29 مارس 2024 - 13:46

راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت مشارکتی مناطق حفاظت شده

18 نوامبر 2015 - 11:00 dsfr.ir/iz84j

راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت مشارکتی مناطق حفاظت شده
globalvoices.org
مشارکت زنان در انتشار یک روزنامه محلی

تعاریف، روش ها و تجربه های بین المللی مدیریت و حفاظت مشارکتی مناطق حفاظت شده با مشارکت جوامع بومی و محلی منطقه و سایر گروه های ذینفع با تکیه بر دانش بومی چگونه است؟

مدیریت مشارکتی، یک توافق چند جانبه است که در آن نقش ها، مسئولیت ها، منافع و اختیارات مدیریتی تمامی ذی نفعان کلیدی نسبت به هدف و دستاورد مورد نظر، تعریف شده است. در این نوشتار تلاش می شود تا مزایای این شیوه و مراحل دستیابی به آن تشریح شود.

دلیل برتری شیوه های مشارکتی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

  • تنش های کمتر و بهبود روابط بین ذی نفعان اصلی
  • پذیرش اجتماعی (گاها سیاسی) و بنابراین افزایش همگرایی
  • توانمندسازی گروه های به حاشیه رانده شده از طریق به رسمیت شناختن حقوق و مسئولیت ها
  • مشارکت و همگرایی قویتر برای حفاظت در برابر تهدیدات بیرونی
  • کارآمدتر در طولانی مدت، به دلیل مقرون به صرفه بودن در صرف هزینه و منابع
  • افزایش مهارت های ذینفعان و نهادهای متعدد و مختلف
  • توسعه کارهای گروهی به منظور شناسایی و تحلیل مسائل دیگر
  • منجر شدن به یک موقعیت برد-برد همچون کاهش فقر و حفاظت از منابع طبیعی
  • متعادل کردن هزینه ها و منافع حفاظتی و بنابراین پایداری بیشتر در طولانی مدت
  • بر مبنای اصول تساوی، جمع گرایی و تصدی گری مناسب

دلیل انتخاب شیوه های رایج مدیریتی نسبت به شیوه های نوین مشارکتی را میتوان در تئوری و شرح خدمات ساده آنها به واسطه مدیریت یک جانبه امور توسط کارفرما یا پیمانکار دانست.

خلاصه ای از برنامه کاری و شرح خدمات

فاز صفر:

  • ارائه چارچوب منطقی (Log-frame) و روش کار (Methodology)

فاز اول

فاز دوم

فاز سوم

فاز چهارم

جمع آوری اطلاعات پایه و برنامه ریزی مقدماتی:

"تیم" برای اجرای

روند برنامه­ریزی می­کند

فراهم کردن اطلاعات و پشتیبانی فنی، افزایش آگاهی­ها، کمک به سازماندهی شرکت­کنندگان (از چند هفته تا چند ماه)

ارزیابی وضعیت موجود و تدوین برنامه عمل (از یک هفته تا 10 روز)

انجام اقدامات برنامه­ریزی شده و حصول نتیجه (تا هر زمان که برای حصول نتیجه احتیاج است)

فاز یکم:

  • مطالعات راهنما:
  • جمع آوری اسناد فرادست از سازمان ها و نهادهای مرتبط (منابع طبیعی، محیط زیست، وزارت نیرو، ...)
  • جمع آوری قوانین مرتبط
  • تهیه آرشیو تجربیات گذشته (داخلی، خارجی)
  • تهیه چشم انداز اولیه طرح با ترسیم نقشه
  • مطالعات پایه:
    • ساختار طبیعی منطقه (توپوگرافی، فیزیوگرافی، اقلیم، منابع آب، زمین شناسی، مخاطرات طبیعی، محیط زیست و ...)
    • تهیه و جمع آوری نقشه های پایه و سایر منابع اطلاعات جغرافیایی (GIS و Google Earth)، در این ارتباط نقشه هایی در مقیاس های متفاوت برای بررسی پدیده های مختلف مورد نیاز است.
    • مطالعات زیربنایی و شبکه های ارتباطی (آبخیزداری، هیدرولوژی،...)
    • مطالعات اقتصادی-اجتماعی (شناسایی روستاها، جوامع بومی و محلی، جنگل نشینان، طرح های بهره برداری، سامانه های عرفی، ...)
    • بررسی وضعیت کنونی گردشگری
    • مطالعات مدیریت منابع طبیعی (سوابق مدیریتی، سوابق بهره برداری، سوابق حفاظتی، ...)؛ این مطالعات با استناد به طرح های بهره برداری و حفاظتی سازمان محیط زیست و سازمان جنگلها با استفاده از تجربیات اساتید فن و کارشناسان خبره، طی بازدیدهای میدانی قابل انجام است.
    • مطالعات گیاهشناسی؛ در این بخش کلیه گونه های گیاهی مراتع و توده های جنگلی شناسایی شده در منطقه به تفکیک طبقات ارتفاعی، شامل گونه های بومی و غیر بومی و زراعی توسط گیاه شناس خبره و با کمک جوامع بومی منطقه طی بازدیدهای میدانی شناسایی میگردند.
    • مطالعات حیات وحش؛ شناسایی کلیه گونه های بومی و غیر بومی و دام منطقه و همچنین گونه های در معرض انقراض و ...
    • شناسایی کلیه گروه های ذینفع در منطقه (جوامع بومی و محلی، نیروگاه، دستگاه های دولتی مرتبط منجمله منابع طبیعی و محیط زیست، گردشگران، سمن های محلی، ...)

