی، رفاه، عدالت، مشارکت، توان افزایی و غیره.
گردشگری بر روی هر یک از این شاخص ها تاثیرات متفاوتی خواهد گذاشت و لزوما برای همه آن ها تقویت کننده و یا تضعیف کننده نیست. برای مثال توسعه گردشگری درک میان فرهنگ های گوناگون را بالا خواهد برد و برای بومیان حسی از غرور و افتخار نسبت به داشته های فرهنگی شان ایجاد می نماید. از سوی دیگر در برخی موارد از طریق کالایی شدن فرهنگ به از میان رفتن هویت فرهنگی می انجامد و تعارضات در جامعه میزبان را افزایش می دهد.
شاید یکی از مهم ترین دستاوردهای گردشگری جامعه محور برای نواحی در حاشیه، مشارکت و سهیم نمودن آن ها در کلیه مراحل توسعه گردشگری است. در واقع گردشگری جامعه محور باید درون زا باشد. قرار نیست مردم محلی منتظر تورگردانان بمانند تا همه چیز را برای آن ها فراهم کنند و آن ها را در استخدام خود بگیرند. بلکه صنعت گردشگری منطقه باید تحت کنترل ساکنین اصلی آن باشد.
توسعه گردشگری در هر کجا که میزان مشارکت بومیان بیشتر بوده موفقیت بیشتری به دست آورده است. مردم محلی نباید نقشی منفعل داشته باشند و تنها از میوه توسعه گردشگری بهره مند گردند. بلکه کلیه مراحل کاشت، داشت و برداشت از این صنعت باید با اعمال نظر آن ها صورت پذیرد. بر همین اساس برنامه ریزی در گردشگری جامعه محور، برنامه ریزی با جامعه محلی است و نه برای آن ها. شرکت دادن این افراد در فرآیند برنامه ریزی این فرصت را برای آن ها فراهم می کند تا با دانش و نظرات جدید آشنا گردند و بیاموزند که ایده های خود را چگونه به مرحله اجرا در بیاورند.
شاید توسعه گردشگری بسیار پیچیده تر از آن باشد که بتوان یک شبه همه چیز را به دست جامعه محلی سپرد. بکارگیری شیوه های خلاقانه برای استفاده از ظرفیت های موجود، تخصیص منابع، قدرت چانه زنی، برنامه ریزی بازاریابی و بسیاری موارد دیگر، دانش و مهارتی را می طلبد که شاید در وهله اول جامعه بومی از آن آگاهی چندانی نداشته باشد.
گردشگری جامعه محور برای این مشکلات نیز راه حلی در آستین دارد. توان افزایی جامعه بومی راه حلی است که دولت ها و سازمان های غیرانتفاعی و مردم نهاد (سمن ها) در سال های اخیر توجه ویژه ای به آن داشته اند.
از منظر این ارگان ها توسعه پایدار گردشگری در نواحی روستایی و دورافتاده محقق نخواهد شد مگر به شکل جامعه محور آن. از همین رو برنامه ها و پروژه های بسیاری برای پیشبرد این هدف در روستاها به اجرا در آمده است.
حضور دولت و سازمان های مردم نهاد به عنوان یک پشتیبان می تواند هادی توسعه گردشگری به سمت و سویی پایدار باشد.
سازمان های بین المللی نظیر سازمان ملل و سازمان جهانی گردشگری بر این باورند که گردشگری جامعه محور در سال های آغازین به همان اندازه که به دانش و مهارت متخصصان نیازمند است باید از حمایت های مالی نیز برخوردار باشد. زیرا بدون حمایت های مالی در زمانی که درآمد و سود چندانی وجود ندارد، بیم آن می رود که برای جبران هزینه های اقتصادی توسعه گردشگری از مسیر درست خود خارج شود.
از سوی دیگر سازمان های مردم نهاد به هیچ روی نباید تلاش کنند تا بسته توسعه پایدار گردشگری در منطقه را حاضر و آماده تحویل جامعه محلی دهند. زیرا وقتی سازمان مردم نهاد سر رشته امرو اصلی را بدست می گیرد، همیشه این ترس وجود دارد که بعد از رفتن این سازمان چه بلایی بر سر گردشگری در منطقه خواهد آمد.
از همین رو در فرآیند توسعه گردشگری جامعه محور سمن ها باید نقش تسهیگر را ایفا نمایند و بکوشند جامعه محلی را به سطحی برسانند که خود مسئولیت کلیه امور را به دست گیرد و راه حل های خودش را ارائه دهد.
بی گمان تنها در چنین شرایطی است که می توان از سلامت توسعه گردشگری، بقای بلند مدت آن و به حداقل رسیدن تبعات منفی آن مطمئن بود.
