مرثیه ای برای بیستون

صحبت از نابودی آثار تاریخی و فرهنگی که قدمت چندین هزار ساله ایران را به دوش می کشند، همیشه وجود داشته است. نگرانی اصلی در این زمینه زمانی بروز پیدا می کند که بدانیم آثار تاریخی کشور ما که ثبت جهانی هم شده اند حال خوبی ندارند و با انواع و اقسام تهدیدات مواجهند.

این اثر منحصر به فرد پس از ثبت تخت جمشید، چغازنبیل، میدان نقش جهان، تخت سلیمان، پاسارگاد، گنبد سلطانیه و بم و منظر فرهنگی آن هشتمین اثر ایرانی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

ستون چهارم بند 15: «تویی که از این پس، این نبشته را که من نویساندم و این نگاره ها را می بینی؛ مبادا آنها را تباه سازی. تا آنگاه که توان داری، آنها را به همین گونه نگاه دار.» در کتیبه بیستون داریوش بعد از شرح قدرت شاهنشاهی اش و پیروزی هایی که داشته است در انتها این جمله را می گوید.

زمانی که به وضعیت اکنون کتیبه بیستون نگاه می کنم با خود می گویم به احتمال زیاد مخاطب داریوش بیش از هر کسی ساکنان قرن 21 بوده اند. سنگ نوشته بیستون، بزرگ ترین سنگ نوشته جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان است که در شهرستان هرسین در 30 کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون قرار دارد.

سنگ نوشته بیستون یکی از مهم ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می دهد.

در تاریخ 13 جولای 2006 برابر با 22 تیرماه 1385 در سی امین اجلاس یونسکو که در شهر ویلنیوس لیتوانی برگزار گردید، کتیبه و نقش برجسته داریوش به شماره 1222 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

این اثر منحصر به فرد پس از ثبت تخت جمشید، چغازنبیل، میدان نقش جهان، تخت سلیمان، پاسارگاد، گنبد سلطانیه و بم و منظر فرهنگی آن هشتمین اثر ایرانی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. میراث جهانی یونسکو نام عهدنامه ای بین المللی است که در تاریخ 16 نوامبر 1972 میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان های زمین، فارغ از نژاد و ملیت خاص، هستند.

بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان های میراث جهانی ثبت شده در سازمان یونسکو، مکان هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند.

تا کنون 19 اثر ایرانی ثبت جهانی شده اند که تمامی آنها آثار فرهنگی هستند. انتظار می رود که با ثبت جهانی یک اثر اهتمام بیشتری برای حفظ آن صورت بگیرد اما متأسفانه در کشور ما آثار ثبت شده جهانی در معرض انواع تهدیدات انسانی و طبیعی هستند که روز به روز هم بیشتر می شود و همین مسأله نه تنها آینده ناخوشایندی را برای آنها رقم زده بلکه باعث شده است که از شانس بسیاری دیگر از آثار ایرانی که می خواهند ثبت جهانی شوند کاسته شود.

بی اعتنایی یونسکو به بیستون

بیستون برای ثبت جهانی فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشت. جاده سازی و فعالیت های شرکت های مختلف از جمله موانعی بود که این منطقه و محوطه باستانی با آن مواجه بود.

مشکل بزرگ بیستون دو کارخانه پتروشیمی در حوالی آن بودند که کارخانه پتروشیمی اول منحل شد و کارخانه دوم بعد از تصویب ثبت جهانی بیستون شروع به ادامه فعالیت کرد. اما سرانجام با اعتراض دوستداران تاریخ ایران زمین و سازمان میراث فرهنگی این تشکیلات و روند آن متوقف شد.

داود دانشیان، مدیر پایگاه میراث فرهنگی در این زمینه گفت: «نامه شکایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به قاضی ارائه داده شده و قاضی دستور به تشکیل جلسات کارشناسان مربوطه داده اند. اما با توجه به پیچیده بودن موضوع هنوز برای رفع این مشکل اقدام عملی صورت نگرفته است.» با این همه فعالیت کارخانه پتروشیمی تنها دغدغه دشت بیستون نبود.

