28 مارس 2024 - 19:46

دنیا را این گونه شیفته خود کردیم

9 نوامبر 2015 - 15:20 dsfr.ir/pw6ej

دنیا را این گونه شیفته خود کردیم
persiangig.com
نگارگری ایرانی

سبک نقاشی قدیمی ایران که از آن به عنوان نگارگری یاد می شود، شامل بخش بزرگی از مشهورترین آثار هنرمندان این سرزمین است؛ هنرمندانی که سال ها با هنر سرانگشتان شان دنیا را شیفته خود کردند و امروز برخی کشورها که زمانی جزو ایران بودند، به دنبال تصرف هنر آن ها هستند.

به گزارش خبرگزاری ایسنا، نگارگری ایران شامل آثاری از دوره های مختلف تاریخ اسلامی است که بیشتر به تصویرسازی در کتاب های ادبی و تاریخی اختصاص داشت. در دوره های مختلف، پادشاهان شیفته هنر برای رونق آن کوشیدند. گستردگی خاک ایران در دوره شکوفایی نگارگری باعث شد که محوریت این هنر در چند شهر مختلف باشد، اما در این که نگارگری هنری است که در ایران و توسط هنرمندان ایرانی به شکوفایی رسیده است، شکی نیست.

مکتب شیراز، مکتب هرات، مکتب تبریز، مکتب قزوین و مکتب اصفهان مهم ترین مکاتب نگارگری ایران هستند.

هنر نگارگری در سده های هشتم تا دهم هجری قمری مدارج کمال را پیمود و سرانجام در سده یازدهم از پویندگی بازماند. در کارگاه های سلطنتی ازبکان و صفویان بود که نقاشان عمدتا به کار تصویر کردن کتب گماشته شدند. با رواج کتاب نگاری در دربارها، محدودیتی در کارکرد اجتماعی نقاشی پدید آمد؛ اما در عوض عرصه مضامین و بیان هنری وسعت بیشتری یافت. گزاف نیست اگر بگوییم نگارگری این دوران به سبب پیوندش با شعر فارسی چنین شکوفا شد.

یکی از دلایل شکوفایی هنر نگارگری در سده هشتم هجری قمری در شهر شیراز را می توان کنار ماندن این منطقه از حمله ی مغولان دانست. از معروف ترین آثار آن زمان، نگاره های «ورقه و گلشا» است. در دوران نوادگان تیمور، هنرمندانی از سمرقند و هرات به شیراز آمدند که باعث پختگی مکتب شیراز شدند.

از اوایل سده هشتم کارگاه های شیراز تحت حمایت امیران، فعالیت وسیعی را در مصورسازی متون ادبی و به خصوص شاهنامه آغاز کردند. با بررسی یکی از قدیمی ترین نسخه های مصور شاهنامه می توان به سبک نگارگری در کارگاه های شیراز پی برد. در مصورسازی این شاهنامه بر صحنه های تاریخی و حماسی تأکید شده است. موضوع های برگزیده از متن و اسلوب و شیوه تصویرگری به روشنی استقلال هنری شیراز را نشان می دهد.

رونق فرهنگی شیراز در دوره مظفریان نیز ادامه یافت. مشخصات ویژه نگارگری این دوران تپه های گرد، افق رفیع، زمین پوشیده از بوته ها، پیکرهای لاغر با سر بزرگ و چهره سه رخ ریش دار، طراحی ظریف و گه گاه خام دستانه بود.

کمال الدین بهزاد معروف ترین نگارگر مکتب هرات در دوره تیموریان بود. مکتبی که آن را اصلی ترین شیوه نگارگری ایران می دانند و آثار مربوط به آن از ارزشمندترین میراث گذشتگان ما در موزه های معتبر دنیاست.

مکتب هرات در دوره حکومت شاهرخ تیموری پایه گذاری شد و در دوره «سلطان حسین بایقرا» به اوج خود رسید. مشهورترین هنرمندان نقاش و خوشنویس آن دوره به هرات مهاجرت و این شهر را به هسته اصلی فرهنگ و هنر تبدیل کردند. کتاب هایی که در این دوره کتابت و تصویرگری شدند، از ارزشمندترین آثار نگارگری ایران به شمار می روند.

