گردشگری به عنوان صنعتی سبز و پایبند به اصول توسعه پایدار راه مناسبی برای کسب درآمد از مناطق حفاظت شده است.
مناطق حفاظت شده یکی از مهم ترین ابزارهای حفظ تنوع زیستی در سراسر جهان به شمار می آیند. امروزه قریب به 200 هزار منطقه حفاظت شده در سراسر دنیا وجود دارد که مساحتی حدود 14.6 درصد از کل خشکی های جهان و هم چنین 2.8 درصد از سطح آب اقیانوس ها را در بر دارند. این مناطق به طرق گوناگونی مدیریت می شوند و تحت تملک گروه های مختلف ذی نفع قرار دارند و تنها در انحصار دولت ها نیستند.
اما چرا مناطق حفاظت شده تا این حد اهمیت دارند؟
مناطق حفاظت شده طیف وسیعی از منافع اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی را برای جوامع پیرامون خود و همچنین برای کل ساکنان روی کره زمین به همراه دارند. این شیوه حفظ و نگهداری از اکوسیستم های طبیعی یکی از قدیمی ترین روش های موجود است که امتحان خود را در طول تاریخ پس داده و با آزمون و خطاهای بسیار توانسته است تا به امروز محیط زیست و همچنین منابع فرهنگی جوامع بومی وابسته به این مناطق را حفظ نماید.
با توجه به بحران های محیط زیستی که جهان امروز شاهد آن است، منهای نقش موثر مناطق حفاظت شده در حفاظت از طبیعت، وجود چنین مناطقی برای سلامت و رفاه سیستم انسانی، کاهش بلایای طبیعی، تامین آب و غذا و همچنین تعدیل تغییرات اقلیمی، لازم و حیاتی است. در حالی که جمعیت دنیا رو به افزایش است و گسترش شهرها فشار زیادی را بر اکوسیستم های طبیعی تحمیل کرده است، تاسیس و گسترش مناطق حفاظت شده می تواند تا حد بسیاری از این فشارها بکاهد و به عنوان یکی از اجزای اصلی توسعه پایدار، کیفیت حیات بر روی کره زمین را بالا ببرد.
همزمان با بیشتر شدن فشار زندگی در شهرها تمایل انسان ها برای گذران اوقات فراغت در دل طبیعت افزایش یافت. این علاقه مندی در قالب انواع گوناگون طبیعت گردی به حوزه ای تخصصی در صنعت گردشگری تبدیل گردیده است. از سوی دیگر مناطق حفاظت شده برای تامین بخشی از هزینه های مدیریتی خود نیازمند کسب درآمد از راه های دیگری به غیر از بودجه های دولتی می باشند.
در دهه 50 میلادی شعار "استفاده کن، یا از دست بده (use it or lose it)" اساس توسعه طبیعت گردی در بسیاری از نواحی حفاظت شده بود. گردشگری جایگزین به عنوان صنعتی سبز و پایبند به اصول توسعه پایدار راه مناسبی برای کسب درآمد در این مناطق به نظر می رسید. بنابراین شیوه های نوین مدیریت مناطق حفاظت شده جایگزین شیوه های کلاسیک شد. در دیدگاه سنتی این نواحی مناطق ارزشمندی بودند که باید از هر گونه دخل و تصرفی در امان می ماندند. بنابراین تنها راهی که برای حفظ و حراست از آن ها وجود داشت کشیدن دیواری به دور این مناطق بود تا از ورود انسان ها به هر بهانه ای بطور کل جلوگیری شود.
دیری نپایید که این شیوه مدیریت که در اصطلاح به آن مدیریت موزه ای گفته می شد در تضاد با منافع جوامع بومی قرار گرفت و منجر به بروز تعارضات بسیار گشت. در حالی دست جوامع بومی و محلی از زیستگاه های طبیعی پیرامون شان کوتاه می شد که در طی قرون و اعصار متمادی معیشت آن ها در ارتباط با این زیستگاه ها و منابع طبیعی موجود در آن شکل گرفته بود. بالا گرفتن تنش میان جوامع بومی و نگاهبانان این مناطق، هزینه نگهداری مناطق حفاظت شده را بیش از پیش افزایش داد و برنامه ریزان و مدیران را بر آن داشت تا با بهره برداری پایدار از بخشی از منابع طبیعی موجود در این مناطق، حفاظت از آن ها را از منظر اجتماعی و اقتصادی نیز توجیه نمایند.