فاز دوم:

PAR شامل برگزاری نشست های هم اندیشی و کارگاه های مشارکتی با روش بارش افکار و هم اندیشی و با حضور نمایندگان گروه های ذینفع مختلف با هدف دستیابی به: وضعیت موجود؛ آگاهی از مشکلات و گروه بندی آنها در بخش های مختلف؛ ترسیم چشم انداز مطلوب آینده و تدوین برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت....

شرح خدمات و خروجی های مورد انتظار:

  • بازدید از منطقه عملیاتی
  • برگزاری نشست هم اندیشی و بارش افکار با نمایندگان گروه های ذینفع از جمله سازمان های ذیربط دولتی
  • مشخص کردن تیم کارشناسی، فنی و عملیاتی از بین نمایندگان گروه های ذینفع
  • تهیه نقشه مشارکتی از محدوده منطقه حفاظت شده هدف، رویشگاه های جنگلی و مرتعی و پراکنش گونه ای، محدوده طرح های مدیریتی، روستاها، جنگل نشینان و سایر محدوده های عرفی و قلمرویی، راه ها، صنایع و ساخت و سازهای وابسته (وضعیت موجود و برنامه های آینده)، پراکنش مستثنبات، مالکیت و معارضات؛ در این روش مشارکتی، نمایندگان گروه های ذینفع در نشستی به تهیه نقشه های کاغذی یا نقشه های دیجیتال از منطقه با درج کلیه جزئیات میپردازند. بدین صورت که یک نقشه پایه از منطقه از پیش تهیه شده و یا نقشه های Google Earth از اینترنت دریافت و در این نشست مشارکتی برای تعیین محدوده های عملیاتی مورد استفاده قرار میگیرد.
  • تعیین وضعیت منطقه در گذشته و همچنین وضعیت موجود منطقه از لحاظ تنوع اکوسیتم، حیات وحش، اقلیم، اکولوژی، پوشش، منابع آب، ...
  • سیر تغییرات اکولوژیکی از گذشته تا کنون (به منظور شناخت وضعیت اکوسیستم در گذشته و گونه های بومی موجود در منطقه)
  • تهیه مشارکتی ماتریس تنوع گونه های گیاهی و جانوی در منطقه شامل گونه های اهلی و وحشی، بومی و غیر بومی؛ این ماتریس با نام ماتریس تنوع زیستی عمدتا در کارگاه های مشارکتی و با کمک نمایندگان حاذق جوامع بومی و محلی تهیه میگردد که شامل گونه های گیاهی وحشی، گونه های گیاهی اهلی (کشاورزی، باغ)، گونه های جانوری وحشی و گونه های جانوری اهلی یا دام میباشد. دلیل تهیه این ماتریس پیدا کردن ارتباط احتمالی بین اجزای اکوسیستم و احیای مناسب رویشگاه با درنظر گرفتن کلیه اجزای اکوسیستم و همچنین معیشت جوامع بومی و محلی میباشد.
  • شناسایی و احیای نظام های عرفی و دانش بومی مدیریت منابع
  • شناسایی پتانسیل های گردشگری منطقه
  • تهیه فهرستی از صنایع دستی و غذاهای محلی و وضعیت تهیه و تولید آن در حال حاضر به منظور احیاء آنها جهت جلب گردشگر
  • تهیه مشارکتی طرح های حفاظتی و احیایی زیست محیطی با توجه به هدف نهایی پروژ؛ در این مورد ذینفعان امر در شرایط مورد نیاز به منظور جذب اعتبارات تکمیلی و همچنین درآمدزایی برای جوامع محلی به تعریف پروژه هایی با سایر سازمان های ذیربط میپردازند.
  • انجام مقدمات لازم برای احداث تشکل بومی و محلی به عنوان یک نهاد حقوقی، طی برگزاری یک کارگاه مشارکتی با حضور نمایندگان و ریش سفیدان جوامع بومی و محلی منطقه، شامل مراحل زیر :
    • بیان ضرورت امر
    • تدوین مشارکتی اساسنامه
    • انتخابات هیات مدیره
    • ثبت در ثبت شرکتها به عنوان موسسه
    • روزنامه رسمی
  • تهیه نقشه های مشارکتی-عملیاتی با توجه به هدف نهایی پروژه به منظور زون بندی و تدوین برنامه های حفاظتی پایدار، با مشارکت کلیه گروه های ذینفع؛ در این بخش با توجه به خروجی های مورد نظر امکان تهیه نقشه های عملیاتی برای اجرای پروژه با کمک ذینفعان مختلف وجود خواهد داشت.