مرثیه ای برای بیستون

یک کارشناس ارشد تاریخ باستان درباره مشکلات سنگ نوشته بیستون بعد از ثبت جهانی می گوید: «نکته مهم برخورد یونسکو با ماجراهایی است که در حریم بیستون اتفاق می افتد. خبرهای مربوط به ساخت شهرک صنعتی هرسین در روستای بزن آباد، اعتراض و واکنش مطبوعات و رسانه ها را به همراه داشت که باعث بازخواست یونسکو از مقامات مربوطه شد.»

فرزانه جوانمردی با اشاره به اینکه با وجود تمامی اتفاقاتی که در دشت بیستون می افتد این نخستین و آخرین باری بود که یونسکو واکنش نشان داد، می افزاید: «فعالیت های کارخانه پتروشیمی پلیمر، تخریب مکرر مخابرات و ساخت آب نماهای شهرداری در حریم جهانی بیستون نتوانست توجه سازمان یونسکو را به خود جلب کند.»

او با بیان اینکه اثر تاریخی بیستون از بلاهای طبیعی نیز در امان نمانده است، تصریح می کند: «در هنگام بارش نزولات آسمانی شاهد نفوذ آب به حفره های آن هستیم که باعث حل شدن سنگ نوشته و رسوب گذاری به روی آن می شود که باید از آن جلوگیری کرد.» او ادامه می دهد: «برای نمونه در کنار کتیبه اکدی آب به شکل جویبار تا قسمت پایین تا جایی که تماشاچی می ایستد روان است.»

به نظر می رسد در مقابل بی مهری هایی که به بیستون می شود نه تنها در سطح ملی اهمال کاری وجود دارد بلکه حتی یونسکو هم به این مسأله بی اعتناست و جلوی دیدگان هزاران نفر بیستون را آرام آرام به خوابی ابدی فرا می خوانند.

در محوطه تاریخی بیستون علاوه بر سنگ نوشته آثار دیگری وجود دارند که هر از چند گاهی اخبار شگفتی که درباره آنها منتشر می شود تعجب همگان را بر می انگیزد.

تعرض گاه و بی گاه شهرداری به این محوطه باستانی تنها بخشی از قصه تلخ آن است، صحبت از سرقت آثار در این محوطه و حفاری های عجیب و غریب در اطراف آن بعضی اوقات نگرانی های بسیاری را در بین مردم بومی منطقه ایجاد می کند.

شاید در گذشته طبیعت بزرگ ترین دشمن این بناها بود ولی هرقدر که به زمان حاضر نزدیک می شویم از سهم تهدیدات طبیعی کاسته می شود و تهدیدات انسانی جدی تر می شوند به حدی که می توان گفت تهدیدات انسانی حتی پا را از تهدیدات طبیعی فراتر می گذارند و تشدید کننده آنها می شوند. به اندازه ای که آلودگی های شیمیایی یک کارخانه پتروشیمی برای یک بنای تاریخی خطرناک هستند، هیچ گاه آب و باران خطرساز نبوده است.

طاق بستان هم در خطر است

بر اساس ضوابط مرکز میراث جهانی، ثبت جهانی آثار دیگری از یک منطقه جغرافیایی منوط به پایبندی به کلیه ضوابط و حفاظت درست و اصولی از آثار ثبت شده پیشین است، با توجه به تهدیداتی که برای بنای بیستون ذکر شد به نظر می رسد در صورتی که برای رفع این تهدیدات تلاش نشود، ثبت جهانی طاق بستان هم با مشکل مواجه خواهد شد. در شمال شرقی کرمانشاه کوهی کهنسال است که توسعه شهرسازی باعث شده است که در حال حاضر شهر در جوار آن قرار گیرد. بر پیشانی فروغمند و در دل این کوه در نزدیک چشمه ای آثار ارزشمندی از دوران ساسانی به جای مانده است.