شاهنامه بایسنقری که به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) در مکتب هرات کار شد، از معروف ترین آثار این دوره است. این شاهنامه که شامل 22 صفحه است، اکنون در موزه کاخ گلستان در تهران نگهداری می شود.

هرات در زمان 38 سال پادشاهی حسین بایقرا، دوره دیگری از شکوفایی فرهنگی را تجربه کرد. کمال الدین بهزاد معروف ترین هنرمند این دوره بود.

تأثیر مکتب بهزاد بر هنرمندان بعد از خود باعث شد تا نیم قرن پس از او، هنرمندان همچنان پیرو سبک او باشند. این موضوع فقط به قلمرو ایران مربوط نمی شد و هنرمندان هند و عثمانی هم شیفته کار بهزاد شدند و اصول او را در کارهای شان تکرار کردند.

بسیاری از هنرمندان هندی و عثمانی همه ی عمر در حسرت دیدن برگی از نگارگری های بهزاد بودند. موزه های دنیا امروز به داشتن برگ هایی از هنرمندان مکتب هرات در گنجینه های شان افتخار می کنند. برگ هایی که در هر حراجی که باشند به عنوان گران ترین اثر به فروش می رسند و مجموعه دارها برای داشتن شان سر و دست می شکنند.

سلسله صفوی را می توان دوران تحول تاریخی-فرهنگی و شکوفایی هنر ایران دانست. شاه اسماعیل صفوی اولین پادشاه این سلسله بود که نقش بسزایی در اعتلای هنر داشت. از مکتب تبریز در دوران صفوی آثار ارزشمندی از جمله شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی باقی مانده است.

با انتقال پایتخت صفویان به قزوین، دوران شکوفایی مکتب تبریز به پایان رسید. فعالیت نگارگران سده دهم منحصر به کارگاه های سلطنتی نبود، بخصوص پس از پایان دوران هنرپروری شاه طهماسب فعالیت مراکز شهرستانی افزایش یافت.

دست به دست گشتن مراکز حکومتی غالبا با جابه جایی هنرمندان و هم آمیزی سنت های هنری توأم بود. بر همین روال شاه اسماعیل اول با تشکیل یک دولت در ایران امکان تلفیق مهم ترین سبک های نگارگری پیشین را فراهم کرد. در کارگاه جدید تبریز و تحت حمایت شاه طهماسب اول صفوی بود که نگارگری ایرانی کامل ترین جلوه هایش را نشان داد. از هم آمیزی سنت های باختری (تبریز) و خاوری (هرات) سبک اصیل و کاملی به وجود آمد که درخشان ترین نمودهای آن را در شاهنامه طهماسبی می توان دید.

مکتب اصفهان یکی از مهم ترین مکاتب هنر ایران است که هنرمندان مشهوری در این مکتب به خلق اثر پرداخته اند. مکتب اصفهان به دلیل مرکزیت این شهر در زمان شاه عباس صفوی به این نام خوانده می شود. این دوره، دومین دوره از مکتب نگارگری تبریز است. با شروع سلطنت شاه عباس اول (996 هجری قمری) هنرهای ایران از نو رونق یافتند و بی شمار نقاش، خوشنویس، معمار و صناعتکار به خدمت شاه جدید درآمدند. پس از انتقال پایتخت به اصفهان، فعالیتی وسیع برای ساختن و آراستن کاخ ها و کوشک ها و بناهای عمومی آغاز شد. به طور کلی در بیشتر دوره های حکومت شاه عباس اول، هنر بسیار مورد حمایت بوده است.

انتقال پایتخت به اصفهان در زمان شاه عباس صفوی، آغازی بر مکتب اصفهان بود. نقاشی های این دوره ویژگی های خاص خود را داشتند و نسبت به مکاتب گذشته تحولات بزرگ تری را شامل می شدند. نقاشان مکتب اصفهان از کشیدن تعداد زیاد آدم ها در یک صفحه نقاشی خودداری کردند و به چهره ها و جزییات آن ها بیشتر اهمیت دادند. رنگ لباس ها با وجود محدود شدن، وضوح بیشتری یافتند.