فعالیت های آگاهی رسانی شامل برگزاری جلسات آموزشی و ترویجی برای گروه های ذیفع با هدف آشنایی با:

  • ارزش های زیست محیطی اکوسیستم هدف و سایر منافع غیر مستقیم آن (محصولات فرعی و غیر چوبی، حفاظت از خاک، زیبایی منظر، ...)
  • تنوع زیستی-فرهنگی و پایداری
  • روش های احیا و حفاظت اکوسیستم
  • گردشگری جامعه بنیاد و پایدار
  • شیوه های مشارکتی-عملیاتی برای حفاظت و احیاء اکوسیستم؛ برای توضیح و تشریح روش اجرای برنامه های عملیاتی به صورت مشارکتی با تعیین و تعریف نقش ذینفعان

فاز سوم:

تهیه برنامه مشارکتی-عملیاتی با توجه به هدف نهایی پروژه به منظور مدیریت پایدار منطقه هدف با مشارکت کلیه گروه های ذینفع...

در این مرحله، شرکت کنندگان طبق چارچوب پیشنهادی برای مدیریت مشارکتی و بر اساس اطلاعات جمع آوری شده در فاز دوم به بررسی موارد زیر می­پردازند:

  • مشکلات، موانع و فرصت­های موجود در حفاظت، احیاء و بهره برداری پایدار از منطقه؛
  • ارزیابی مورد نیاز برای ایجاد تغییر؛
  • تدوین برنامه اقدام

این مرحله توسط "تیم" انخاب شده از نمایندگاه گروه های ذینفع برگزار می­گردد و در آن به موضوعات حفاظتی و توسعه­ای و از نقطه نظر تخصصی، فنی و دانش بومی پرداخته خواهد شد. نتایج نشست های برگزار شده در این مرحله به صورت رسمی به مسئولین اعلام و در مورد برنامه اقدام پیشنهادی از آن­ها نظر خواهی می­گردد.

فاز چهارم:

اجرا و ارزیابی

  • اجرای برنامه عمل تدوین شده در منطقه
  • انجام ارزیابی مشارکتی؛ در این روش امکان استفاده از روش های مختلف ارزیابی مشارکتی پروژه همچون SWOT طی نشست های مشارکتی وجود دارد که به بررسی نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدها میپردازد.
  • به کارگیری برنامه اصلاح شده در مدیریت پایدار پروژه؛ بر این اساس اصلاحات اعمال شده در فرایند اجرا و ارزیابی به طور مداوم در برنامه عمل و روش های اجرای پروژه اعمال می گردد.

نتایج حاصل از فازهای پیشین در این مرحله محقق گردد. که در این راستا، فعالیت های صورت گرفته در فاز سوم به عنوان فاز اصلی اجرای این روند باید به ایجاد راه حل های خلاقانه برای بهبود بخشیدن به وضعیت موجود بپردازد. پیاده سازی راه حل های پیشنهادی بایستی همزمان با اقدامات ارزیابی و پایش مداوم صورت پذیرد.

برخی از دستاوردهای مورد انتظار:

  • مشخص شدن کلیه گروه های ذینفع و تعریف نقش ها، مسئولیت ها، منافع و اختیارات آنان در اجرای پروژه
  • برگزاری کارگاه های مشارکتی با حضور نمایندگان گروه های ذینفع و با تسهیلگری سازمان های مردم نهاد محلی
  • مشخص نمودن محدوده یا زون مناسب برای اجرای برنامه های مدیریت مشارکتی
  • تعریف اصول، برنامه ها و شیوه های اجرای مدیریت مشارکتی
  • تعریف روش های اکوتوریسم یا گردشگری پایدار در منطقه
  • راه اندازی تشکل جوامع بومی و محلی برای بهره برداری از مشارکت دائم و مناسب و جلوگیری از سودجویی افراد
  • تعریف پروژه های مشارکتی با سازمان های مرتبط شامل سازمان جنگلها، سازمان محیط زیست، گردشگری ...

1