مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است.
به گزارش «دنیای سفر» مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری (۷۷۷ میلادی) ساخته شد.
مسجد جامع عتیق یکی از بناهای بسیار ارزشمند اصفهان با قدمت بیش از هزار سال و یکی از جاذبه هایی است که از آن با عنوان «دایرةالمعارف معماری اسلامی» یاد می شود، چون تقریبا از همه دوره های تاریخ معماری بعد از اسلام، یادگارهایی در این بنا وجود دارد.
مسجد جامع اصفهان شاهکار معماری، آجرکاری، کاشی کاری، خطاطی و گچ بری است و هر نوع سقفی که در مساجد ایرانی به کار رفته، در این مسجد دیده می شود.
مسجد جامع اصفهان، کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه.ق/۸۴۶ م به فرمان خلیفه معتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب شد و بنایی ستون دار به همراه سقفی چوبی ساخته شد که هم اکنون هم قسمتی از ستون ها و دیوارهای آن باقی مانده است. اما مهم ترین تغییرات مسجد در دوران سلجوقی انجام شد؛ معماران این دوره از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفتند و با ساخت چهار ایوان در ضلع های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآوردند که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در ماه ربیع الاول سال ۵۱۵ ه.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده شد که در دوران های بعد دوباره ترمیم شد. در سده های بعد و در دوره های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد تغییرات مهمی داشته است.
مسجد جامع اصفهان ابتدا از خشت خام ساخته شده بود اما به خاطر پایداری آجر، سرعت ساخت بالا و عوامل دیگر، در بازسازی آن از آجر استفاده شد. طاق های چشمه ای، ایوانهای چهارگانه، سردرها، جرزهای آجری و تزئینات متفاوتی که متناسب با معماری هر دوره از تاریخ ایران و در سبک های خراسانی (یا عربی) و رازی در این مسجد به کار برده شده، اثری را پدیدآورده که الگویی برای مساجد ایران و حتی مناطق مسلمان نشین دیگر شده است.
ضلع شمالی مسجد از ایوان درویش، مدرسهٔ مظفری، گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی، چهلستون، شبستان و کتیبه های مختلفی که از دوران های سلجوقی و صفوی به جا مانده، تشکیل شده است. این کتیبه ها با استفاده از گچ و آجر ساخته شده و با خط هایی چون کوفی، ثلث، نستعلیق و بنایی و آیاتی از قرآن تزئین شده است. ضلع جنوبی مسجد، ضلعی است که ساختمان های اساسیِ بنا در آن به سبک عربی و به وسیلهٔ خشت خام ساخته شده بود.
در دوران نظام الملک با تخریب شبستان، گنبدی به صورت دوپوسته ساخته شد که باعث می شد ترک بندی ها پوشیده بماند و گنبد بزرگ تر نشان داده شود. در دوران آل مظفر، آق قویونلو و صفوی نیز کتیبه هایی به این قسمت اضافه شد و بنای ضلع جنوبی کمی تغییر کرد. کتیبهٔ شاه طهماسب مبنی بر بخشش مالیات و توبه نامهٔ وی، کتیبهٔ شاه اسماعیل برای صدور حواله به نام افراد اصفهان، کتیبهٔ سنگ فرش و کتبیهٔ آب مباح مسجد از جمله آثار این ضلع است. ضلع غربی از شبستان زمستانی، مسجد مصلی، مسجد و محراب الجایتو، کتیبه های شاهان صفوی و محمد امین اصفهانی ساخته شده است.
قسمتی از دیوار این ضلع باقی ماندهٔ دیوار خشتی ساخته شده در قرن هشتم هجری است. الجایتو، محمد بن بایسنقر تیموری و شاه سلطان حسین صفوی از جمله افرادی بودند که باعث تغییراتی در این قسمت شدند. تازه ترین قسمت مسجد، ضلع شرقی است که متعلق به دوران سلجوقی است. این قسمت به مرور زمان تخریب و در دوران شاه سلیمان صفوی دوباره ساخته شد و کتیبه ای مربوط به این بازسازی نیز در ایوان شرقی قرار دارد. کتیبه هایی از دوران هوتکیان، آل مظفر و شاه طهماسب صفوی نیز در این قسمت باقی مانده است.
هم اکنون، مسجد جامع در میدان قیام، خیابان مجلسی و در آخر بازار بزرگ قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۹۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی نیز به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
مسجد جامع عبادتگاه مسلمانان، محل برگزاری نماز جماعت و به ویژه نماز جمعه و مکان گردهمایی های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آن هاست. در شهرسازی مسلمانان مسجد جامع در مرکز شهر بنا می شود. نام مسجد جامع به برپایی نماز جمعه در آن اشاره دارد و بزرگی و وسعت آن هیچ دخلی در نامش نداشته است. پس از ظهور اسلام، محمد مسجدی را در مدینه پایه گذاری کرد که مسجد النبی نام گرفت و مقر رئیس حکومت و مسجد اصلی بود و دیگر مساجد برای عبادت و تعلیم انتخاب شده بودند. این مسجد الگوی اصلی مسجد جامع در تمدن اسلامی بوده است. احتمال دارد نخستین بار از زمان عمر بن خطاب یا علی بن ابی طالب از خلفای راشدین این نام به کار برده شده باشد.
در فتوحات اولیه، مساجد را بسیار کوچک و به همان شیوهٔ مسجد النبی می ساختند؛ در واقع معتقد بودند هیچ چیز مثل مسجد نمی تواند وحدت مسلمانان را حفظ کند. مساجد اولیه با سقفی از حصیر و چوب پوشانده می شد و دیواری گلی آن را دربرمی گرفت. به مرور زمان و با گسترش شهرها، مساجد تغییر شکل دادند. معماران ایرانی از خشت و آجر برای ساخت دیوارها و سقف استفاده کردند؛ به مرور زمان ایوان ها، طاق های چشمه ای، جرزها، ستون ها و… اضافه شد.
هانری کربن می گوید در مقابل پرستشگاه آسمانی، مسجد پرستشگاهی زمینی است که در واقع، این محل مکان ارتباط میان آسمان و زمین است. در معماری مسجدهای ایرانی، در میان صحن، حوض آبی قرار دارد که تصویری از آسمان، که همان پرستشگاه مثالی است، در آن پدیدار می شود و کاشی های گنبد را نمایان می کند. مساجد دارای ۴ ایوان هستند که در امتداد ۴ افق هم قرار دارند.
پیشینهٔ تأسیس مسجد جامع اصفهان
اصفهان به خاطر وجود زاینده رود و شرایط طبیعی مناسب، احتمالاً از نیمهٔ دوم هزاره ۴ ق. م شاهد شکل گیری آبادی های بسیاری بوده است. سال شکل گیری شهر اصفهان با ابهام روبه رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار. به گفته لاکهارت اصفهان تا قرن ۴ ه.ق/۱۰ م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی بوده است.
حسن بن محمد قمی می گوید اصفهان در سال ۲۱ ه.ق فتح شد، با این حال عده ای سال ۲۳/۲۴ ه.ق را سال فتح اصفهان دانسته اند. به گفته مجمل التواریخ و القصص مدتی پس از آن، از ۷ شهری که وجود داشت ۳ شهر باقی مانده بود، که این ۳ شهر مجموعاً اصفهان نامیده می شدند. جی، قه و مهرین این سه شهر بودند. جبل عاملی معتقد است روستایی به نام «یاوان» هم در مرکز این مجموعه قرار داشته که مسجد جامع آنجا ساخته می شود؛ او همچنین به نهری اشاره کرده است که به هنگام بهره برداری از زاینده رود ایجاد شده و دقیقاً از وسط مسجد جامع گذر می کرد. در زمان خلافت منصور عباسی اصفهان دوباره رو به آبادانی رفت و افراد بسیاری در شهر ساکن شدند. به نقل از مافروخی به فرمان منصور در سال ۱۵۲ ه. ق، قصر و مسجد جامع در شهر بنا شد، دیواری به دور آن کشیده شد اما پیش از آن اصفهان خراب و ده های پراکندهٔ بسیاری داشت.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع در طول ۱۲ قرن تغییرات مهمی به خود دیده که باعث تکامل آن نسبت به دوران های قبل شد.
سالشمار مسجد جامع اصفهان
۱۵۶ هجری - ساخت مسجد اولیه
۲۲۶ هجری - ساخت مسجد توسط معتصم عباسی
۴۷۳هجری - ساخت گنبد نظام الملک
۴۸۱ هجری - ساخت گنبد خاکی
قرن ۵ و ۶ هجری - ایجاد سبک ۴ ایوان
۵۱۵ هجری - آتش زدن مسجد توسط اسماعیلیان
۵۱۵ هجری - ساخت کتیبهٔ سر در شمالی
قرن ۶ هجری - ساخت ایوان شمالی و جنوبی
قرن ۶ هجری - ساخت صفه درویش و سر در باب الدشت
قرن ۷ هجری - ساخت شبستان ضلع شرقی
۷۱۰ هجری - ساخت مسجد و محراب الجایتو
۷۶۸هجری - ایجاد مدرسهٔ مظفری و کتیبهٔ سر گنبد خاکی
۷۷۸هجری - ایجاد محراب صفه عمر
۸۵۱هجری - ساخت بیت الشتاء عماد
۸۸۰ هجری - کتیبهٔ اوزون حسن
قرن ۹ هجری - ساخت شبستان ضلع غربی
۹۱۱ هجری - ایجاد کتیبه های طهماسب در ضلع غربی
۹۱۸ هجری - کتیبهٔ محراب در ضلع شرقی
۹۳۵هجری - الواح مقدس
۹۳۸هجری - کتیبهٔ هلال
۹۸۴هجری - کتیبهٔ آب مباح مسجد
۹۸۵هجری - ساخت بنا روی حوض صحن
۹۹۶هجری - تعمیر صفه حکیم
۱۰۷۰هجری - کتیبهٔ صاحبقران
۱۰۷۳هجری - ساخت کتیبۀ حوضخانه
۱۰۸۴هجری - کتیبهٔ سنگفرش مسجد
۱۰۹۳هجری - کتیبهٔ سنگاب
۱۰۹۳هجری - کتیبهٔ ایوان شاگرد و شاه نشین شمالی
۱۰۹۸هجری - ساخت کتیبه های محسن امامی
۱۱۰۲هجری - کتیبه های سنگاب صفه
۱۱۱۲هجری - کتیبهٔ شاه سلطان حسین صفوی در ضلع غربی
۱۱۱۲هجری - کتیبهٔ محراب و محمد امین در ضلع غربی
۱۱۳۹هجری - کتیبهٔ راشد و اشرف افغان
قرن ۱۲ هجری - تزیینات ایوان غربی
۱۳۰۱هجری - کتیبهٔ سر در بواسحاقیه
۱۳۳۴ الی ۱۳۳۷ هجری - تزیین ایوان خارجی ضلع شمالی
قرن دوم تا چهارم ه.ق
شکل گیری شهر اصفهان را باید مطابق با ساخت مسجد جامع دانست. در سال ۱۵۶ ه.ق/۷۷۷ م مسجدی وجود داشت که متناسب با جمعیت شهر بود و در شمال غربی میدان مرکزی اصفهان قرار داشت. این بنا در دوران منصور و به سبک خراسانی ایجاد شده بود و در واقع اولین بنای اسلامی این محل بوده است. این احتمال وجود دارد که این بنا بر روی بقایای یک آتشکده ساخته شده باشد. این قسمت که بسیار ساده و از خشت خام ساخته شده بود، بعداً تخریب شد، و تنها نشانه های اندکی از آن در حفاری ها یافت شده است.
در قرن سوم ه.ق/نهم م. در اثر افزایش جمعیت شهر و گسترش نیازهای مردم و ساکنان آن، نیاز به ایجاد تغییراتی در ساختمان مسجد احساس شد؛ پس در زمان معتصم در سال ۲۲۶ ه.ق/۸۴۶ م. مسجد جامع پیشین را خراب کردند، زمین ها و خانه های اطراف مسجد را از مردم خریدند و در همان مکان قبلی، مسجدی بزرگتر به مساحت حدود یک هکتار و بنابر شیوه خراسانی ساختند. جهت قبله را که حدود ۲۰ تا ۳۰ درجه با قبلهٔ فعلی اختلاف داشت، اصلاح کردند و شبستان های ستون دار و سقف چوبی در آن ایجاد کردند. کتابخانه ای هم در همین دوران در مسجد ساخته شد که کتب علمی زمانه را در آن جمع آوری کردند و کنار هر ستونی کلاس درس تشکیل دادند. شبستان در سمت جنوبی ۶ دهانه، در قسمت شرق و غرب ۲ دهانه و در شمال ۴ دهانه داشت. در ضلع های شرقی و غربی مسجد ۲ ردیف ستون، در ضلع شمالی ۴ ردیف و در ضلع جنوبی ۶ ردیف ستون وجود داشت. دیوارها به رنگ قرمز و کاه گلی بود و در اطراف آن دیوار خشتی بلند و قطوری بود که مسجد را فرامی گرفت. گالدیری طی مطالعات و خاک برداری هایی که در قسمت های گنبد خواجه نظام الملک و قسمت های شرقی، شمالی و غربی انجام داد، ستون های شبستان مسجد متعلق به قرن سوم قمری را کشف کرد و موفق شد نقشهٔ آن را رسم کند. ورودی اصلی مسجد در این دوران، ورودی ضلع شمالی بوده است و در ضلع های شرقی و غربی نیز ۴ ورودی فرعی وجود داشته است.
پس از ضعف خلافت عباسی، اصفهان به مدت چندین دهه دستخوش ناآرامی سیاسی و رقابت حکام محلی بود. نهایتاً با استقرار آل بویه، این شهر آرامش خود را بازیافت و از ۳۲۳ تا ۴۲۱ قمری، به خصوص در دوران وزارت صاحب بن عباد، شهر رونق گرفت و کانون گردهم آمدن دانشوران و بازرگانان از اقصی نقاط جهان اسلام شد. توسعهٔ شهر بر مسجد جامع آن هم تأثیر گذاشت و آن را دچار تغییراتی کرد. دهانه ای به آن اضافه شد که ارتفاع آن را طبق دیگر دهانه ها در نظر گرفتند و ستون ها نیز با نوعی از آجر پخته و نقش های هندسی تزئین شد. این ستون ها در ادوار بعد کاملاً پوشیده شد و معماری جدیدی جایگزین آنها شد، اما در همان زمان ستون های آل بویه به صورتی متناسب و زیبا و موزون برپا بوده اند. گالدیری به هنگام کشف ستون های قرن سومی بنا، به وجود ستون های دیگری پی برد که سبک ساخت بودند و مصالح به کاررفته در آنها با دیگر ستون ها متفاوت بود؛ و این چنین ستون های مسجد آل بویه را یافتند.
آل بویه در مسجد کتابخانه ای بنا کرده بودند که فهرست کتاب هایش در ۳ جلد قطور ثبت شده بود. کتابخانهٔ این قسمت توسط استادالرئیس ابوالعباس احمد الضَبی ساخته شده است. وی کتبی را که مربوط به موضوعات تفسیر قرآن، حدیث، صرف و نحو، لغت، ادبیات، شعر، منطق، ریاضی و طبیعیات بوده، در این کتابخانه گرد آورده است. بنابه نقلی دیگر، کتاب های این کتابخانه به ۱۷۰ هزار جلد می رسیده. در دوران بعد کتاب هایی که متعلق به کتابخانهٔ اصفهان بوده، به کتابخانهٔ داخل مسجد جامع شهر منتقل شده است.