رضا عباسی، معین مصور، محمد قاسم مصور تبریزی و محمد زمان از معروف ترین هنرمندان این دوره هستند. رضا عباسی از مهم ترین هنرمندان مکتب اصفهان است. او فرزند مولانا علی اصغر کاشی از نقاشان عصر شاه طهماسب اول و شاه اسماعیل دوم بود. همین هم باعث شد پای رضا به دربار باز شود و هنر نقاشی را دنبال کند. در آن دوره که رقابت بین هنرمندان هند و عثمانی و ایران داغ بود، رضا عباسی با کشیدن نقاشی های خود روی بناهای متعدد و دیوار ساختمان ها نقش بزرگی در سرآمد شدن نقاشی ایرانی ایفا کرد. مهارت این هنرمند در سیاه قلم بود.

شمار زیادی از نقاشی های رضا عباسی شامل موضوعات متنوع و با امضای این هنرمند باقی مانده اند. در مجالس او آدم های معدود، بزرگتر از اندازه متعارف و غالبا بی ارتباط با محیط هستند. نظام رنگ بندی و ساختار فضا نیز در کار او بسیار ساده شده اند. طراحی های او نقطه اوج روند تحولی را که از میانه سده دهم شروع شده بود نشان می دهد. نقاشی های «درویش جوان با چوبدستی»، «خسرو و شیرین» و «شاهنامه» منتسب به رضا عباسی هستند.

معین مصور با شاگردی در محضر رضا عباسی توانست به یکی از معروف ترین نقاشان مکتب اصفهان تبدیل شود. توانایی قلم او به حدی بود که می توانست با توصیف دیگران از یک واقعه، آن را به زیباترین وجه به تصویر بکشد. کشیدن چهره افراد و به تصویر کشیدن مجالس بزم و رزم از ویژگی های کار معین مصور بود. او با مرکب و آب رنگ کار می کرد.

او به مصور کردن کتاب ها هم می پرداخت. یکی از نسخه های مصور او، شاهنامه فردوسی به تاریخ 1066 و دیگری شاهنامه ای با عنوان «کوچران» است که تصاویر معین مصور همراه هنرمند دیگری به  نام فضل علی در آن آورده شده و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود. زمانی که معین فعالیت می کرد، دوره ای بود که هنرمندان معاصر او به شدت تحت تأثیر هنر وارداتی اروپا بودند. با این حال، او بر سنت های هنری استادش، رضا عباسی پایبند ماند. آثار او از به تصویر کشیدن وقایع تاریخی تا اتفاق های ساده و روزمره تنوع دارد.

برخی از آثار این هنرمند اکنون در موزه توپقاپی استانبول، موزه هنرهای زیبای بوستون و موزه فیتز ویلیام کمبریج نگهداری می شود.

پس از این هنرمندان بود که نگارگری این دوره به سمت تأثیر گرفتن از نقاشی های غربی پیش رفت و تا دوره زندیه و قاجاریه ادامه داشت. محمد زمان از هنرمندانی بود که با این شیوه کار کرد. تصویرگری خمسه نظامی معروف ترین اثر او است.

گران بهاترین اثر هنری دنیای اسلام، شاهنامه شاه طهماسب است. این اثر را برترین اثر هنری عصر صفوی می دانند که به دستور شاه اسماعیل اول، کار روی آن آغاز شد. این کتاب توسط برجسته ترین هنرمندان، نقاشان و خوشنویسان عصر صفوی خلق شده است. این اثر که به خط نستعلیق نوشته شده، شامل 258 صفحه مینیاتور است که داستان های مختلفی از شاهنامه فردوسی را به زبان تصویر روایت می کند.