این ناحیه که به تاق بستان مشهور است سال هاست چشم انتظار ثبت جهانی است. نقش های ساسانی در این مکان اغلب در داخل دو ایوان یا تاق تصویر شده اند. این مکان از دیرباز دارای اهمیت بوده است و شاهان ساسانی تصاویر میترا و آناهیتا را نیز در این مکان نقر کرده اند. این سنگ نگاره ها علاوه بر اینکه بازگو کننده تاریخ دوران خود می باشند، نمونه های باارزشی از هنر و زیبا شناسی عصر ساسانی را جلوه گر ساخته اند.

یک کارشناس مسائل تاریخی درباره مشکلاتی که امروزه برای طاق بستان به وجود آمده و ثبت جهانی آن را دچار مشکل کرده است، می گوید: زمانی که ورودی طاق بستان در شرق آن بود تعدادی از آثار آن به سرقت رفتند. بعد از به سرقت رفتن آثار، تعدادی از سر ستون ها، نقش برجسته ها و بقایای این آثار را به میراث فرهنگی و موزه کرمانشاه انتقال دادند که به نظر می رسد این انتقال به درستی صورت نگرفته است، زیرا به گفته برخی بومیان منطقه تعدادی از سرستون های طاق بستان در میادین شهر کرمانشاه قرار داده شده است که علت این اقدام شگفت را واقعا نمی دانیم.

صهیب محمدی ادامه می دهد: اما وضعیت طاق بستان زمانی دردآورتر می شود که رونوشت جهانی سازی آن از چند سال پیش آغاز شد که در طی این فرایند محوطه اطراف بنا به صورت کلی خاک برداری شد. در جریان این کار چشمه فیروزه ای که هزاران سال برپا بود خشک شد.

او با اشاره به آسیب های دیگری که این بنا را تهدید می کند، می افزاید: در حین خاک برداری از بنا به نقش برجسته ها آسیب زده شده به طوری که قسمت پایینی نقش برجسته اردشیر دو آسیب دیده است. مساله اسفبار دیگری که این بنا را به ناله درآورده چکه کردن سقف تاق بنا است که سبب فرسایش نقوش داخل ایوان گردیده است. به ویژه در هنگام نزول ریزش های جوی که در این منطقه هم کم نیست نقوش این کوه استوار در اثر برف اندود شدن دامنه مورد تخریب فراوانی قرار گرفته اند.

قصه ای تلخ که باید به سر آید

تمام آنچه از بیستون و طاق بستان گفته شد تنها بخشی از قصه تلخی بود که بر این بناها می گذرد. اتفاقاتی که در این مناطق روی می دهند همواره اعتراض مردم بومی و فعالان تاریخ کشور را به همراه داشته است ولی به نظر می رسد وضعیت همچنان ادامه داشته باشد.

هنگامی که سرنوشت تلخ بیستون و داستان بی مهری هایی که در حق آن می شود را می شنویم این گفته داریوش هخامنشی در سنگ نوشته بیستون، خطاب به آیندگان برایمان ملموس تر می شود: ستون چهارم بند 16: «اگر تو این نبشته یا این نگاره ها را ببینی و آنها را تباه نکنی و تا هنگامی که ترا توانایی هست، نگاهشان داری؛ اهورامزدا ترا یار باشد. دودمان تو افزون شود و دیرزی باشی و اهورامزدا ترا در هر آنچه کنی، کامیاب کند.» ستون چهارم بند 17: «اگر تو این نبشته یا این نگاره ها را ببینی و تباهشان کنی و تا هنگامی که توانایی داری، نگاهشان نداری؛ اهورامزدا ترا بزند. ترا دودمان نباشد و هر آنچه کنی، اهورامزدا آن را براندازد.»