قرن پنجم ه.ق
در سال ۴۴۲ هجری قمری طغرل سلجوقی دروازه های اصفهان را پس از یک محاصره طولانی و ویرانگر گشود. البته شهر به زودی بازسازی شد. با این حال ناصرخسرو در سال ۴۴۳ اصفهان را پررونق ترین و بهترین شهر فارس زبانی که از آن گذر کرده، توصیف می کند. پس از استقرار پایتخت طغرل در اصفهان، توسعهٔ سریع شهر، مردمی که در جریان درگیری ها گریخته بودند را دوباره به شهر کشاند. گسترش شهر در زمان آلب ارسلان نیز ادامه یافت، اما در دوران ملکشاه و وزیر باتدبیرش خواجه نظام الملک طوسی بود که شهر به اوج شکوهش رسید به طوری که جمعیت شهر دو برابر شد و بناهای بسیاری در آن ساخته شد. اصفهان در دوران این سه پادشاه سلجوقی، شاهد پیشرفت شگرفی بود و هر روز بر رونق و شکوه آن افزوده می شد. در این زمان آنچه از غنایم جیحون تا انطاکیه به کشور می رسید، در این شهر انباشته می شد و باعث ساخت وسازهای فراوانی شد. امیران سلجوقی و خواجه نظام الملک عمارت های بسیاری را احداث کردند و اصفهان جزئی از شهرهای مهم شد.
بدین ترتیب، مهم ترین تحول مسجد جامع اصفهان در پنجم-ششم ه.ق/یازدهم-دوازدهم م رخ داد و مسجد جامع وارد مرحلهٔ جدیدی شد. این تحول همان تبدیل شبستان به ایوان است که بر مبنای سبک رازی صورت گرفته است. گنبد نظام الملک با تخریب تعدادی از ستون های شبستان ضلع جنوبی و به صورت منفرد، به طریقی که ۳ ضلع آن جدا بوده و بدون فضای سرپوشیده ایجاد شد و تنها قسمت جنوبی گنبد به دیوارهای اطراف متصل بود. گنبد تاج الملک در شمال ساخته شد و بر هر کدام از محورهای اصلی مسجد ایوانی ساخته شد. ایوان شمالی با تخریب تعداد محدودی از ستون های دهانهٔ شمالی مسجد ایجاد شده و ایوان جنوبی نیز برای ایجاد فضایی مرتبط با مسجد نظام الملک بنا شد. در قسمت شرقی ایوان شاگرد ساخته شد و برای احداث این قسمت معماران ناگزیر تعدادی از ستون های قرن ۳ ه.ق را تخریب کردند. ایوان غربی نیز که به ایوان شرقی شباهت بسیار دارد با تخریب همان دهانه های قرن ۳ ه.ق ایجاد شد؛ و این چنین مسجد شبستانی به مسجدی به سبک چهارایوانی تبدیل شد. گالدیری از طریق پی گردی ها و خاک برداری های پشت بام ها موفق شد توسعهٔ مسجد از جانب شرق در دورهٔ سلجوقی و از جانب غرب در دورهٔ تیموری را مشخص کند.
سدهٔ ششم و هفتم
با مرگ ملکشاه در سال ۴۸۵ قمری، اصفهان کانون رقابت و درگیری جانشینان وی و نیز منازعات مذهبی شد. شهر در اثر اختلافات سیاسی و مناقشات مذهبی به تدریج شکوه خود را از دست داد.
حریق شبانه
اسماعیلیان در نقاط مختلف اطراف اصفهان ساکن بودند. آنان به خاطر اعمال شان تحت فشار حکومت قرار گرفتند که به دنبال آن سلجوقیان، عبدالملک بن عطاش، داعی بزرگ اسماعیلی را به طرز فجیعی به قتل رساندند و دیگر افراد مشکوک به باطنی گری را هم در خرمن ها آتش زدند. اسماعیلیان هم که از این اوضاع به شدت خشمگین بودند، در ربیع الاول ۵۱۵ ه.ق مسجد جامع و کتابخانهٔ آن را به آتش کشیدند. در آتش سوزی سال ۵۱۵ ه.ق آموزشگاه ها، صومعهها، مخزن ها و کتابخانهٔ بزرگ مسجد از بین رفتند.
مافروخی می گوید یکی از اصفهانیان معروف به «ابومُضِر دومی»، بر دو فیلوار که ابتدای بازار رنگ رزان بوده، یک طاق و دو منار بنا کرد و دری قرار داد که خرج آن مجموعاً هزار دینار می شده. پس از این آتش سوزی، در ضلع شمالی و جنوبی فضای وسیع و گنبدداری باقی ماند و در ضلع های شرقی و غربی هم تنها ویرانه ای به چشم می خورد.
ترمیم مسجد پس از آتش سوزی: پس از آتش سوزی سال ۵۱۵ ه. ق، تجدید ساختمان مسجد آغاز شد و به جای بناهایی که منهدم شده بودند، ایوان هایی چهارگانه، شبستان ها و چهلستون هایی به شیوهٔ رازی ساخته شدند. این سازه ها در قرون بعدی هم تکمیل شدند. در شمال شرق مسجد کتیبه ای به خط کوفی وجود دارد که از این آتش سوزی حکایت می کند: «بسم الله الرحمن الرحیم و من الظلم ممن منع مساجد الله ان یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها… اعادة هذه العمارة بعد الاحتراق فی شهور سنة خمس عشرة و خمس مائة.»
افول اصفهان
پایتخت در زمان سلطان سنجر از اصفهان منتقل شد و مردم به شدت فقیر و آبادی ها خراب شدند. نهایتاً، در سال ۵۹۰ با انقراض سلجوقیان عراق، اصفهان به دست علاءالدین تکش خوارزمشاه افتاد. پس از آن تا زمان حمله مغول به ایران، امیران محلی با استقلال نسبی بر اصفهان حکومت می کردند. در سال ۶۳۳ ه.ق سپاه مغول به شهر حمله کرد و بر آن چیره شد و چنان کرد که به تعبیر رشیدالدین فضل الله همدانی: «چندان خلق که ایشان کشته اند، کس نکشته».
قرن هشتم و نهم ه.ق
در زمان حکومت غازان خان و الجایتو اقداماتی برای بازسازی و رونق شهر اصفهان صورت گرفت و شهر بسیار توسعه یافت. در دورهٔ ایلخانان محرابی در قسمت غربی ساخته شد که با بهترین استفاده از هنر گچ بری و خطاطی، مبدل به زیباترین محراب گچ بری عصر ایلخانی شد. در مقابل این محراب، شبستانی با ستون های متعدد مربوط به قرن سوم هجری وجود داشت. کمتر از نیم قرن بعد این شبستان تخریب شد و فضایی یک دست و بدون ستون ایجاد گردید. اما در حفاری های ادوار بعد، زیر همین فضای ایجادشده، باقی ماندهٔ ستون های اعصار قبل همچنان وجود داشته است. فضای جدیدی که ساخته شد، طاق و تویزه داشت؛ تویزه هایی که به صورت ضربی ایجاد شده بود. طاق ها هر کدام پوشش مختلفی داشت؛ پوششی که در دیگر ادوار تاریخی بی سابقه بوده است. در همین زمان طاق های دوطبقه هم ساخته شد.
پس از ایلخانان، حکومت به مظفریان رسید. آنها در یزد، شیراز، اصفهان و کرمان قدرت بسیار یافتند و محمودشاه هم حاکم اصفهان شد و اقدامات بسیاری از جمله ساخت مدرسهٔ مظفری و مسجد مصلی در این دوره صورت گرفت.
با سقوط ایلخانان، شهر میان حاکمان محلی، آل مظفر و آل اینجو دست به دست شد و این وضعیت به شدت از رونق آن کاست. نهایتاً، تیمور در ۷۸۹ قمری به شهر دست یافت و عده زیادی از مردم را کشت. با این حال، در دوران تیموری (طی قرن نهم هجری) این مسجد همچنان اهمیت خود را حفظ کرد و حاکمان در چند قسمت تغییراتی به وجود آوردند و نماهایی از مسجد را هم تزئین کردند. در قسمت جنوب غربی شبستانی ساخته شد که به خاطر اینکه خارج از دیوار خشتی قرن سوم ه.ق قرار گرفت، آن را تخریب کردند و ستون هایی جایگزین آن کردند تا ارتباط شبستان فعلی با شبستان قبلی باقی بماند. شبستانی که در دورهٔ تیموری ساخته شد، کاملاً ساده بود و تزئین خاصی نداشت و حتی ستون های آن هم فاقد تزئینات برجسته بودند. با ایجاد این شبستان، دسترسی به غرب مسجد دچار تغییراتی شد و راهرویی جدید به وسیلهٔ ستون و طاق نما، با ضخامت بسیار ایجاد شد که قسمت غربی را به حیاط اصلی متصل می کرد. سردر این راهرو را در دوران صفوی تزئین کردند.
نمای صحن مسجد در دورهٔ عباسی ساده بود. در دورهٔ آل بویه هم تنها یک ردیف طاق چشمه به آن اضافه شد. در زمان ایلخانی غرفه های داخلی از یک طبقه به دوطبقه تغییر یافت و لبهٔ پشت بام ۱/۵ متر بالاتر برده شد و همین امر باعث ایجاد معماری جدیدی شد. این تغییرات در دوران تیمور و جانشینانش با کاشی و آجر مرمت شد و این مرمت تا حال باقی مانده است.
پس از دوره ای طولانی از ضعف زندگی شهری و منازعات خوانین در اصفهان، در سال ۸۷۴ اوزون حسن آق قویونلو به اصفهان دست یافت و کوشید تا شهر را رونق بخشد؛ هرچند بازسازی حیات شهری عملاً یک سده به طول انجامید. با این حال، به عقیدهٔ شماری از باستان شناسان، دخالت اوزون حسن در تغییر وضع قبلی مسجد خیلی بیشتر از پادشاهان صفوی بوده است.
قرن دهم تا سیزدهم ه.ق
در عصر صفوی (قرن دهم ه.ق) در جانب غربی مسجد و در شبستان تیموری تغییراتی اعمال شد. این تغییرها برای ایجاد فضایی روباز بود که بتواند برای اجرای نماز استفاده شود و به این خاطر تعدادی از ستون ها و دهانهٔ قسمت غربی این شبستان به طور کامل تخریب شد. بنایی که ایجاد شد پوشش طاق و تویزه داشت و مدخل ورودی آن در راهروی شمالی قرار داشت. روشنایی این مکان نوساخته به حد کافی نبود پس نورگیرهایی در طاق ایجاد کردند که کمی فضا روشن تر شود. در دیوار شمالی هم دری چوبی قرار دادند که طرح های گره چینی داشت و اطرافش به وسیلهٔ کاشی های معقلی تزئین شد. دیوار غربی هم پنجره هایی داشت که روشنایی را دوچندان می کرد. در این دوران مقبرهٔ علامه مجلسی هم تعمیر شد. صفویان همچنین کاشی ها، لوح ها و کتیبه هایی با خط ثلث و نستعلیق به ضلع های شرقی، غربی و جنوبی افزودند. در همین زمان پوشش ایوان شرقی که مربوط به دوران سلجوقی بود فروریخت و با مقرنس های صفوی آراسته شد.
در دوران قاجار چون وضع اقتصادی و سیاسی کشور خوب نبود و پایتخت هم به تهران منتقل شد، بی توجهی به این بنا دوچندان شد. بازسازی هایی این دوران هم بسیار محدود است؛ مثلاً مرمتی در قسمت شرقی و ورودی آن، در دوران فتحعلی شاه قاجار انجام شد. کتیبه ای نیز در آن قرار دارد که مربوط به سال ۱۲۱۸ ه.ق است. در همین زمان سکوهایی آجری هم ایجاد شد که حدود نیم متر ارتفاع داشت و برای ادای نمازهای مغرب و عشا در تابستان ساخته شده بود. مقبرهٔ علامه مجلسی هم که در شمال غربی مسجد قرار داشت در همین زمان مرمت شد. مقبرهٔ علامه مجلسی در بین مردم از احترام بسیاری برخوردار بود و از زمان صفوی تاکنون زیارتگاه عموم بوده است. ساخت این بنا از زمان صفویان آغاز شد. در دورهٔ قاجار هم حیاط و غرفه هایی که برای زائران تعبیه شده بود گسترش یافت، نمای خارجی آن هم به وسیلهٔ کاشی تزئین شد و نقاشی های داخل بنا هم دوباره تجدید شدند.
قرن چهاردهم ه.ق
از آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی رسیدگی به بناهای تاریخی شهر اصفهان اهمیت بسیاری یافت. مسجد جامع اصفهان جز آثار ملی ثبت شد (۱۳۱۰ ه.ش) و هر ساله قسمتی از بودجهٔ دولتی به آن اختصاص داده شده است. هنگامی که وزارت فرهنگ و هنر اصفهان تصمیم گرفت مرمت مسجد را آغاز کند، از حسین معارفی خواسته شد این کار را به انجام برساند. در این زمان مدرسهٔ مظفری، ایوان شرقی و منارهٔ غربی مسجد دچار ناپایداری شده بود و معارفی دربارهٔ همین موضوع با باستان شناس و آرشیتکتی فرانسوی که در اصفهان حضور یافته بود گفتگو کرد. مشکل این قسمت ها چرخیدن لبهٔ خارجی ایوان به بیرون بود، پس آن ها به وسیلهٔ نصب دو تیرآهن قرینه و ادامه دادن آن ها تا انتهای ایوان شرقی، حرکت آجرها را مهار کردند. پایین منارهٔ غربی را هم به وسیلهٔ کمربندی فولادی محکم کردند و با کشیدن سیم بکسلی در جهت عکس آن موفق شدند از حرکت آن جلوگیری کنند. با ایجاد پشت بندها و نصب سیم بکسل ها از تخریب مدرسهٔ مظفری هم جلوگیری شد. کاشی های شبستان الجایتو و نماهای خارجی ایوان شمالی و جنوبی نیز تعمیر شد. مؤسسهٔ ایتالیایی ایزمئو هم به سرپرستی گالدیری روابط خوبی را با ایران آغاز کرد و مرمت و مطالعهٔ بناهایی از ایران را به عهده گرفت. او از سال ۱۳۴۹ ه.ش/ ۱۹۷۱ م تا ۱۳۶۲ ه.ش/ ۱۹۸۴ م، مرمت قسمت های مختلف مسجد را انجام داد. گالدیری می گوید رطوبتی که از طریق پشت بام یا از طریق صعود از زمین وارد مسجد شده بود به شدت معماری آن را دچار آسیب کرده بود؛ پس سقف به طور کامل به همان شیوهٔ قدیمی کاهگل شد و برای قسمت های دیگر هم هواکش قرار داده شد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران با وقفه ای یک ساله مرمت مسجد ادامه پیدا کرد و سازمان میراث فرهنگی هم ایجاد شد. در اسفند ماه سال ۱۳۶۳ ه.ش/ ۱۹۸۵ م بود که بمبی از هواپیمای بمب افکن عراقی در شبستان جنوب شرقی افتاد و باعث تخریب کامل این محوطه شد. البته تأثیرات این بمب فراتر از تخریب یک قسمت بود. امواج حاصل شده از آن طاق ها و چشمه ها را لرزاند و ترکِش هایش باعث ضربه به کاشی ها و گنبد شد. مدتی بعد آوارها جمع آوری شد، آجرهای سالم برای بهره برداری دوباره جدا شد، نقشه ای از محیط برای بازسازی آماده شد، کاشی های گنبد خاکی و نظام الملک هم تعمیر شد، سنگ های مرمر به وسیلهٔ بست های فلزی به زمین متصل شد، سنگفرش های مسجد کامل جدا شد و پس از زیرسازی دوباره نصب شد. سکوهای آجری مسجد مرمت شده و در نهایت ایوان شمالی که گاهی برای نماز استفاده می شد و سنگ فرش هایش دچار نم زدگی شده بود، دوباره کف سازی شده و هواکشی برای تهویهٔ هوا قرار داده شد.