در تقسیم بندی که اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت از انواع مختلف مناطق حفاظت شده ارائه کرده، برای هر طبقه بر اساس نوع و حساسیت زیستگاه، درجه های متفاوتی از حفاظت را پیشنهاد داده است. در این تقسیم بندی برخی از زیستگاه ها برای توسعه گردشگری پایدار در آن ها هدف گذاری شده اند. اما حتی در چنین زیستگاه هایی نیز برنامه ریزی دقیق و مدیریت علمی و اصولی برای اطمینان از به حداقل رسیدن اثرات منفی ناشی از حضور گردشگران ضرروی است.
منطقه بندی، ارزیابی های محیط زیستی گوناگون، محاسبه ظرفیت تحمل محیطی و ادراکی این مناطق در کنار شیوه های مختلف دیگر مدیریت بازدیدکنندگان تنها بخشی از اقداماتی است که برای توسعه پایدار گردشگری در این نواحی ضروری است. مدیریت بازدیدکنندگان یکی از مهم ترین مسائلی است که باید به آن پرداخت. در حقیقت وقتی پای توسعه گردشگری در مناطق حفاظت شده در میان است، تمام داستان حول بازدیدکنندگان و نحوه تعامل آن ها با محیط می گردد. آگاهی از نیازها، ترجیحات و رفتار گردشگران گام نخست در برنامه ریزی است.
حضور بازدیدکنندگان در مناطق حفاظت شده یکی از بهترین های راه های کسب درآمد در این مناطق است در عین حال حضور آن ها با خود پیامدهایی را به دنبال دارد که تنها با وجود یک شیوه مدیریت موثر و کارا می توان از غیر مخرب بودن آن مطمئن گردید. همین امر دلیل برگزاری تورهای برنامه ریزی شده در مناطق حفاظت شده است. این تورها با هدف مدیریت رفتار بازدیدکنندگان و همچنین کنترل پیامدهای ناشی از حضور آن ها برگزار می گردند. در این تورها بازدیدکنندگان با اهداف و ارزش هایی که این مناطق بر پایه آن شکل گرفته اند آشنا می شوند و همچنین می آموزند که در محیط طبیعی چه رفتاری داشته باشند تا کمترین ردپا را از خود بر جای بگذارند. در حقیقت یکی از موثرترین روش های مدیریت بازدیدکنندگان همراه کردن آن ها با برنامه های حفاظتی است. زمانی که هر گردشگر اهمیت ویژه این مناطق را در کنار تاثیر حضور خود در مناطق حفاظت شده دریابد، به نگاهبانی بالقوه تبدیل خواهد شد.
تا کنون تحقیقات بسیاری انجام شده است که به تاثیر گردشگری بر روی مناطق حفاظت شده پرداخته اند. با این وجود هنوز کشورهای اندکی در دنیا وجود دارند که برای توسعه گردشگری در مناطق حفاظت شده برنامه ها و سیاست های ملی تدوین نموده باشند. این در حالی است که بسیاری از کشورها علاقه فراوانی دارند تا از تجربه کشورهای پیشرو در این عرصه آگاهی یابند.
اگرچه سیاست های محیطی هر منطقه باید با توجه به ویژگی منحصر بفرد همان اکوسیستم وضع گردد، اما آگاهی از تجربیات پیشین از خطر بروز اشتباه می کاهد و می تواند باعث صرفه جویی در زمان و سرمایه گردد. از همین رو برخی از سازمان های بین المللی و دانشگاه ها اقدام به انتشار دستورالعمل هایی برای برنامه ریزی و مدیریت گردشگری در مناطق حفاظت شده نموده اند. بهره گرفتن از این دانش دست اندر کاران عرصه گردشگری و حفاظت از محیط زیست را مطمئن می کند که توسعه پایدار گردشگری در کنار حفاظت حداکثری از تنوع زیستی در این مناطق بقای بلند مدت هر دو بخش را میسر خواهد ساخت.
