29 مارس 2024 - 02:50
گزارشی از میراثی در خراسان شمالی؛

تازه ترین یافته های «بلقیس» شهری که هنوز سکه هایش خریدار دارد

16 نوامبر 2015 - 20:10 dsfr.ir/d93dl

تازه ترین یافته های «بلقیس» شهری که هنوز سکه هایش خریدار دارد
wikimedia.org
ارگ تاریخی بلقیس در شهرستان اسفراین

شهر تاریخی بلقیس را با ارگ تاریخی اش و سکه های کشف شده در آن می شناسند. این سکه ها نشان می دهد که در این شهر رگه هایی از تمدن قرن دوم تا دوره صفوی وجود داشته است.

به گزارش خبرگزاری مهر، خراسان شمالی یک شهر باستانی به نام شهر بلقیس دارد که یکی بزرگ ترین بناهای خشتی و گلی ایران است چون بیش از ۱۸۰ هکتار وسعت دارد و از مجموعه آثاری شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان شامل برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان ها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی تشکیل شده است.

سالم ترین و برجسته ترین اثری که از آن مانده ارگی با ۲۹ برج به ارتفاع حدود ۱۱ متر است و جزو بزرگ ترین قلعه های باستانی ایران به حساب می آید. مورخان و جغرافی دانان اسلامی از اسفندیار پسر گشتاسب به عنوان بنیانگذار این شهر نام برده اند.

گویاترین و موثق ترین سند، که هیچ گونه دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته و زیر نظر حکومت مرکزی بوده و نام این شهر کهن را به مدت ۷۰۰ سال یعنی از زمان حکومت ایلخانان تا اواخر حکومت صفوی زنده داشته، سکه است. به گفته احمد نیک گفتار، باستان شناس این شهر تاریخی؛ در این شهر سکه هایی کشف شده که روی آنها نام اسفراین حک شده است.

احمد راست گفتار می گوید: طبق سکه های موجود که واژه اسفراین به صورت واضح در پشت و روی سکه ضرب شده و دارای تاریخ است می توان گفت که نام این شهر از گذشته تا به امروز اسفراین بوده و بقیه اسامی در مورد این شهر غیر قابل اعتماد است و در مورد نام گذاری این مجموعه به بلقیس باید افزود که برخی بر این باورند بعد از فتح اسفراین در سال ۳۱ هجری قمری توسط سپاه اسلام و مشابهت میان این منطقه از لحاظ آب و هوایی با سرزمین ملکه سبا (بلقیس) این شهر به بلقیس معروف شده و برخی نیز دستور مرمت آن از سوی بلقیس خاتون مادر تیمو گورکانی را علت این نامگذاری می دانند.

ارگ بلقیس که برجسته ترین اثر این مجموعه است؛ مساحت آن حدود ۵۱۸۰۰ متر مربع را در بر گرفته و بیش از ۲۹ برج در اندازه های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلی به کار رفته در ساخت قلعه گل است که در بخش های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده است. دروازه ورودی اصلی آن در ضلع شمالی با یک پیشامدگویی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش های آن تخریب و به صورت تلی از خاک درآمده است. فضای داخلی قلعه بر اثر حفاری های قاچاق به کلی مضطرب شده و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی دارای فضاهای معماری بوده، امروزه تنها برج و بارو و خاکریزهای اطراف آن باقی مانده است.

با توجه به قرار گرفتن ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در خارج از شهرستان جهت دفاع از حملات دشمن می بایست یک استراتژیک مهم دفاعی وجود داشته باشد به همین منظور در پیرامون قلعه یک خندق عظیم ایجاد شده که طبق عکس های موجود تا سال ۱۳۶۲ این خندق پر آب بوده اما امروزه بخش هایی از آن توسط کشاورزان مورد دخل و تصرف قرار گرفته است.

این مجموعه شامل محلات مختلف شهر می شود که با یک دیوار خشت و گلی یا چینه ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش های مختلفی قرار گرفته که عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان، مدرسه و... با توجه به شواهد و کاوشهای باستانشناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیم ترین سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان شناسی است به سال ۱۹۱ ه.ق تعلق دارد. اما اشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می دهد.

تپه منار مهم ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده اند. سازه های دیگری که از این بخش کشف شده عبارتند از سازه های خشتی (ساسانی-صدراسلام)، صحن حیاط دار با ورودی آجر فرش و سازه آبی (کاریز).

با توجه به نقشه ها و عکس های موجود حصار شارستان مربوط به دوره صفویه و طولی بالغ بر پنج کیلومتر و ضخامت دیوار آن در برخی نقاط به هفت متر می رسد و تقریبا ۷۰ برج دفاعی اطراف شهر را احاطه کرده که چهار دروازه در چهار جهت اصلی داشته اما متاسفانه بخش عمده ای ازر برج و باروی شارستان توسط کشاورزان تخریب شده و تنها بخش کمی از آن خصوصا در جنوب و جنوب شرقی و غرب به جا مانده است.

بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی (شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهایی است که در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پس از تهیه طرح مطالعات و مرمت، این بنا در سال ۱۳۹۰ به طور کامل مرمت و در آذرماه همان سال افتتاح شد. در ضلع شرقی این بنا طبق عکس های موجود بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالا مدرسه شیخ آذری است.

یکی از مهم ترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـجری قمری است که دارای بخش های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، تاقچه هایی به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به منظور آماده سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمامی این سازه های ایجاد می شده است. این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به دست آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که از آن به منظور پخت سفالهای لعاب دار با لعاب فیروزه ای مورد استفاده قرار می گرفته است.

طی کاوش های باستان شناسی به منظور پیگردی دیوار حصار جنوبی شهر برای مرمت و خواناسازی بخش های فرو ریخته، بقایایی از یک آب انبار، دقیقا زیر ساختار دیوار دوره صفویه که تخریب شده بود کشف شد که آثار مکشوفه عبارتند از: 1. سردر 2.راه پله 3.مخزن

این مجموعه در فاصله ۷۰۰ متری غرب ارگ شهر تاریخی بلقیس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در میانه اراضی کشاورزی این روستا قرار دارد. تاریخ ساخت این بنا دقیقا مشخص نیست ولی به نظر می رسد در دوره های متاخر سکونت در شهر بلقیس این سازه های دست کند در دل خرابه های یک بنای قدیمی تر که قدمت آن را شاید بتوان همزمان با تاسیس ارگ نسبت داد، ایجاد شده است.

با توجه به اینکه بنا در فاصله بسیار نزدیکی از محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته به نظر می رسد این بنا جز وابسته ای از این شهر بوده و کاملا به آن مرتبط است. این رباط به عنوان مجموعه ای از رباط هایی است که در مسیر جاده تاریخی گرگان به نیشابور قرار داشته اند.

برای رفتن به استان خراسان جنوبی می توان سوار قطار تهران-مشهد شد و در ایستگاه نقاب پیاده شد. از این ایستگاه تا شهر تاریخی بلقیس حدود ۸۰ دقیقه فاصله است که می بایست این راه را با تاکسی طی کرد.  

یکی از اقامتگاه هایی که گردشگران می توانند در آنجا اقامت کرده و فاصله اندکی با ارگ دارد، هتل سه ستاره ساریگل متعلق به شرکت مجتمع صنعتی اسفراین است که در جاده اسفراین-بجنورد واقع شده است. هتل آریا و هتل قائم نیز از جمله اقامتگاه های ستاره دار نزدیک به این شهر تاریخی هستند. اگر به اسفراین رفتید با یک راهنمای محلی حتما سری به کوه و دشت های خراسان شمالی بزنید.

1