هم اکنون، مسجد جامع فعلی که به «مسجد عتیق» هم معروف است در میدان قیام، خیابان مجلسی و در آخر بازار بزرگ قرار دارد. برای حفظ بنا ورودی های مختلف آن را مسدود کرده اند و تنها ورودیِ جنوب شرقی باز است. مسجد جامع اصفهان در طول این سال ها به دلیل تأثیرپذیری از اندیشه های مختلف و شیوهٔ زندگی مردم دچار تغییرات بسیار شده است. به عقیدهٔ قلعه نویی «نقشه و موقعیت مسجد نسبت به سال های قبل در نظام شهر و به عنوان فضایی شهری تضعیف شده است.»
تأثیرات
ساخت این مسجد و معماری آن، اثرات ماندگاری هم بر شهر اصفهان و هم بر مساجدی که پس از آن ساخته شدند داشته است.
تأثیر بر ساختار اجتماعی و شهرسازی اصفهان
ساخت مسجد جامع باعث یکی شدن روستاهای منطقهٔ سپاهان شد و اینچنین در قرن دوم ه.ق هستهٔ اولیهٔ شهر اصفهان ایجاد شد و از همان زمان بود که تأثیرگذاری این مسجد آغاز شد. اولین میدان در کنار آن شکل گرفت، بازارها در نزدیک آن ایجاد شدند و به مرور زمان مردمان بیشتری در کنار آن سکنی گزیدند و محلات و بناهای عمومی ساختند؛ معابر و گذرگاه ها تشکیل شد و به تدریج شهرسازی رونق گرفت. مصادف با قرن سوم ه.ق/دهم م بود که مسجد همزمان با گسترش شهر توسعه یافت و وسیع تر و جدیدتر از پیش شد. در واقع از همان دوران بود که نقش چشمگیر آن آغاز شد و به مرکزی برای فعالیت های فرهنگی و مذهبی مردم در دوران آل بویه، سلجوقی، ایلخانان و تیموریان تبدیل شد.
اصفهان شهری است که زندگی، کار مردم و عبادت در آن در نزدیکی یکدیگر انجام می شود. مردم در روز چند نوبت برای ادای نماز و همچنین برای برپایی نماز جمعه وارد مسجد می شدند و به خاطر دسترسی آسان به مسجد، در نزدیکی آن بازار و خانه های مردم هم ایجاد شده و گسترش محله ها از آن منطقه آغاز شده است. مدتی بعد حمام، مدرسه و دیگر عناصر مهم شهری نیز در مجاورت آن پدید آمد. راه های شهر به سوی مسجد جامع می رفته؛ چنان که مسجد جزئی از این راه ها بوده است. به خاطر اینکه دسترسی آسان مدنظر بوده، ورودی های مسجد در معابر مهم شهری قرار گرفته است. درست است که مسجد در شاهراه های اصلی و معابر قرار داشت و جزئی از شهر بود، اما نمی توان قداست و قوانین مربوط به آن را در نظر نگرفت. مسجد برای ورود، خروج، توقف، عبور و… دارای احکام خاصی است و مردم هم برای آن احترام ویژه ای قائل هستند که همین موضوع باعث می شود مکانی آرام و امن ایجاد شود. صحن اصلی مسجد هم به عنوان یک میدان محلی عمل می کند؛ مردم پس از عبور از قسمت های مختلف وارد صحن می شوند و تعاملات اجتماعی در آنجا صورت می گیرد.
در گذشته به سبب اینکه مردم در طول شبانه روز در مسجد به عبادت و طلاب در آنجا به تحصیل می پرداختند و مسافران در آن استراحت می کردند، در مساجد بسته نمی شد، اما ورود غیر مسلمان به آن ممنوع بود؛ تا اینکه در دوران رضاشاه پهلوی امکان ورود به مسجد به غیر مسلمانان هم داده شد. در مسجد جامع تنها فعالیت های مذهبی انجام نمی شد، بلکه آنجا محلی بود برای تبادل علوم مختلف. بزرگان و علما، هنگامی که وارد شهر می شدند، به مسجد می رفتند تا خود و عقایدشان را در آنجا معرفی و مطرح کنند. حاکمان هنگامی که قصد بخشش مالیات ها یا تغییر مذهب را داشتند، آنها را بر سنگ های مسجد حک می کردند. مردم هم برای آگاهی از اخبار شهر وارد مسجد می شدند و به تعامل می پرداختند. مسجد شادی، هیجان و غم را در خود جای می داد و همانند قلب تپندهٔ شهر بود. ضرب المثلی هم در این باره هست که «اگر خواستی نسبت به شهری اسلامی که تازه وارد آن شده ای، اطلاعات کاملی حاصل کنی، کافی است ابتدا سری به مسجد جامع آن شهر بزنی».
تأثیر بر معماری مساجد در اعصار بعدی
عمده تغییرات این مسجد مربوط به عصر سلجوقی است. پیش از آن مساجد از تزئینات و ساخت هنرمندانه ای برخوردار نبودند. مسجد النبی، مسجد قرطبه در اندلس، مسجد جامع قیروان در تونس، مسجد ابن طولون در قاهره، و مسجد جامع سامرا و مسجد جامع بغداد نمونه این نوع مساجد بودند. در قرن پنجم هجری معماری مسجد جامع اصفهان تغییر یافت و مسجد شبستانی قبلی به مسجدی چهارایوانی تبدیل شد. سبک چهارایوانی جدیدی که ایجاد شده بود به عنوان «مسجد ایرانی» شناخته شد و از آن پس بود که مساجد جامع ایران به صورت چهارایوان ساخته شده و حتی تعدادی از مساجدی هم که پیش تر ایجاد شده بود تغییر یافته و به این صورت درآمد. این سبک از معماری به کشورهای مسلمان نشین خارج از ایران هم رسید و باعث شد آن ها هم تغییر یابند.
مسجد جامع اصفهان نقطه عطفی بود که باعث ایجاد الگویی جدید در تاریخ معماری ایران شد. مسجد جامع اصفهان بر مساجد بِرسیان و زَوارِه هم اثر گذاشت و مساجد گلپایگان و اردستان هم از آن سبک پیروی کردند و قسمت هایی را مطابق اصول آن تغییر دادند. ایلخانان و تیموریان هم از همین سبک و الگو برای ساخت مساجد بهره بردند. تیمور ضمن ساخت مساجدی در مناطقی از اصفهان، تبریز و شیراز، معماران ماهر این شهرها را هم به سمرقند انتقال داد تا در آنجا هم دست به خلق آثار جدید بزنند و این چنین بود که مساجدی به سبک چهارایوانه حتی در سمرقند ایجاد شد و گنبدها هم از چهارضلعی به شانزده ضلعی تغییر شکل دادند؛ بنابراین مسجد جامع اصفهان الگوی ساخت و تغییر بسیاری از مساجد بوده است.
ساختمان مسجد جامع اصفهان
پلان مسجد جامع بر اساس طرحی از پاسکال کوست. مسجد جامع اصفهان، ساختمانی مستطیل شکل است که صحن اصلی آن ابعادی برابر ۷۰×۶۰ متر دارد. این مسجد دو حوض دارد؛ یک حوض میانی چهارضلعی که دقیقاً در وسط صحن قرار دارد و سکویی در دوران شاه محمد خدابنده صفوی بر آن ساخته شده است. از این سکو بیشتر برای تمرین اعمال حج و صداکردن طلاب مسجد به هنگام اجتماع مردم استفاده می شده است و یک حوض دیگر که در قسمت شمالی ساخته شده و چند ضلعی است. این مسجد ده ورودی دارد؛ دو ورودی در ضلع شمالی، دو ورودی در ضلع شرقی، چهار ورودی در ضلع جنوبی و دو ورودی دیگر در ضلع غربی قرار دارد؛ قدیمی ترین ورودی مسجد در ضلع شمالی قرار دارد.
بنای مسجد دارای چهارده محراب است؛ شش محراب از کاشی، پنج محراب از سنگ و سه محراب از گچ ساخته شده است. چهار ایوان در وسط چهار ضلع آن ساخته شده که محلی برای حضور پادشاهان، عبادت مردم و برگزاری نماز و تحصیل طلاب و تدریس استادان بوده است. این ایوان ها در دورهٔ سلجوقی و بر اساس سبک رازی ایجاد شده اند. ایوان جنوبی ابعادی برابر با ۱۳/۵×۱۳/۸۰ متر دارد. این ضلع دارای دو مناره به ارتفاع سی وپنج متر و گنبدی به نام گنبد نظام الملک است؛ مناره ها احتمالاً مربوط به دوران صفوی و گنبد مربوط به زمان سلجوقی است. در کنار گنبد نظام الملک هم دو چهلستون قرار دارد که در زمان حکمرانی ملکشاه سلجوقی ایجاد شده است.
شبستان صفوی نیز در این ضلع قرار دارد؛ عموماً شبستان ها برای برگزاری نمازها و عبادت در نظر گرفته می شدند. ایوان غربی به طول و عرض ۱۲ متر است و دارای کتیبه های فراوان و یک شاه نشین است. شبستان الجایتو و محراب الجایتو هم در این قسمت قرار دارد. شبستان دیگری به نام شبستان زمستانی درست در محل مصلای مظفری در دورهٔ صفوی ایجاد شده است. ایوان شمالی به ابعاد ۲۱/۶۰×۹ متر است و دارای دو گنبد به نام های خسروی و تاج الملک است. گنبد تاج الملک از قدمت بیشتری برخوردار است و تاج الملک بر سر رقابت با نظام الملک آن را ایجاد کرده است؛ اما گنبد خسروی متعلق به دوران صفوی است. ایوان شرقی با طول و عرض ۱۲ متر ایجاد شده است. این ضلع دارای دو شبستان، یک محراب در دالان ورودی شرقی، یک شاه نشین و یک مدرسه که محل تحصیل طلاب در دورهٔ آل مظفر بوده، است.
مسجد در کل دارای ۴۸۴ فضای سرپوشیده است؛ هرکدام از طاق ها دارای یک نوع معماری و سبکی متمایز است و به جرئت می توان گفت ۴۸۴ طاق چشمهٔ متفاوت در مسجد جامع موجود است.
سبک معماری مسجد جامع اصفهان
در مسجد جامع اصفهان از سبک های مختلف معماری ایران استفاده شده است و البته می توان معماری کشورهای همسایه را هم در آن یافت. ستون های آجری دوبخشی، سه بخشی و چهاربخشی، جرزهای آجری طاق های چشمه ای، ایوان های چهارگانه، سردرهای دوگانه که هر کدام برای معبری است و تزئینات متفاوت در هر بخش از مسجد و روش های ابداعی جدید از اجزای مهم آن محسوب می شود. طرح نخستین مسجد از نوع مسجد شبستانی بود که در سبک مسجد عربی یا خراسانی ساخته می شد. در قرن پنجم هجری معماری مسجد تغییر کرد و مسجد شبستانی قبلی به مسجدی چهارایوانی تبدیل شد. مسجدهایی که به سبک چهارایوانی جدید ساخته شده بود «مسجد ایرانی» نامیده می شود.
اصل مهمی که در معماری چهارایوانی وجود دارد، فضاهای داخلی است؛ فضای روبروی محراب و گنبدخانه در مسجد جزو همین اجزای مهم است. در قرن پنجم هجری فضای شبستانی با ستون های متعددی که در مقابل محراب کار می شد، تغییر یافت و فنونی به کار رفت که جزو معماری دورهٔ اسلامی ایران بود. دیگر خصوصیات منحصربه فرد این بنا اسکلت باربر گنبد است که گنبد ترکینه نام دارد و باعث شده امکان ایجاد صدها گنبد فراهم شود؛ این شیوه نخستین بار در مسجد جامع اصفهان اجرا شد. پلان گنبدها نیز از چهارضلعی به هشت ضلعی، هشت ضلعی به شانزده ضلعی و در نهایت به سی ودوضلعی تغییر پیدا کرد و در آخر به شکل دایره درآمد. در این سبک ابتدا گنبد ترکینه بر استوانهٔ گنبد ایجاد می شود. سپس از داخل و خارج پوسته ای قرار می گیرد تا ترک ها و اسکلت باربر را بپوشاند. در گنبد تاج الملک چنین چیزی دیده نمی شود و گنبد از جرزهای مکعبی ساخته شده است، اما در گنبد نظام الملک ستون هایی با چهار دایره دیده می شود. در مسجد جامع اصفهان نباید از پوشش طاق چشمه ها غافل شد؛ ۴۷ دهانه ساخته شده و از ۵۰ روش مختلف برای تزئین آن استفاده شده است.
کتیبه های مسجد جامع اصفهان
در کتیبه های مسجد نام پادشاهانی همچون ملکشاه سلجوقی، شاه عباس صفوی و… نوشته شده است و اسم هفت وزیر و مشاور هم ثبت شده که خواجه نظام الملک و محمدحسین خان صدر از آن جمله بوده اند. نام ۹ نفر از بانیان و ۲۰ نفر از هنرمندان و خطاطان نیز در کتیبه ها حک شده است.
مصالح مسجد جامع اصفهان
مادهٔ اصلی ساختمانی که در ساخت مسجد به کار رفته است آجر است. ما فروخی، ابن اثیر، مقدسی، ابن حوقل، یاقوت و ناصرخسرو همگی معتقدند بنای اصلی مسجد با خشت خام تکمیل شده اما بنای فعلی تنها از آجر است و با بنای پیشین نامرتبط است. در دورهٔ سلجوقی استفاده از آجر هم از جهت زیبایی و هم از جهت ساختاری به حد اعلی رسید؛ در همین زمان گنبد مسجد با آجرهایی که اغلب هفده در بیست ودو سانتی متر بودند و دوونیم کیلو وزن داشتند، ساخته شد. گاهی معماران این دوره آنقدر مجذوب شکل، اندازه و رنگ آجرهای تزئینی می شدند که تزئینات دیگری استفاده نمی کردند؛ مانند آنچه در گنبد شمالی مسجد به چشم می خورد. آجر به غیر از آنکه برای تزئین اماکن مختلف به کار می رود، جهت نشان دادن فشارها هم استفاده می شود؛ مثلاً در طاق های قدیمی مسجد جامع ساختار آجری به شکلی است که جهت فشارهای مختلف احساس می شود.
عناصر معماری مسجد جامع اصفهان
صحن اصلی
صحن اصلی مسجد با ابعاد تقریبی ۷۰×۶۰ متر دارای چهار ایوان در چهار ضلع، رواق ها و غرفه های دوطبقه در اطراف و دو حوض در مرکز صحن است. حوضی مربعی شکل در مرکز و حوض چند ضلعی دیگری در قسمت شمالی قرار دارد. براساس کتیبه ای که از قسمت دهلیز روبه روی درِ مجلسی یافت شده، صحن مسجد در سال ۱۰۸۴ ه.ق توسط محمدقلی سنگ فرش شده است.