شایسته ترین هنرمندان مختلف عصر صفوی 20 سال برای تکمیل این کتاب کار کردند. به دلیل تکمیل شدن آن در زمان سلطنت شاه طهماسب (فرزند شاه اسماعیل) به شاهنامه طهماسبی یا شاه طهماسب معروف شد. این اثر در اواخر سده شانزدهم میلادی توسط شاه طهماسب صفوی به سلطان تازه به تخت نشسته عثمانی هدیه داده شد و تا اوایل سده نوزدهم در آنجا باقی ماند. ویژگی های خاص و شگفت انگیز هنر ایرانی که در این کتاب به کار رفته باعث شد، درباره نحوه خلق آن روایات مختلفی که برخی از آن ها به افسانه شبیه است به وجود آید.

شاهنامه طهماسبی گنجینه هنر نگارگری و خوشنویسی ایران عصر صفوی است. این اثر را وابسته به مکتب نگارگری تبریز می دانند؛ مکتبی که بر پایه دستاوردهای هنری پیش از صفویان و بویژه مکتب شکوهمند هرات پدید آمد.

در دوره ای که رسم بود پادشاهان سرزمین های بزرگ برای نشان دادن حس نیت خود و همچنین تحکیم روابط، هدایایی را برای سلاطین تازه به تخت نشسته می فرستادند، ارزشمندترین اثر نقاشی دوره صفوی همراه هیأتی بزرگ و هدایای دیگر از جمله قرآن های تذهیب شده، دیوان های مصور، قالی، جواهرات و پارچه  زربفت برای تبریک به سلطان سلیم دوم به عثمانی فرستاده شد. اتفاقی که باعث شد یکی از بزرگ ترین اسناد هنری و تاریخی ایران تا مدت ها از دید علاقه مندان و شیفتگان هنر دور بماند تا این که در سال 1903 در نمایشگاه آثار هنر اسلامی در موزه  هنرهای تزیینی پاریس به نمایش گذاشته شد.

رونمایی از این کتاب باعث شد برگ های ارزشمند آن طی چند سال دست به دست بچرخند و در حراجی ها به فروش برسند. شاهنامه شاه طهماسب گران ترین اثر اسلامی است. فروردین ماه سال 1390 بود که برگی از این کتاب رکورد فروش آثار هنر اسلامی را شکست و به قیمت 7/4 میلیون پوند در حراجی ساتبی فروخته شد. فقط یک برگ از این شاهنامه در حراجی لندن 12 میلیون دلار به فروش رفت. همچنین این کتاب 12 سال در دانشگاه هاروارد مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفت.

هنر نگارگری هنرمندان ایران آن قدر در دنیا زبان زد است که اورهان پاموک، نویسنده ترک برنده جایزه نوبل، در کتاب «نام من سرخ» که در سال 1998 در ترکیه منتشر شد، نبوغ هنرمندان ایرانی در عصر صفویه را دستمایه روایت داستانش قرار داد.

با این حال به نظر می رسد ارزش کار این هنرمندان که توانستند دنیا را شیفته رنگ ها و طرح های شان کنند، برای برخی مسؤولان و متولیان امروز فرهنگ و هنر ایران جایگاه خاصی ندارد تا برای حفظ و معرفی آن تلاش بیشتری داشته باشند. در همین شرایط است که کشورهای تازه استقلال یافته ای مانند جمهوری آذربایجان به خود این جرأت را می دهند تا در اکسپو 2015 میلان، کتابی را با نام «مینیاتور» منتشر و توزیع کند و به معرفی «هنر مینیاتور آذربایجانی» بپردازد! در این کتاب، با امتناع از ذکر نام «ایران»، شهرهای اردبیل، تبریز، ارومیه و مراغه (در استان های اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی ایران) تا ایروان (پایتخت جمهوری ارمنستان) و باکو (پایتخت جمهوری آذربایجان)، قلمرو هنر کشور آذربایجان توصیف شده است.

در همین رابطه؛ رییس انجمن نگارگری ایران گفت: اقدام کشور جمهوری آذربایجان برای ثبت هنر نگارگری و مینیاتور ایران به نام خود، کاری مضحک است و باید با آن برخورد جدی شود.

1