الواح مقدس
به هنگام ورود به مسجد دو لوح در دو سمت مشاهده می شود که مربع شکل هستند. این الواح مربوط به سال ۹۳۵ ه.ق مصادف با دوران شاه طهماسب اول است. هر کدام از آن ها ۵۵ سانتی متر طول و ۵۲ سانتی متر عرض دارد و با فاصلهٔ کمی از سطح زمین نصب شده است. به همین خاطر مردم به هنگام ورود به مسجد دست خود را به این الواح می کشند و آن را متبرک می دانند.
لوح های حوض
هنرفر معتقد است در دوران سلطنت شاه محمد خدابنده صفوی، دستور ساخت بنایی بر روی حوض داده شد تا پوششی باشد برای انجام امور مذهبی در تابستان. همچنین مسافران «بیت الله الحرام» نیز در اطراف همین بنا اعمال حج را تمرین می کردند. روایتی دیگر حاکی از آن است که به هنگام ازدحام بیش از حد شاگردان صاحب بن عباد در مسجد در دوران آل بویه و نرسیدن صدای اشخاص از ایوان جنوبی تا آخر مسجد، یکی از افراد بر روی این بنا می ایستاد و افراد را صدا می کرد. بنای مذکور دارای چهار ستون است که دو لوح به طول ۵۷ و عرض ۵۰ سانتی متر از جنس سنگ مرمر بر آن نصب شده است.
لوحی که در قسمت غربی قرار دارد، مربوط به سال ۹۸۵ ه.ق مصادف با دوران محمد خدابنده است که از سال سلطنت شاه حکایت می کند. لوحی دیگر در قسمت شرقی قرار دارد که اشعاری به فارسی روی آن نوشته شده است. این اشعار به خط نستعلیق است و به این اشاره دارد که به فرمان صدراعظم، فردی به نام یوسف آقا، بر روی این حوض بنا و سجده گاهی ساخته است. در شبستان ها و صحن اصلی مسجد، محلی برای اعلان مراحل نماز پیش بینی شده بود تا مکبر حین نماز جماعت بر آن مستقر شود. به این محل ها «دکه» می گویند که در مسجد جامع اصفهان هم در حدفاصل صفهٔ صاحب و گنبد نظام الملک قرار دارد و در وسط صحن نیز موجود است.
ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان
در قرن ششم هجری بخشی از ستون ها و دهانهٔ شبستان ضلع شمالی برای ایجاد ایوان وسط این ضلع تخریب شد. سنگی مرمری در قسمت انتهایی این ایوان نصب شده است؛ این سنگ با گُل، بوته ها و خطوط کوفی تزئین شده است. ایوان این ضلع تزئیناتی آجری و کتیبه ای گچ بری شده دارد که متعلق به دورهٔ شاه سلیمان صفوی در اواخر قرن یازدهم هجری است. دو طرف این ایوان چهلستون های بزرگی از دورهٔ دوم سلجوقی (سده ششم) قرار دارد. طاق های آجری چهلستون شرقی آن از لحاظ تنوع و جنبهٔ معماری جزو قسمت های جالب مسجد جامع است. در این ضلع نیم طبقه ای قرار دارد که از طریق دو ردیف پله در خارج بنا می توان به آن دست پیدا کرد.
در شمال این ایوان و چهلستون های آن، چهلستون دیگری نیز وجود دارد که واسطهٔ اتصال ساختمان های دورهٔ دوم سلجوقی با گنبد تاج الملک (سدهٔ پنجم) ایجاد شده است. این چهلستون در انتهای ضلع شمالی مسجد قرار گرفته است. آخرین بنای این ضلع، گنبد تاج الملک است که به «گنبد خاکی» مشهور است و آن را وزیر ملکشاه سلجوقی ساخته و در کتیبه ای که در آن نصب شده، نام وزیر و سال ساختمان آن، ۴۸۱ ه.ق ذکر شده است. حفاری هایی که در شبستان شمال شرقی انجام شد، تا دو متر ادامه داشت و بقایایی از روستای یاوان به دست آمد. در کتب تاریخی اصفهان اشاره شده که روستای یاوان و خانه های آن خریداری و مسجد بر روی آن ساخته شده است. همین کشفیات باعث شد به تاریخی از مسجد که قبل از قرن سوم ه.ق است، دست پیدا کنند.
غسالخانه مسجد جامع
در جانب شمال غربی مسجد جامع، غسالخانه ای وجود دارد که محلی برای غسل و کفن افراد بوده است.
سنگ شاخص مسجد جامع
در قسمت شرقی ایوان شمالی، ساعتی آفتابی از جنس سنگی مستطیل شکل وجود دارد که در روزهای آفتابی از آن برای آگاهی از زمان استفاده می شد و به وسیلهٔ آن از وقت شرعی برای اقامهٔ نماز آگاه می شدند. وَتَر این سنگ در جهت شمال - جنوب است.
کتیبه های ضلع شمالی
کتیبه ای در قسمت بالای شاه نشین گچ بری شده که مربوط به سال ۱۰۹۳ ه.ق است و به خط ثلث متنی با این مضمون حک شده که شاه سلیمان صفوی دستور تجدید بنای مسجد را داده است. شاه نشین این قسمت که در انتهای بنا ساخته شده، دارای مقرنس های گچی بسیار زیبایی است و در اطراف آنها، آیه های ۳۶، ۳۷ و ۳۸ سورهٔ نور به خط کوفی و به همراه گُل و بوته نوشته شده است. در این قسمت کاخ نشینی وجود دارد که دارای قاب های دیواری، ستون های باریک، پنجره های مشبک، ازاره های مرمری، طاق نماها و در آخر گنبدی است که متعلق به دورهٔ سلجوقیان است. تزئین این بنا به شکلی است که تمام طرح ها از لحاظ ماهیت، اندازه، اجازه و کارکرد به خوبی ترکیب شده اند و همین عوامل باعث می شوند که بین بنا و آرایش آن پیوند برقرار شود. در قسمت فوقانی این پنجره، به وسیلهٔ خط نستعلیق و بر زمینهٔ سفید، اشعاری نوشته شده است:
شکرالله که طاق درویشان - باصفا شد چو کعبه دلشان
چون حسینای کارگر کار - شد تمام از توجه ایشان
در قسمت هلالی شکل سقف شاه نشین به وسیلهٔ خط بنایی این عبارات نوشته شده است: «لااله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله». * «محمد و علی خیر البشر». * «یا الله المحمود فی کل فعاله».
کتیبه ای در سردر این قسمت وجود دارد که متعلق به سال ۵۱۵ ه.ق است و مضمون آن به آتش سوزی مسجد مربوط است. می توان گفت این سردر، قدیمی ترین سردر موجود در مسجد است.
سنگاب شاه صفی
مقابل درِ شمالی در محوطه، سنگابی قرار دارد که دهانهٔ آن ۱۱۵ سانتی متر است. این سنگاب مربوط به دوران شاه صفی است و نقوش زیبایی دارد و متأسفانه قسمتی از آن شکسته شده و در دست نیست. سنگاب از جنس سنگ پارسی است و قبلاً روبه روی مقبرهٔ علامه مجلسی قرار داشته و الان به این قسمت منتقل شده است. روی آن به زبان فارسی و عربی به خط ثلث و نستعلیق جملات، اشعار و صلوات بر ۱۴ معصوم نوشته شده است.
سردر بواسحاقیه
سردری در شمال غربی مسجد وجود دارد که به کوچهٔ ابواسحاقیه ختم می شود که البته عموماً قابل تردد نیست و درِ آن بسته است. بر لوح این سردر، که مربوط به سال ۱۳۰۱ ه.ق است، بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی با خط ثلث آیات ۳۲ تا ۳۹ سوره ص نوشته شده است.
صفه حکیم
در قسمت راست مسجد، ایوان کوچکی به ابعاد ۸/۳۰×۵/۱۰ متر قرار دارد که بنای آن مربوط به دوران سلجوقیان است و دیواری روبروی آن قرار دارد که تماماً گچ بری و مقرنس کاری شده و پایین همین اثر هم نوشته شده است: «قال علیه السلام: المسجد بیت کل تقی». در همین ایوان کتیبه ای وجود دارد که به عصر شاه عباس صفوی بازمی گردد. احتمالاً مقدمهٔ آن حدیث بوده که در حال حاضر در دست نیست و از بین رفته، اما باقی آن به جا مانده است. شاه عباس اول پس از رسیدن به سلطنت، دستور تعمیر قسمت هایی از این ایوان را داد. فرمان وی به قلم صحیفی و به خط ثلث در سال ۹۹۶ ه.ق گچ بری شده و مربوط به دوران نورالدین محمد بن جلال الدین محمد حکیم اصفهانی است.
ایوان درویش
صفهٔ درویش پیش از سال ۵۱۵ ه.ق به عنوان آخرین ایوان در دورهٔ سلجوقی در ضلع شمالی این مسجد به صورتی متفاوت ایجاد شد. ابعاد آن ۲۱/۶۰×۹ متر است و کم عرض ترین و عمیق ترین ایوان این مسجد است. یکی از وجوه تسمیهٔ این ایوان که به دوران صفوی بازمی گردد، فردی است به نام درویش محمد که جد مادری علامه مجلسی بود و در روزهای تابستان در این ایوان حدیث تدریس می کرد. داخل بنا تزئینات آجری و گچی دارد، اما خارج آن ساده است. ایوان مزبور بزرگ تر از دیگر ایوان های این بنا است. طاق آن را با نام «طاق آهنگ» می شناسند که به صورت کشیده و عمیق است. این سقف دارای گهواره است و هیچ مقرنسی در آن کار نشده است؛ ایوانی مستطیل شکل دارد و می توان گفت تنها ایوانی است که دارای شالودهٔ عمیق است. صفهٔ درویش در آغاز درگاه هایی داشته، اما امروزه به وسیلهٔ آجر مسدود شده است.
در قرون هشتم، نهم و دهم ه.ق این قسمت از مسجد تغییرات اندکی به خود دید و جرزهای آن به شکلی که امروزه است، درآمد. با این حال بخش بزرگی از دیواره های این بنا، محدود به دیوار خشتی قدیمی مسجد است و سالن انتهایی آن احتمالاً راهرویی تشریفاتی بوده است. کتیبه های گچ بری شده به خط کوفی و بر زمینهٔ قرمز، عناصر تزئینی این قسمت است. این ایوان از پنج جهت با شبستان های دیگر مرتبط است و چون فاقد دیوارهای مسطح است، جایی برای تزئین ندارد. در انتهای این ایوان، شاه نشینی با پنجره های مشبک مرمری وجود دارد که قسمت فوقانی آن به وسیلهٔ گچ مقرنس کاری شده است. کتیبه ای هشت ضلعی به وسیلهٔ همین گچ ها و به صورت برجسته ساخته شده که آیات ۳۶ یا ۳۸ سورهٔ نور بر آن حک شده و به وسیلهٔ گُل و بوته هم تزئین شده است.
ستون های ایوان ها به وسیلهٔ خط کوفیَ بنایی و آجر تزئین شده اند، اما به خاطر بافت یک دستی که دارند، قرائت آنچه بر آن حک شده، دشوار است. کتیبه هایی که در این صفه یافت می شود، به آداب شرعی، اخلاقی و فضیلت های نماز اشاره می کنند. این ایوان به خاطر استفادهٔ نمازگزاران و عوامل دیگر دچار نم زدگی شده بود و پس از خارج سازی خاک ها، نصب هواکش در اطراف ایوان و کف سازی، مرمت آن به پایان رسید. در قسمت انتهایی ایوان هم دهانهٔ تورفته ای وجود داشت که شبیه بالکن بود و به شدت تخریب شده بود. به همین جهت با استفاده از پایه های چوبی و شمع گذاری در زیر گچ ها، از ریزش بیشتر مواد جلوگیری شد.
نمای خارجی ایوان
در سال های ۱۳۳۴ ه.ق و ۱۳۳۷ ه.ق نمای خارجی این ایوان با لوح های بنایی جدید تزئین شد. این نما هم به وسیلهٔ چند اسپر تشکیل شده و با گود، برجسته شدن، سایه روشن ها و به وسیلهٔ آجر و کاشی تزئین شده است و نوشته های کوفی، بنایی، کاشی کاری مَعْقِلی دارد.
اسپر اول: در قسمت بالایی ایوان قرار دارد و با آجرهای فرورفته طراحی شده و بر آن عبارت «یا قاضی الحاجات» حک شده است.
اسپر دوم: کاشی لاجوردی دارد و مربعی در وسط آن وجود دارد که که کلمهٔ «محمد» بر آن حک شده است.
اسپر سوم: با آجرهایی که به صورت مربع شطرنجی isjkn تزئین شده و کلمهٔ «علی» بر آن قرار دارد.
کتیبه های محسن امامی
دو کتیبهٔ گچ بری در سال ۱۰۹۸ ه.ق در این ایوان ساخته شده؛ یکی از آنها در قسمت بالا نوشته شده است و دیگری در پایین. کتیبهٔ اول مضمونی مربوط به اهل بیت و اهل سنت دارد و کتیبهٔ دوم مربوط به آداب شرعی و اخلاقی و فضیلت مسجد است. هر دوی آنها به خط ثلث و در ابعادی حدود یک ونیم متر تا دو متر نوشته شده است.[۱۲۲]
گنبد خاکی یا تاج الملک
سخنان آرتور پوپ به هنگام بازدید از گنید تاج الملک: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است. من از آن به بعد بارها به مسجد رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقهٔ خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم… می خواهم که جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند.»
قرینهٔ گنبد نظام الملک، در شمال مسجد گنبد دیگری هست به نام «تاج الملک» که مردم آن را «گنبد خاکی» یا «خاگی» نیز می نامند.[پ ۳] به دلیل رقابتی که میان تاج الملک و نظام الملک وجود داشت، این گنبد به سبک رازی ساخته شد و در آن زمان خارج از مسجد قرار داشت و ملکشاه سلجوقی پیش از ادای نماز جمعه در زیر این گنبد تشریفات را انجام می داد. البته کاربری کتابخانه و مکان بارعام نیز به آن نسبت داده شده است و چون دو سمت این اثر باز است و تنها سمت شمالی و غربی آن بسته است و محراب هم ندارد، عده ای معتقدند حکم مقبره را داشته است.
بنای مذکور کوچک تر از سازهٔ نظام الملک است، اما از نظر ظرافت و تناسب بر آن برتری دارد. آجرها و تزئینات هندسی و نقوشی که در گنبد تاج الملک کار شده بسیار هنرمندانه است و همین امر باعث شده این گنبد دارای ارزش و اعتبار بسیاری باشد. این گنبد همانند گنبد نظام الملک از صورت مربعی به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی رسیده و بر استوانه ای بنا گشته است. قطر آن ۱۰/۵ متر و ارتفاع آن ۱۹/۵ متر است.
گنبد دارای دو پوسته است و پوستهٔ خارجی به وسیلهٔ آجرهای زیبا پوشانده شده است. در داخل همین گنبد، کتیبه ای موجود است که سال ساخت آن ۴۸۱ ه.ق/۱۱۰۱ م ذکر شده و بانی آن تاج الملک معرفی شده است. به این خاطر تعدادی از باستان شناسان معتقدند این بنا آرامگاه، سایبان، آب نما یا کتابخانه بوده است. اما این نظریه ها مورد قبول واقع نشد چرا که اگر کتابخانه بود دلیلی برای بازبودن دو سمت گنبد نداشت و البته برای سایبان بودن هم بسیار گران بوده است. مدخل اصلی ورودی آن در ادوار بعدی در جانب شرقی گنبد ایجاد شد.
کتیبهٔ گنبد مسجد جامع
کتیبهٔ این گنبد به خط کوفی ساده و از آجر برجسته است و آیهٔ ۵۴ سورهٔ اعراف بر آن نقش بسته است. نام بانی اثر ابوالغَنائم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی (ملقب به تاج الملک) و سال ساخت اثر ۴۸۱ ه.ق بیان شده است. در زیر کتیبه ۳۲ پشت بغل وجود دارد که در هر کدام از آن ها دو کلمه به خط کوفی ساده با آجر نوشته شده است. در زاویه های داخلی گنبد تاج الملک پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» آیهٔ ۷۸ و ۷۹ سورهٔ اسراء به خط کوفی ساده بر آجر برجسته نوشته شده است. کتیبه ای دیگر در ضلع جنوبی گنبد وجود دارد که به خط کوفی ساده بر روی آجری برجسته «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیهٔ ۲۶ و ۲۷ سورهٔ آل عمران نقش بسته است.
کتیبهٔ سر گنبد خاکی
این کتیبه به خط کوفی و در دورهٔ آل مظفر ایجاد شده که مصادف با ۷۶۸ ه.ق است و از طریق این سردر مسجد به کوچه ای شمالی راه پیدا می کند. این سردر دو حاشیه دارد. در حاشیهٔ سمت راست آن از آیهٔ اول تا آخر سورهٔ دهر حک شده و حاشیهٔ چپ هم دوباره از آیهٔ ۲۱ تا ۲۶ همین سوره حک شده است و در آخر این سردر سال خاتمه بنای آن نوشته شده است.
گنبد خسروی مسجد جامع
این گنبد در قسمت شمال شرقی، درست در کنار قدیمی ترین سردر مسجد قرار دارد. کاربرد و سال ساخت آن به درستی مشخص نیست، اما براساس آنچه در ساخت آن استفاده شده و شیوهٔ ایجاد آن، احتمالاً مربوط به دوران صفوی است. بسیاری از جهانگردان و محققان که در مورد مسجد جامع اصفهان نوشته اند به این گنبد اشاره نکرده اند، البته بی ربط هم نیست چرا که این گنبد اصلاً با گنبد تاج الملک و نظام الملک برابری نمی کند. طاق آن به قطر ۱۰/۲۰ متر و ارتفاع آن ۱۲/۲۰ است. آجری که در این گنبد استفاده شده است همانند آجرهای استفاده شده در شبستان صفوی است. راه پله ای در قسمت شمالی آن وجود دارد که به پشت بام وصل می شود و سبک آن حدوداً جدید است. طبق آنچه مافروخی در کتاب خود به ثبت رسانده، در قسمت شمالی کتابخانه ای وجود داشته است و طی بررسی ها و حفاری های شراتو نیز ستون ها و دیوارهای آجری در عمق این قسمت پیدا شده است.
ضلع جنوبی مسجد جامع
در این ضلع مسجد ساختمان های اساسی و اصلی مسجد به سبک عربی و از خشت خام ساخته شده است. در مجاورت این بناها در قرن پنجم ه.ق مصادف با عصر سلجوقیان، مسجدی زیباتر با تزئیناتی آجری و گچی ساخته شده و مابین سال های ۴۶۵ تا ۴۸۵ ه.ق گنبد نظام الملک در همین ضلع از مسجد ساخته شده است. در برابر همین گنبد آجری شکل، صحن جنوبی مسجد واقع شده است؛ در اوایل قرن ششم ه.ق ساختمان آن به سبک معماری سلجوقیان و با مقرنس های درشت ساخته شد. در قرن نهم ه.ق این بنا از نو به فرمان حسن بیک آق قویونلو ساخته شد و مناره های اطراف ایوان آن هم ظاهراً در زمان او بنا شده است. ازاره های آن مرمری شکل است و کاشی کاری های معرق برجسته ای دارد که قسمت های پایینی ایوان را تزئین کرده و کاشی کاری اطراف صحن هم از دورهٔ اوزون حسن باقی مانده است. پوشش ایوان دو لایه است، لایهٔ اول وظیفهٔ پوشش ایوان را داشته و لایهٔ دوم برای تزئینات آجری آن بوده است.
بیشتر اقداماتی که در این ایوان صورت گرفته مربوط به قرن دهم ه.ق/شانزدهم-هفدهم م یعنی دورهٔ صفوی است. در زمان شاه طهماسب چهار لوح بزرگ و سیزده لوح کوچک برای نمای دور طاق و داخل هلال این بنا به کار رفته است و کتیبه ای مربوط به سال ۹۳۸ ه.ق مربوط به این پادشاه در مسجد قرار دارد. کتیبه ای دیگر مربوط به دورهٔ شاه عباس از سال ۱۰۷۰ ه.ق در ایوان جنوبی قرار دارد که تعمیرات آن زمان در آن شرح داده شده است. در دو طرف گنبد دو چهلستون است که در دورهٔ دوم سلجوقی، در قرن ششم ه.ق زمان ملکشاه ساخته شده است. در دو طرف چهلستون ها در سمت شرق، بناهای مربوط به دورهٔ آل مظفر است.
از قرن ششم ه. ق، سمت چپ دالان ورودی مسجد است. طاق ها و ستون های آن آجری شکل و جالب است و یک راهرو، جنوب شرقی مسجد را از ساختمان های دورهٔ سلجوقی تفکیک می کند. در غرب آن چهلستون دیگری باقی مانده که مربوط به دوران شاه عباس است. طاق ها و ستون ها از سبک سلجوقی بهره گرفته است و آن را به نام «چهلستون شاه عباسی» می شناسند. در سمت راست بنایی که ایوان جنوبی مسجد یا همان صفه صاحب را به گنبد نظام الملک متصل می کند دو فرمان از شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی در یک صفحهٔ بزرگ کاشی کاری که متعلق به قرن نهم ه.ق است، وجود دارد:
در سال ۹۱۱ ه.ق این فرمان به خط ثلث و بر سنگ سفید شرح داده شده که مضمونش چنین است که شاه اسماعیل صفوی خلیفه پیامبر است و «من بعد هر کس که بر خان ها و محلات اصفهان و سکنه آن ها چیزی حواله نماید یا هرکس که دهد و… ستاند واجب القتل باشد.» در این کتیبه رنگ و خط تغییر یافته و کلماتی قابل خواندن نیست اما مفهوم آن این است که از بابت عوارض و عبور و مرور به دستور سابق چیزی مطالبه نکنند. در بین این الواح، لوح های بسیار کوچکی هستند به شکل مربع، که با خط بنایی به وسیلهٔ کاشی در زمینهٔ گچی در آن «یا حجة الله، یا یدالله، یا اسدالله، یا عصمة الله، یا صفوة الله، یا ولی الله» نوشته شده است. در زیر همین الواح سه لوح دیگر است که اشعار فارسی در آن گچ بری شده است.
دستور شاه طهماسب صفوی مبنی بر بخشش مالیات اصفهان و توابع آن: در زیر این لوح سنگی، لوح دیگری است که ۲۴۵ سانتی متر طول و ۱۰۸ سانتی متر عرض آن است. این کتیبه از دوران شاه طهماسب اول باقی مانده و به خط ثلث برجسته حک شده است.
در دو طرف ضلعی که ایوان جنوبی را به گنبد خواجه نظام الملک متصل می کند دو محراب از جنس سنگ مرمر وجود دارد که هرکدام دارای عباراتی است:
کتیبهٔ محراب غربی به خط ثلث برجسته بر سنگ مرمر حک شده است. عبارت مربوطه صلوات بر پیغمبر و دوازده امام است (قال الله تعالی و ما ارسلناک الا رحمة العالمین) و در آخر هم سال اثر ذکر شده است.
کتیبهٔ محراب شرقی شامل دو جزء می شود. در حاشیه (ان الله و ملائکه یصلون علی النبی یا ای ها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما) حک شده و سپس صلوات بر دوازده امام همانند محراب غربی و در آخر هم سال اثر ۹۱۸ ه.ق نوشته شده است.
در دو طرف این مدخل دو ستون سنگی و مرمری وجود دارد که شامل نقوش برجسته ای است و عبارات دعای نادعلی به خط ثلث بر آن نوشته شده است؛ ستون سمت راست: «ناد علیا مظهر العجائب تجده عونا لک فی النوائب» ستون سمت چپ: «کل هم و غم سینجلی بولایتک یا علی یا علی یا علی.»
سردر باب الدشت: سر در باب الدشت در انتهای راهرویی قرار دارد که قدمت آن به عهد سلجوقیان می رسد و در قسمت جنوب غربی مسجد قرار دارد و دارای چهلستون شاه عباسی، منبت کاری و طاق های آجری است. بر کتیبهٔ سردر آیهٔ ۱ تا ۳ سورهٔ جمعه حک شده است. دو کتیبهٔ دیگر نیز موجود است که آیهٔ ۱۲۷ سورهٔ بقره بر آن حک شده است.
سردر جنوبی: در غرب گنبد خواجه نظام الملک یک در قدیمی دیگر وجود دارد که بر دو لنگهٔ آن به خط ثلث بر زمینهٔ لاجوردی «قال الله تبارک و تعالی و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا» و آیهٔ ۱۸ سورهٔ جن حک شده است.
گنبد خواجه نظام الملک
در دوران حکمرانی ملکشاه در اصفهان (۴۶۵–۴۸۵ ه.ق) توسط خواجه نظام الملک - وزیر سلجوقی - در ضلع جنوبی مسجد با تخریب شبستان گنبدی عظیم با دهانه ای بیش از ۱۵ متر و ارتفاعی بیش از ۳۰ متر به سبک رازی ایجاد شد. بنایی که ایجاد شد به صورت کاملاً آزاد بود یعنی در قسمت شرقی، غربی و شمالی هیچ فضای سرپوشیده ای قرار نداشت و بناهایی که اکنون به چشم می خورد، بعداً اضافه شده اند. قاعدهٔ این گنبد مربع شکل است، در قسمت های بالاتر هشت ضلعی و بعد دایره ای می شود و پس از آن ساختمان گنبد شروع می شود؛ این گنبد عظیم بر گوشواره های سه پره ای قرار دارد و دارای دو پوسته است که پوستهٔ اول بین ترکبندی ها قرار دارد و پوستهٔ دوم که همان پوستهٔ خارجی است ترکبندی ها را می پوشاند.
گنبد بر هشت ستون گچ بریشدهٔ چندبخشی قرار گرفته که این ستون های باربر از ترکیب چهار دایره ایجاد شده تا به جای ستون های مربع شکل و حجیم باشد. اضلاع داخلی تالار این گنبد ۱۴/۳۰ تا ۱۴/۶۰ متر است و اضلاع خارجی آن ۲۱ متر و ارتفاعی حدود ۲۶/۸۱ بنا شده است. این گنبد نسبت به جمعیت آن زمان کوچک ساخته شده و در واقع برای شهری مثل اصفهان که یکی از مهم ترین مراکز حکومتی بود کافی نبوده و احتمال دارد که این بنا تنها برای اعیان و اشراف ساخته شده باشد، نه مردم عادی.
کتیبهٔ داخل این گنبد به خط کوفی سادهٔ آجری است و نام ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام الملک و اجراکنندهٔ این بنا، ابی الفتح احمد بن محمد خازن بر روی آن حک شده است. زمان دقیق ساخت این گنبد و نصب کتیبه ذکر نشده اما پوپ سال ۴۷۳ ه.ق/۱۰۸۰ م را تاریخ ساخت بنا می داند. شیلا بلر نیز با بررسی این کتیبه و القاب ملکشاه و مقایسه آن با ۱۱ نوشتهٔ دیگر، تاریخ این بنا را میان سال های جمادی الثانی ۴۷۹-ذی الحجه ۴۸۰ ه.ق/ سپتامبر ۱۰۸۶ و مارس ۱۰۸۸ م می داند. محراب این مسجد احتمالاً در قرن دهم ه.ق مصادف با دورهٔ سلطنت شاه طهماسب اول با مرمر و کاشی بر روی محرای عصر سلجوقی ساخته و تزئین شده است. کتیبه ای به خط ثلث در این قسمت وجود دارد که جمله «قال الله تبارک و تعالی» و آیهٔ ۱۴۲ و ۱۴۳ تا اواخر ۱۴۴ سورهٔ بقره بر آن نوشته شده است. در ضلع شمالی گنبدخانه هم سوره های انشراح و دهر گچ بری شده است.
گروه باستان شناسی «ایزمئو» به سرپرستی «اومبرتو شراتو» حفاری هایی در گنبد نظام الملک انجام دادند. لایهٔ اول سنگ مرمر بود و متعلق به دوران صفوی، لایهٔ دوم مربوط به سنگ فرش های دوران سلجوقی بود که حدود ۵۰ سانتی متر پایین تر از کف سازی دوران صفوی بود. سپس کف سازی قرن سوم ه.ق قرار داشت که به دیوار محراب و کف سازی آن قرن برخورده اند، اما پس از آن به گل های هشت پر و ستونی دست یافتند که به وسیلهٔ گچ تزئین شده بود و تاکنون آن را مربوط به دوران ساسانی دانسته اند.
شبستان صفوی در جنوب غربی مسجد
در انتهای قسمت جنوب غربی مسجد، شبستان صفوی قرار گرفته است. کارشناسان معتقدند شبستان بر روی بقایای آثار دورهٔ تیموری ایجاد گشته است. این شبستان از جانب غرب یه دیوار اولیهٔ می رسد، از جانب جنوب به کوچهٔ پشت مسجد، غرب به کوچهٔ بواسحاقیه و از شمال به راهروی غربی ختم می شود. این فضا به دو قسمت تقسیم شده است. قسمت شرقی از ستون های بسیار به صورت مربعی و شطرنجی و ۲۸ چشمه در سقف تشکیل شده است. قسمت دوم آن نیز از ۶ طاق با دهانهٔ ۹ متری، ۷ چشمهٔ باریک روی طاق ها و به صورت باریک ایجاد شده است. در کاوش های باستان شناسی معاصر ستون هایی از آن به دست آمد که مربوط به دورهٔ آل بویه بود. در بخش شمالی این شبستان در زیبایی به صورت تزئینات گره چینی قرار گرفته است. روی محراب این شبستان که از جنس مرمر است اشعاری نوشته شده است:
مصطفی شد شه علم آن مملکت را در علی است
چون دهندت راه در این شهر علم از در درآ
از در اهل صفا روی مگردان ای دل
راه دور است از این در به خدا نزدیک است
خطوط و کتیبه های چهلستون های گنبد نظام الملک
چهلستون هایی در دو طرف گنبد خواجه نظام الملک قرار دارد که مربوط به دوران سلجوقیان است و در دوران ملکشاه ساخته شده است. این چهلستون ها در دوران بعد دچار تغییر و تحولات بسیاری شده اند و تا حدودی با گچ بری پوشانیده شده اند. تنها قسمتی از آن ها که مشخص است، دارای خطوط و کتیبه هایی است که از دوران صفوی به جای مانده و این خطوط در چهلستون شرقی گنبد نظام الملک است. به عبارتی جای چند چراغ گچی روی ستون ها از دورهٔ سلجوقی باقی مانده که کنار یکی از آن ها نوشته شده است:
بهتر بود بنزد فقیران ز باغ و راغ
در کنج مسجدی که بسوزند چون چراغ
در غرب گنبد نظام الملک یک چهلستون از دورهٔ سلجوقیان باقی مانده که محرابی از جنس مرمر دارد و با عبارت «قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم انا مدینه العلم و علی بابها» تزئین شده است. در قسمت جنوب غربی مسجد چهلستون دیگری است که مربوط به دوران شاه عباس اول است. چهلستون مذکور محرابی از جنس مرمر دارد و در دو طرف آن به خط ثلث عباراتی به صورت برجسته نوشته شده است.
توبه نامهٔ طهماسب
در جانب راست محراب توبه نامهٔ شاه طهماسب صفوی بر یک لوح سنگی به خط ثلث و به صورت برجسته نوشته شده است. در ضلع شمالی گنبد نظام الملک در طرفین شرقی و غربی دو لوح مربعی مورب موجود است. لوح شرقی به خط بنایی ساده سورهٔ انشراح را گچ بری کرده است. لوح غربی شامل آیه ۱ تا آخر آیهٔ ۴ سورهٔ دهر می شود.
منع ورود امرا و مقربان پادشاهی به خانه و کاشانه مردم: در ضلع غربی گنبد نظام الملک، روی یکی از دیوارهای بلندی که چهلستون و گنبد را بهم متصل می کند لوح سنگی به خط ثلث برجسته و به طول یک متر و عرض ۷۲ سانتی متر نصب شده است. قسمت پایینی این لوح که احتمالاً تاریخ ساخت اثر در آن ذکر شده بوده از میان رفته و موجود نیست، اما از منابع اینچنین برداشت می شود که مربوط به دورهٔ شاه طهماسب صفوی است.
مناره های مسجد جامع
گابریل معتقد است مناره های اطراف ایوان جنوبی، قدمت بسیاری ندارد و بررسی مقیاس، جزئیات و تناسب آن نشان می دهد که همانند مناره های مسجد جامع عباسی است، پس تاریخ ساخت آن هم نباید خیلی قبل تر از دورهٔ صفوی باشد. ایوان جنوبی و مناره های آن در طول زمان دچار آسیب های جدی شده بودند که در سال ۱۳۲۸ ه.ق/ ۱۹۴۹ م مرمت و با کلاف های فلزی محکم شد. کتیبهٔ مناره ها در دو طرف ایوان جنوبی بنا شده است و از جمله بناهایی است که در دورهٔ اوزون حسن آق قویونلو در زیر مقرنس های هر دو مناره بر زمینهٔ فیروزه ای و به خط کوفی نوشته شده است.
ایوان صاحب مسجد جامع
ایوان صاحب به ابعاد ۱۳/۸۰ × ۱۳/۵۰ متر در ضلع جنوبی واقع شده است. نام این ایوان از نام صاحب بن عباد - ادیب، نویسنده، شاعر و وزیر شیعه مذهب دربار رکن الدوله دیلمی - گرفته شده است که در این مکان تدریس می کرد. او در سال ۳۸۵ ه.ق در ری درگذشت و جسدش را به اصفهان انتقال داده و در منزلش به خاک سپردند. مردم پس از گذشت چندین سال همچنان مقبرهٔ او را که در محلهٔ طوقچی است زیارت می کنند. در دورهٔ شاه طهماسب، کاشی های معرق بسیاری در نمای خارجی این ایوان به کار رفت که از طرح ها و رنگ های مختلف تشکیل شده بود، اما بنای اصلی این ایوان به سبک رازی است. در داخل مقرنس های صفهٔ صاحب، عبارت هایی به خط بنایی مشکی بر زمینهٔ شطرنجی آجری حک شده است که تعدادی از آن ها اسامی خداوند است. روی دیوار جنوبی صفهٔ صاحب یک صفحهٔ کاشی کاری شده موجود است که دقیقاً قرینهٔ الواح شاه طهماسب و اسماعیل است. بالای کتیبهٔ کاشی کاری - که به خط کمال الدین حسین حافظ هروی است - نام یکی از استادان بر لوحه ای شش ضلعی در کتیبه ای مستطیلی بر زمینهٔ لاجوردی نوشته شده است.
لوح های هلال خارجی صفهٔ صاحب
لوح های خارجی صفهٔ صاحب از دو قسمت تشکیل شده است. الواح مستطیل شکل که به خط ثلث سفید معرق بر زمینهٔ کاشی لاجوردی است و دستهٔ دوم که الواح چهارضلعی (دایره ای مانند) و لوح های مستطیلی کوچک تر هستند؛ هر کدام از این لوح ها در بین دو لوح دستهٔ اول قرار دارد و خط آن نستعلیق است بر کاشی مشکی. این لوح ها از هلال غربی ایوان و از پایین به بالا آغاز می شود.
کتیبهٔ اوزون حسن
کاشی کاری معرق این قسمت مربوط به دوران پادشاه سلسلهٔ آق قویونلو بوده است. این کتیبه حاکی از اقدامات اوزون حسن آق قویونلو در سال ۸۸۰ قمری برای تعمیر و ترمیم مسجد جامع اصفهان است. او دو مناره به ارتفاع ۳۵ متر ساخت و کف ایوان و ازاره های آن را با سنگ های مرمر تزئین کرد و کتیبه ای در این خصوص در قطعه ای مثلثی شکل و زمینه ای لاجوردی به خط ثلث نگاشت.
کتیبهٔ هلال
این کتیبه در صفهٔ صاحب به خط ثلث بر زمینهٔ کاشی لاجوردی در سال ۹۳۸ ه.ق نوشته شده است. در ابتدا آیهٔ اول تا هشتم سورهٔ اسراء و در آخر سال تحریر حک شده است.
کتیبهٔ شاه عباس ثانی
کتیبهٔ مناره ها در دو طرف ایوان جنوبی بنا شده است و از جمله بناهایی است که در دورهٔ اوزون حسن آق قویونلو در زیر مقرنس های هر دو مناره به خط کوفی نوشته شده است.
سلطان صاحبقران
کتیبه ای به صورت افقی در صفهٔ صاحب است که به خط ثلث بر زمینه ای لاجوردی در سال ۱۰۷۰ ه.ق نوشته شده است. این کتیبه مربوط به دوران شاه عباس دوم است و در آن نام شاه هم «صاحبقران» ذکر شده است.
کتیبهٔ سنگفرش
بر دیوار سمت جنوبی سردر مجلسی لوحی به طول ۶۳ سانتی متر و عرض ۴۳ سانتی متر موجود است که از جنس مرمر است و اشعاری به خط نستعلیق و قلم محمدقلی در سال ۱۰۸۴ ه.ق بر آن حک شده است. این کتیبه اطلاعاتی حاکی از سنگفرش شدن مسجد به ما می دهد.
کتیبهٔ سنگاب صفه
این کتیبه در سال ۱۱۰۲ ه.ق توسط استاد امین ایجاد شده و در زیر ایوان صاحب که قطر دهانهٔ آن ۷۰ سانتی متر است قرار دارد. کتیبهٔ مذکور از سنگ پارسی ساخته شده و اطرافش به خط نستعلیق به صورت برجسته حکاکی شده است.
کتیبهٔ آب مباح مسجد
در سال ۱۳۴۰ شمسی که مجراهای زیرزمینی مسجد لایروبی شد لوحی سنگی به طول ۱۲۱ سانتی متر و عرض ۸۳ سانتی متر روبروی محراب ضلع جنوبی پیدا شد. در این لوح نوشته شده است که در زمان شاه طهماسب اول مسئول این قسمت «امیر اصلان بن رستم سلطان لَله افشار ارشلو» به همراهی شاهزاده احمد میرزا در شهر اصفهان نهری حفر کردند که آب مسجد جامع را از طریق آن آب مباح تأمین کنند و آن را در راه خدا وقف مسجد کردند. در زیر همین لوح اشعار دیگر نوشته شده که متأسفانه قسمت هایی از آن به مرور زمان از بین رفته و تنها قسمت هایی باقی مانده است:
آفاق بفر شاه دین دار جهان جو - چون صورت مینا شده و روضه مینو
برخاک درش سجده کنانند چو خورشید - .............. رخ بنهد رو
از رود صفاهان به سوی مسجد جامع - ........... روان کرد یکی جو
تاریخ…........... گفت - آب ملک اصلان بیک سلطان ارشلو
ضلع غربی مسجد جامع
ایوان ضلع غربی با تخریب ستون هایی که متعلق به دورهٔ عباسی بود و در قرن ششم ه.ق ساخته شد. البته قسمت غربی آن به دیوارهای خشتی قرن سوم ه.ق می رسد. ایوان، اساسی سلجوقی دارد و سقف آن همانند ایوان جنوبی از مقرنس های درشت ساخته شده است. در ابتدای قرن دوازدهم ه.ق در دورهٔ شاه سلطان حسین، داخل و خارج آن با خطوط بنایی و کاشی های مختلف تزئین و از صورت سادهٔ سلجوقی خارج شد. در قسمت جنوب ایوان، شبستان بزرگ و کوچک مسجد قرن نهم ه.ق باقی مانده است. شمال این ایوان با کاشی های نفیس قرن نهم ه.ق تزئین شده است.
شبستان کوچک دیگری از عهد الجایتو ایلخان در این قسمت واقع شده که محراب آن دارای گچ بری های ارزنده ای است و این گچ بری ها شامل گل، بوته و کتیبه های ترکیب شده است و در وسط آن کتیبه ای تاریخی قرار دارد که نام الجایتو، وزیر دانشمندش و تاریخ ساخت اثر به سال ۷۱۰ ه.ق در آن بیان شده است. در آخرین قسمت این ساختمان شبستان بزرگی مربوط به دورهٔ سلطان محمد پسر بایسنقر تیموری واقع شده است، که سال ساخت آن در کتیبه ای قرن هشتم ه.ق ذکر شده است. جدا از سبک معماری ساختمان، مرمرهای شفاف و درخشانی در طاق این شبستان به کار رفته است که آن را از فضای تاریک خود دور می کند و به آن روشنایی و جلوه می بخشد. این شبستان دارای ۱۸ چشمه طاق است.
ایوان استاد
ایوان غربی به طول و عرض ۱۲ متر با طاق های گهواره ای و مقرنس های درشت ایجاد شده است. این ایوان به «صفه استاد» معروف بوده است که این نام به زمانی بازمی گردد که استادی این ایوان را به «سبک رازی» بنا کرده و شاگردش نیز ایوان شرقی را ساخته است؛ به همین خاطر مردم این دو ایوان را به نام صفه استاد و شاگرد می شناسند. داخل و خارج این صفه در دوران شاه سلطان حسین صفوی با نقوش، خطوط و کتیبه های کاشی تزئین شده است. بالای این ایوان گلدسته ای برای اذان نیز ساخته شده است.
کتیبهٔ شاه سلطان حسین
در این ایوان کتیبه ای معروف، مربوط به سلطان حسین صفوی است که در سال ۱۱۱۲ ه.ق به قلم علی نقی امامی ثبت شده است. این کتیبه به خط ثلث در زمینهٔ کاشی خشتی به رنگ لاجوردی نوشته شده است.
محمد امین اصفهانی
محمد امین اصفهانی استاد کاشی کار این قطعه بوده است که نامش بر دیوار شمالی حک شده است. تابلو وی از چهار ترنج و یک مربع در وسط تشکیل شده است:
چون نامه جرم ما بهم پیچیدند
بردند و بمیزان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی
ما را به محبت علی بخشیدند
شاه نشین ایوان استاد
شاه نشینی در دیوار مقابل ایوان استاد وجود دارد که در داخل، بالا و اطراف آن کتیبه هایی موجود است. کتیبهٔ داخل به خط ثلث و در زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی نوشته شده است و به این خاطر که طولانی است قسمتی از آن بر دیوار شمالی شاه نشین و قسمتی دیگر بر دیوار جنوبی نگاشته شده است. در قسمت حاشیه ای سقف شاه نشین ایوان از آیهٔ اول تا آخر آیهٔ ۶ سوره دهر نوشته شده است.
بالای این شاه نشین پنجره مشبک بزرگی قرار دارد که از کاشی ساخته شده و در هلال خارجی این شاه نشین اشعار عربی و فارسی بسیاری در لوح های مجزا و به خط نستعلیق بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی نوشته شده است:
چون به حکم کارفرمای جهان (علی حبه جنه)
شد عمارت سجده گاه مسلمان (قسیم النار و الجنه)
خسرو دوران شه کیوان غلام (ناد علیا مظهر العجائب)
کتیبهٔ محراب ایوان
کتیبه ای در محراب ایوان استاد موجود است به خط ثلث و بر کاشی خشت لاجوردی که در سال ۱۱۱۲ ه.ق دوران شاه سلطان حسین صفوی نوشته شده است: «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقا» و آیات ۱۰۹ و ۱۱۰ سورهٔ کهف و آیه ۳۹ آل عمران جز حکاکی های آن است.
لوح نستعلیق
در داخل مقرنس های دیوار مقابل ایوان روی کاشی کبود به خط نستعلیق نوشته شده است: «انا مدینة العلم و علیٌ بابها.» پنجرهٔ مشبکی زیر این عبارات قرار دارد که یازده لوح به خط نستعلیق بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی یا طرح گل و بوته دار صلوات بر چهارده معصوم دارد و نام کاتب آن در لوح دوازدهم به همراه تاریخ ساخت، ۱۱۱۲ قمری، نوشته شده است. در دو قسمت پنجره مشبک در چهار مصرع، شعری به خط نستعلیق بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی به نام محمد امین — استاد کاشی کار — نوشته شده است.
کتیبهٔ حوضخانه
در ابتدای دالان حوضخانه کتیبه ای سنگی به خط نستعلیق در سال ۱۰۷۳ ه.ق نصب شده که در متن آن مشخصات واقف و وقف نامه آمده است.
شاخص ظهر دیواری
دو کاشی لعاب دار فیروزه ای بین آجرهای کنارهٔ ایوان غربی قرار دارد که به هنگام سایهٔ دوم ایوان غربی، زمان اقامهٔ شرعی نماز ظهر مشخص می شود.
محراب اولجایتو
محراب الجایتو در شمال «ایوان استاد» واقع شده است. در قرن هشتم هجری ایلخانان دست به بازسازی اماکن مختلف می زدند و در همین زمان بناهایی عالی دارای گچ بری های بسیار ماهرانه ساخته شده است. البته ساخت طبقهٔ دوم نمای اصلی مسجد که رو به صحن قرار دارد هم در همین دوره و به دستور اولجایتو و به شیوهٔ رازی انجام شده است.
محراب الجایتو جزو این نمونه هاست که اجزای آن با منطقی دقیق ترکیب شده است. این محراب دارای گچ بری، نقوش گیاهی و هندسی بسیار زیبایی است و بنابر کتیبه ای که بر لوح مرکزی طاق فوقانی آن قرار گرفته است. در ۷۱۰ ه.ق به کمک وزیر محمد ساوی و زیر نظر عضد بن علی ماستری ایجاد شده است. در سمت راست این محراب منبری قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده و اطلاعاتی از آن در دست نیست اما زیباترین منبر منبت کاری شده موجود در کل بناست.
محراب الجایتو دارای چهار کتیبه است؛ در کتیبهٔ اول نام سلطان محمد خدابنده ذکر شده که برای احترام در قسمت بالا قرار دارد و سه کتیبهٔ دیگر هم آیات قرآنی، احادیث و اخبار را دربردارد که به خط ثلث نوشته شده اند. احتمالاً این کتیبه ها پس از آتش سوزی به مسجد اضافه شده و حاوی اطلاعاتی از ساخت محراب، محمد خدابنده و وزیرش محمد ساوی است.
شبستان الجایتو
در زمان ساخت محراب شبستانی، در مقابل همین فضا قرار داشت که متعلق به قرن ۳ ه.ق بود و حدود ۵۰ سال بعد، این شبستان تخریب شده و فضایی ساده، بدون ستون ایجاد می شود. گدار معتقد است ساختمان این شبستان مربوط یه دورهٔ مظفریان است و همانند بنای مدرسهٔ مظفری ساخته شده است. او سال اثر را مربوط به ۸۵۱ ه.ق و دوران قطب الدین شاه محمود مظفری می داند.
در شبستان الجایتو
در ورودی اصلی شبستان که مقابل محراب قرار دارد، به حوضخانهٔ مسجد الجایتو ختم می شود و بر دو لنگه نصب شده حاوی عبارت های «و ان المساجد الله فلا تدعوا مع الله احدا صدق الله العظیم.» و «وقف کرد این درب را بر مسجد قربة الی الله تعالی استاد حسین بن استاد شاه میرزای…» به خط ثلث برجسته وجود دارد که به وسیلهٔ سید محمود نقاش در سال ۸۵۱ ه.ق نوشته شده است.
بیت الشتاء عماد یا شبستان زمستانی
سلطان محمد بن بایسنقر بن شاهرخ که در دوره تیموری حاکم اصفهان بود، دستور ساخت «بیت الشتاء» را داد. این بنا در ضلع غربی، پشت ایوان استاد، کنار شبستان الجایتو و به سبک رازی بنا شده است. طاق متقاطع باعث می شد حرارت داخل بنا از آن خارج نشود و بالعکس، پس در نتیجه در تابستان خنک و در زمستان گرم بود و همچنین پشت بام های مسطحی را به وجود می آورد که اجازه می داد گاهی نماز صبحگاهی در آن برپا شود.
بیت الشتاء عماد همچون مدرسهٔ مظفری ساخته شده است. این مکان دارای ستون های بسیار قطور، قوس های مغولی و سقف های خیمه ای شکل است و در میان هر یک از چشمه طاق ها، قطعه سنگ مرمری وجود دارد که برای روشنایی بیشتر فضا و دریافت نور خورشید به کار رفته است و برای ادای نماز در زمستان از آن استفاده می شده است و دارای ۱۸ طاق چشمه ای است. علت این پوشش بیشتر به دلیل جلوگیری از تبادل حرارت در زمستان بوده است. طول این شبستان ۵۰ متر و عرض آن ۲۵ متر است.
ورودی شبستان در قسمت جنوبی ایوان غربی قرار دارد در زمان ایلخان مغول، الجایتو برای آن دری دیگر ایجاد شد. این شبستان تزئین خاصی ندارد و با گچ پوشیده شده، اما به دلیل معماری خاصی که داراست ویژگی های مهمی نسبت به دیگر شبستان های ایران دارد. گدار معتقد است این شبستان در سال ۸۵۱ ه.ق به دست محمد فرزند بایسنقر از طریق تغییر نمای روبه روی صحن ایجاد شده است، اما در سال ۸۸۰ ه.ق در دوران اوزون حسن آق قویونلو بوده که این قسمت تزئین شده و همچنان هم پابرجاست.
کتیبه سردر شبستان
سردری در شمال ایوان استاد قرار دارد. کاشی کاری این قسمت متفاوت با کاشی کاری دیگر قسمت هاست. ضلع غربی مسجد نمونه ای از کاشی کاری دوران تیموری را دارد که مربوط به قرن نهم ه.ق است و تفاوت عمده ای با کاشی کاری این سردر دارد. این کتیبه در زمینهٔ لاجوردی و به خط ثلث در سال ۸۵۱ ه.ق توسط سید محمود نقاش ایجاد شده است. در این کتیبه نام سلطان محمد بهادر فرزند بایسنقر، و بانی این مکان، عماد بن مظفر وَرزَنه ایی از سرداران محمد بهادر، نوشته شده است.
درِ مجلسی
دری در مسجد وجود داد که به خاطر نزدیکی به مقبرهٔ مجلسی به این نام خوانده می شود. در گوشهٔ شمال غربی مسجد بقعه ای قرار دارد که آخوند محمد تقی مجلسی و فرزندش محمدباقر مجلسی و البته چند نفر دیگر در آن به خاک سپرده شدند و به این خاطر این بقعه با نقاشی، ازاره های کاشی و آیینه کاری تزئین شده است. همچنین دو تصویر موجود در آن زیبایی اش را دوچندان کرده است. نقاشی توسط شخصی به نام ملا محمد باقر، طراحی و بر آیینه کاری نصب شده است. در شب های جمعه و ایام سوگواری این مکان جزو زیارت گاه های مهم است. حیاط آن به کوچه ای در شمال مسجد متصل می شود.
بر لنگه های این در مطالبی به قلم صحیفی جوهری نوشته شده است که شامل بخش هایی از آیات ۳۶ و ۳۷ سوره نور است. کتیبه ای سنگی نیز بر سردر مقبره مجلسی وجود دارد. این دو کتیبه با مقرنس های گچی تزئین شده است و مضمون آن حاکی از تعمیر و بازسازی مقبره است و علت آن را حضور حجت بن الحسن در خواب مؤمنی در این مکان دانسته اند.
مسجد مصلی
این مکان که پشت دیوار غربی مسجد قرن سوم ه.ق قرار دارد فضایی سر باز برای ادای نماز است و ورود و خروج آن از طریق راهروی جنوبی ایوان غربی صورت می پذیرد. این مصلی الان به شبستانی زمستانی با طاق های مخصوص تبدیل شده و حالت اولیهٔ خود را از دست داده است، اما پیش از آن دیوارهای آجری و طاق های بلند داشته و در ضلع جنوبی آن محراب وجود داشته است. گالدیری در بررسی های خود به وجود این اجزا پی برده است که بر اساس نوع معماری و مصالحی که استفاده شده این مصلی را به دوران آل مظفر نسبت می دهند اما در واقع کتیبه یا نشانه ای که سال ساخت آن را مشخص کند وجود ندارد.
گاوچاه
این گاوچاه که در غرب مسجد واقع است از سمت شرق به شبستان الجایتو، از سمت جنوب به بیت الشتاء و از سمت شمال به وضوخانه می رسد. این محل در دورهٔ صفوی به مسجد اضافه شده است. این نقاشی روی دو طاق حک شده است و به این خاطر که هیچ تناسبی با دیگر نقاشی ها و تزئینات داخل مسجد ندارد، جذاب است. این نقاشی به صورت سنتی طراحی و ایجاد شده است؛ اما به سبک اروپایی است، تاریخ دقیق ساخت آن هم مشخص نیست، اما بنابر تاریخی که زیر اثر ثبت شده، سال ۱۱۹۹ ه.ق برای آن در نظر گرفته شده است.
ضلع شرقی
دروازه ای در این قسمت قرار دارد که ورودی فعلی مسجد است و در سال ۱۲۱۸ ه.ق توسط محمدحسین خان صدر ترمیم شده است. این قسمت دارای تزئیناتی از دورهٔ قاجاریه است و بر سردر آن نام فتحعلی شاه قاجار به چشم می خورد. سال ساخت این دروازه به درستی مشخص نیست اما اشخاصی همچون گالدیری و گدار معتقد هستند، این بنا در قرن ۸ ه.ق ایجاد شده است. ایوانی که در وسط این ضلع بنا شده از بیرون معماری سلجوقی و در واقع سبک رازی خود را حفظ کرده و از داخل هم دارای تزئینات و معماری دوران سلاجقه است. دیوار قسمت شرقی آن به همان دیوار خشتی قرن سوم ه.ق باز می گردد.
سقف مقرنس کاری شده آن نیز به دوران سلجوقی مربوط بوده که به خاطر تخریبی که به مرور زمان دچار آن شده در زمان صفوی دوباره ساخته شده است. در داخل این ایوان کتیبه ای کاشی کاری شده وجود دارد که تحولات و تعمیراتی که در دوران شاه شاه سلیمان صفوی در این بنا ایجاد شده را نشان می دهد. در شمال این ایوان، صفه، مدرسهٔ عمر و شبستان وسیعی وجود دارد که ۱۸ ستون دارد.
این بنا مربوط به دورهٔ آل مظفر است، یعنی حدود قرن هشتم ه.ق و طاق های آجری شکل زیبایی دارد. صفه و مدرسهٔ عمر بین ایوان سلجوقی و شبستان هجده ستونی آل مظفر قرار دارد. این بنا نیز مربوط به قرن ششم-هفتم ه.ق و دوران آل مظفر است و در دوران سلطنت قطب الدین شاه محمود بنا شده است. کتیبه ای در داخل این صفه موجود است که نام پادشاه و تاریخ ساخت بنا در آن ذکر شده است. کاشی کاری مقرنس محراب صفهٔ عمر متعلق به سال ۷۷۸ ه.ق و جزو اولین نمونه های کاشی کاری داخل مساجد است. در اطراف این صفه کتیبه هایی هم از دورهٔ حکومت اشرف افغان باقی مانده که جزو جدیدترین آثار به جامانده در مسجد جامع اصفهان است.
محراب دالان شرقی
سمت جنوبی دالانی که ورودی ایوان شرقی است، محرابی قرار دارد که مشخص نیست در چه سالی ساخته شده اما سبک آن به محراب الجایتو بسیار نزدیک است و احتمالاً در همان زمان ساخته شده است. بر هلال آن نوشته شده است: «سبحان الله والحمدلله ولااله الاالله.» این محراب دارای ستون هایی است که بر روی آن ها عبارت های (الملک لله) و (الکلم الله) نوشته شده است. اطراف این محراب سورهٔ فاتحه حک شده، بااینکه سورهٔ فاتحه در نزد مسلمانان از اهمیت بسیاری برخوردار است اما تنها در سه محراب از بیست ویک محراب دورهٔ ایلخانی استفاده شده است.
ایوان شاگرد
ایوان ضلع شرقی - که معروف به ایوان شاگرد و صفهٔ سنگ تراشان است - مقابل ایوان استاد که در ضلع غربی واقع شده بنا شده و طول و عرض ۱۲ متری و ارتفاع ۱۹/۲۰ متری دارد. نمای خارجی این ایوان تزئیناتی آجری دارد که مربوط به دورهٔ سلجوقیان است. این ایوان در طول مدتی که بنا شده دچار تغییراتی شده و می توان سبک تزئینات سلجوقی در مسجدها را که مربوط به قرن ششم ه.ق است به خوبی مشاهده کرد. نمای داخلی دچار تغییرات بسیاری شده به طوری که در طول تاریخ حکمرانان، خیرخواهان و سلاطین مختلف با نیات متفاوت قسمتی از بنای داخلی را تغییر داده یا تعمیر کرده اند؛ مثل سنگ های سنگ مرمر، کتیبه های متعدد، گچ بری ها و معرق کاری های متفاوتی که در این زمان در بنا تعبیه شده اند. در قسمت مرکزی دیوار شرقی کتیبه ای وجود دارد که متعلق به شاه سلطان حسین صفوی است و کاتب معروف آن دوران، محمدصالح آن را نوشته است. کتیبهٔ داخلی ایوان که متعلق به دورهٔ شاه سلیمان صفوی است و در سال ۱۰۹۳ ه.ق به خط ثلث سفید و بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی حک شده است و هنر محسن امامی است؛ این کتیبه به فضیلت های مسجد و آداب شرعی اشاره می کند.
حفاری در ایوان شرقی
کف ایوان شرقی توسط متخصصان و کارشناسان حفاری شد و نُه ستون در این مکان یافت شد که شش ستون از نوع استوانه ای با قطر ۹۲ سانتی متری بوده و مربوط به مسجد دورهٔ عباسی بوده است و سه ستون از نوع خارجی با قطر ۱۰۵ سانتی متر بوده است. آجرهایی بین این ستون ها برای تکمیل کار به کار رفته که متفاوت با دورهٔ عباسی است. ابعاد این آجرها ۱۰×۱۵×۳۰ سانتی متر است. این ستون های سه بخشی روی چاه ساخته شده اند و احتمالاً پیش از ساخت آن ها هم در این محل چاهی وجود داشته که برای ساختن یک سازهٔ مقاوم روی چاه، پر از مصالح شده و ستونی بر روی آن نصب شده است.
شاه نشین ایوان شاگرد
شاه نشین این ایوان به وسیلهٔ کاشی کاری، خطوط ثلث و مقرنس های آجری تزئین شده و صورت اصلی خود را حفظ کرده است. در این قسمت به وسیلهٔ خطوط کوفی کتیبه آیه ۱۸ و بخشی از آیه ۱۹ سوره آل عمران نوشته شده است. محراب ایوان شاگرد تماماً از سنگ مرمر ساخته شده و در دیوار جنوبی واقع شده است که آیهٔ ۵۴ سورهٔ مائده بر اطراف آن حک شده است. اطراف و بالای آن کتیبه ها و الواح مختلف حک شده است. اطراف محراب بر کاشی های کوچک به خط کوفی صلوات و درود بر چهارده معصوم حک شده، اما تنها شش لوح آن باقی مانده و مابقی مفقودند. دیوار شرقی که متعلق به ایوان کوچکِ واقع شده در ضلع شرقی ایوان شاگرد است، به وسیلهٔ خطوط گچ بری که در حاشیهٔ آن انجام شده (اسماءالله، سوره حمد، اخلاص و آیة الکرسی) نوشته شده است.
متن اصلی که در صفه ای بزرگ گچ بری شده، شامل مربع و دایره های کوچک است که اسامی خداوند، نام محمد، ابوبکر، عمر، عثمان و علی در آن ها به خط کوفی حک شده است. در بعضی از دایره ها نام پیامبر و خلفای راشدین باهم نوشته شده و در بعضی دیگر عبارت «لااله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله» گچ بری شده است. البته در بعضی از این اشکال به نام فاطمه هم برمی خوریم. دیوار مقابل آن هم به وسیلهٔ گل و بوته گچ بری شده است.
شبستان شمالی ایوان شرقی
در جانب شمال ایوان شرقی و غرب مدرسهٔ مظفری مسجدی قرار دارد که متعلق به قرن ۸ ه.ق است. این شبستان از هجده ستون و طاق های آجری تشکیل شده است. طی مطالعاتی که انجام شد این بنا هم همانند قسمت های دیگر در دوران عباسی ایجاد شده است و دارای ستون های استوانه ای شکل است. در کاوش هایی که در سال ۱۳۵۳ ه.ش انجام شده، کف این بنا آثاری کشف شده که متعلق به دوران پیش از اسلام است و دچار آسیب های جدی شده اند. نکتهٔ مهم دیگر وجود قبری در زیر یکی از این ستون هاست.
شبستان جنوبی ایوان شرقی
در قسمت جنوبی ایوان شرقی و شمال راهروی جنوب شرقی، فضایی قرار گرفته است که بر اساس معماری اش مربوط به دورهٔ صفوی است. طبق بررسی هایی که در این قسمت صورت گرفته، مشخص شده که در دورهٔ عباسی این قسمت به صورت فضایی پوشیده، همانند دیگر قسمت های مسجد ایجاد شده است. این قسمت در همان دوران عباسی دارای ستون های استوانه ای بوده و قسمت نزدیکِ حیاط نیز از ستون های سه بخشی تشکیل شده است. در دورهٔ صفوی شش دهانه از این قسمت برای ایجاد محل اجتماعات تخریب شد و سپس به شیوهٔ صفوی در همان عصر طاق ها و چشمه های بزرگ تری جایگزینش شدند.
صفهٔ عمر یا مدرسهٔ مظفری
در انتهای این ضلع صفهٔ عمر ساخته شده که عده ای بدون توجه به کتیبه های داخل بنا آن را به دوران عمر عبدالعزیز خلیفهٔ اموی و بعضی دیگر به عمربن عبدالعزیز ابی دُلَف از سلسلهٔ آل ابی دلف نسبت داده اند که آثار بسیاری ساخته است. این مدرسهٔ دینی با ابعاد ۲۵×۶۵ متر و در سال های ۷۵۷–۷۷۸ ه.ق ساخته شده است. مدرسه دارای دو طبقه است و حجره هایی در دو طرف شرقی و غربی دارد و سمت جنوبی آن هم ایوان، گنبدخانه و محراب است. ایوان اصلی آن به ابعاد ۱۰×۱۰ متر است و عرض دالان ها هرکدام پنج متر است. این ایوان یک ورودی به ابعاد ۵ متر و عمق ۲/۵ متری دارد. در این مکان هم تدریس و تعلیم صورت می پذیرفت و هم عبادت.
کاشی کاری ها و خط ثلثی که در آن به کار رفته بر زیبایی مدرسه افزوده است. شبستان این قسمت با ابعاد ۱۹×۱۱ متر ساخته شده است و هشت درگاه دارد که هرکدام با آجرهای رنگی مختلفی تزئین شده است. کتیبه های این مسجد از روزگار سلطان محمد و آل مظفر حکایت دارد. بانی آن را مرتضی بن الحسین العباسی الزینبی می دانند که قصد داشته قسمتی به بناهای موجود بیفزاید. راهروی اصلی این مدرسه بین ایوان شاگرد و شبستان قرار دارد.
صفهٔ عمر ۱۰ متر طول و ۱۰ متر عرض دارد و به شیوهٔ رازی ساخته شده است. در طرفین آن دو دالان دوطبقهٔ سرپوشیده بنا شده و عرض هر یک از آن ها به پنج متر می رسد. دیوار غربی بسیار قطور و قدیمی است و از خشت خام ساخته شده است. دالان ورودی شرقی را عده ای مربوط به دورهٔ ساسانی می دانند که به جای مسجد، آتشکده برپا بوده و عده ای دیگر آن را مربوط به دورهٔ منصور دوانیقی می دانند. این ایوان از طریق ورودی دیگری که پنج متر طول و ۲/۵ متر عرض دارد به شبستان جنوبی متصل می شود.
این شبستان ۱۹ متر طول و ۱۱ متر عرض دارد. از نظر معماری ساختمانی هشت درگاه است که هرکدام از آن ها به وسیلهٔ مقرنس های آجری سفید، قرمز و سبز تزئین شده است. این ترکیب رنگ مربوط به سبک هنرمندان قرن هشتم ه.ق است و در ادوار بعد به چنین چیزی برنمی خوریم. به این مکان کتابخانه هم می گویند و علت آن گفته های مافروخی، نویسندهٔ کتاب محاسن اصفهان است؛ اما این مکان بیشتر برای نماز و عبادت در نظر گرفته می شده است. پس از تخریب سبک سلجوقی، این قسمت در دوره های بعد ترمیم و بازسازی شد. در تاریخ ۷۶۸ ه.ق/ ۱۳۸۸ م سردری برای این قسمت ساخته شد که ورودی آن از بازار بود و راه اتصال آن با حیاط از طریق راهروی ایوان شرقی صورت می گرفت.
طاق صفهٔ عمر
خطوطی تاریخی و تزئینی در سقف صفهٔ عمر در دو شمسه کار شده است. عبارات اطراف دو شمسه یکسان است اما کتیبهٔ متن متفاوت است. هشت شکل مربع دارد که داخل هرکدام به خط بنایی و بر زمینهٔ لاجوردی چهار کلمه نوشته شده است: «" الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین.» سقف هلالی شکل صفه عمر به شبستان محراب با سه خط بنایی و به وسیلهٔ حسن کارون تزئین شده است.
کتیبهٔ محراب صفهٔ عمر
این کتیبه در سال ۷۷۸ ه.ق به دست علی کوهیار الابَرقوهی صورت نوشته شده است؛ شمس پسر تاج و فخر فرزند عبدالوَهاب شیرازی بنّا نیز از استادان این محراب بودند. آیات ۱۸ و ۱۹ سورهٔ توبه بر آن حک شده است. در قسمت فوقانی محراب هم کتیبه ای موجود است که در دو سطر حک شده است. بر یک کتیبه به خط ثلث و بر زمینهٔ لاجوردی آیه ۱۲۷ سوره بقره و دیگری به خط کوفی بر زمینهٔ لاجوردی آیه ۱۲۸ آن سوره حک شده است.
کتیبهٔ سنگاب سقاخانهٔ عزیزالله
رو به روی ایوان جنوبیِ مدرسه مظفری یک سنگاب سقاخانه وجود دارد متعلق به سقاخانه ای بوده که سال ۱۰۹۳ ه. ساخته شده و تا قرن ۱۴ ه.ق روبه روی ورودی شرقی و مقابل بازار قرار داشته است. بر روی آن به خط نستعلیق مشخصات واقف، آقا ذوالفقار ولد آقانصیر، حجاری شده است.
تغییرات دورهٔ هوتکیان
در دورانی که افغان ها بر ایران مسلط شده و اصفهان را به تصرف خود درآورده بودند، به فرمان اشرف افغان صفهٔ عمر برای نماز اهل تسنن، سربازان افغان و نزدیکان اشرف در نظر گرفته شد، اما به خاطر جلوگیری از اختلاف آن ها با اهل تشیع، دری دیگر به سمت بازار باز کرده و راهروی صفهٔ عمر را به صحن مسدود کردند؛ این در همچنان موجود است.
کتیبهٔ خلفای راشدین
کتیبه ای به نام راشد که مربوط به سال ۱۱۳۹ ه.ق است، به خط ثلث و بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی در این صفه قرار دارد.
کتیبه های اشرف افغان
کتیبه ای به فرمان اشرف در صفهٔ عمر نصب شده که به خط علی المولوی است و از سال ۱۱۳۹ ه.ق در این مکان موجود بوده و علاوه بر آن در این کتیبه به نام «مولی زعفران» هم برمی خوریم. کتیبه به خط ثلث و نستعلیق و بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی و قهوه ای حک شده است.
کتیبه های شاه طهماسب
در ابتدای دالان شرقی سمت جنوبی آن، سه لوح قرار دارد که مربوط به شاهان صفوی است.
لوح سنگی جنوبی دالان ورودی شرقی
که مربوط به شاه طهماسب اول است در ابعاد ۸۸×۱۱۰ سانتی متر ایجاد شده است. شاه طهماسب به هنگام پیروزی بر ازبک ها قسمتی از چوپان بیگی و دارالسلطنه اصفهان را اهدا کرده است و موضوع این لوح هم همین است.
لوح سنگ های شمالی
مربوط به تخفیف مالیاتی است که شاه طهماسب اول به مردم داده و در سال ۹۷۱ ه.ق به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه ۱۶۵ سانتی متر طول و ۵۴ سانتی متر عرض دارد و زیاد قابل خواندن نیست چراکه قسمت های عمده ای از آن تخریب شده است.
دو لوح سنگی
به ابعاد ۵۵×۵۲ سانتی متر که مربوط به دورهٔ شاه طهماسب است و به سال ۹۳۵ ه.ق بازمی گردد. این دو لوح در ارتفاع پایینی، نزدیک به سطح زمین نصب شده اند و صلوات بر چهارده معصوم، آیت الکرسی و اشعاری در مورد حضرت علی بر آن نوشته شده است.
ثبت ملی و جهانی مسجد جامع اصفهان
ین اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۹۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در سال ۱۳۸۹ ه.ش بود که موضوع ارسال پرونده «مسجد جامع اصفهان» به یونسکو پیش آمد و مدیران میراث فرهنگی اصفهان مسئول این امر شدند. البته به گفتهٔ جبل عاملی در سه دهه پیش از آن هم تلاش هایی صورت گرفته، اما به دلیل وسعت بنا و عدم تداوم آن هربار به صورتی کار بی نتیجه می ماند. تا اینکه در دی ماه سال ۱۳۸۹ ه.ش تمام معیارهای یونسکو برآورده شده و در پرونده ای جامع ثبت و ارسال شد. پس از آن موزه ای برای آثار کشف شده در مسجد و ماکتی برای بنا ایجاد شد. تابلوهای راهنما را به دو زبان در مسجد قرار دادند؛ پایگاه و فضایی برای معرفی مسجد مختص آشنایی بازدیدکنندگان ایجاد شد و دستگاه هایی برای نمایش و فیلم هم در مسجد قرار داده شد. در سال ۱۳۹۰ متخصصان از مسجد دیدن کردند و پس از بررسی های لازم، این بنا ثبت جهانی شد.
منبع شناسی
سیاحان و مورخان در قرون مختلف اطلاعاتی از اماکن تاریخی شهر را در متون تاریخی ثبت کردند که حاوی اطلاعاتی از مسجد جامع اصفهان نیز هست.
منابع فارسی
اخبار اصفهان: توسط حافظ ابونعیم اصفهانی به عربی و حدود سال ۴۲۰ ه.ق نوشته شده است. ابونعیم بیشتر در این کتاب به ذکر احوال بزرگان و محدثانی پرداخته که به اصفهان سفر کرده اند یا در آنجا سکونت داشتند و همچنین توضیحاتی از اصفهان، بناهای آن و والیان شهر در کتاب خود آورده است. حافظ ابونعیم از زبان پدرش به شرح و توصیف مسجد جامع اصفهان که در قرن سوم ه.ق ساخته شده بود، پرداخته است. کتاب وی دارای دو جلد است و بر اساس فهرستی به ترتیب حروف الفبا عربی مرتب شده است. ابونعیم از کتاب استادش ابو شیخ اصفهانی و کتاب اصفهان، حمزه اصفهانی نیز بسیار بهره برده است.
تاریخ اصفهان: ابو عبدالله حمزه بن حسن اصفهانی احتمالاً حدود ۲۸۰ ه.ق در اصفهان متولد شد. وی ادبیات، تاریخ و نحو را نزد بزرگان دوران خود گذراند و آثار بزرگی را خلق کرد. حمزه اصفهانی تلاش می کرد در کتاب خود از منابع معتبر استفاده کند. او منابع مکتوب معتبری را ذکر کرده و هر آنچه به صورت شفاهی از دیگران شنیده را به دقت و با ذکر اسم افراد نوشته است. وی نگاهی نقادانه به تاریخ داشت و سعی می کرد صحیح ترین اطلاعات را در اختیار خواننده قرار دهد. حمزه در کتاب تاریخ اصفهان خود به تفضیل، شهر اصفهان، جغرافیا و تاریخ آن را شرح می دهد و با مطالعه آن کلیاتی از اوضاع شهری قرن چهارم ه.ق اصفهان به دست می آید.
محاسن اصفهان: این کتاب به زبان عربی و توسط مفضّل بن سعد بن حسین مافرّوخی اصفهانی در قرن پنجم ه.ق مصادف با دوران ملکشاه سلجوقی نوشته شده است. نویسنده در این کتاب محاسن اصفهان را جمع آوری کرده و آنچه مربوط به ادبا، جغرافیای طبیعی و تاریخ آن است را به دست آورده و ثبت کرده است. مافروخی از مسجد جامع اصفهان هم دیدن کرده و توصیفاتی از آن در کتاب خود آورده است که مربوط به قبل از اقدامات سلجوقیان است. در واقع مسجدی را توصیف کرده که از خشت خام است و هنوز تحول اساسی در آن شکل نگرفته است.
صورة الارض: ابوالقاسم محمد بن حوقل پیش از سال ۳۲۰ ه.ق در نُصَیبین متولد شد. وی در ۷ رمضان ۳۳۱ ه.ق/۹۴۳ م سفر خود را از بغداد آغاز کرد. او به کشورهای مختلفی پاگذاشت و ماجراهای خود را در کتاب صورة الارض ثبت کرد و آن را به امیر سیف الدوله حَمدانی هدیه داد. ابن حوقل از آفریقای شمالی، ارمنستان، مصر، سیسیل، ایران و … دیدن کرده است. او در همین هنگام از مسجد جامع اصفهان بازدید کرده و مسجد اولیه ای که از خشت خام بوده را به طور کامل توصیف می کند.
احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم: شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابی بکر بناء شامی مَقدسی بین سال های ۳۳۱–۳۳۴ ه.ق در شام به دنیا آمد. کتاب وی به زبان عربی نوشته شد و دو نسخه از آن موجود است که یکی در فلسطین و دیگری در برلین است. مقدسی در کتاب خود از فرقه های مختلف، لهجه های مردم، شهرها، مکان های دینی، مذهب مردم، بازارها و … توصیفی آورده است. وی به خاطر تیزبینی ای که در ثبت جزئیات داشته کتابی با ارزش بسیار به رشتهٔ تحریر درآورده است. مقدسی به هنگام بازدید از اصفهان، مسجد جامعی که مربوط به قرن سوم ه.ق بوده را دیده و در مورد آن اطلاعاتی در کتاب خود نوشته است.
الاعلاق النفیسه: ابوعلی احمد بن رُسته در اوایل قرن سوم ه.ق در اصفهان متولد شد. وی در کتاب خود که «الاعلاق النفیسه» نام دارد، فصلی را به زادگاه خود اختصاص داده است و به خاطر اینکه کتابش از قدمت تاریخی بسیاری برخوردار است منبع بسیاری از نویسندگان و مورخان اعصار بعدی بوده است. الاعلاق النفیسه از آب و هوا، خاک، گیاهان، معادن، اماکن شهر، دیوارهای آن و … اطلاعاتی به خواننده می دهد.
سفرنامه ها
سفرنامهٔ ناصرخسرو: ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی از شاعران و جهانگردان ایرانی قرن چهارم ه.ق بود. وی در سال ۳۹۴ ه.ق در قبادیان بلخ متولد شد. سفرنامهٔ وی نتیجهٔ سفر هفت سالهٔ اوست. ناصرخسرو از هر مکانی گذر می کرد، آداب و رسوم، نوع زندگی، اخلاق، کتیبه ها، مسافت شهر، نوشته ها و حوادثی که بر آن شهر گذشته را ثبت می کرد. وی در سال ۴۴۴ ه.ق به اصفهان سفر می کند و در کتاب خود دربارهٔ مسجد جامع اینچنین می نویسد: «در میان شهر مسجد آدینه بزرگ و نیکو ساخته شده.» در واقع وی از مسجدی دیدن می کند که مربوط به قرن سوم ه.ق بوده و همان اضافات دیلمی را داشته است.
سفرنامهٔ ژان شاردن: ژان شاردن جهانگرد فرانسوی بود که در سال ۱۶۶۴ م سفر خود را آغاز کرد. کتاب او در ده جلد به چاپ رسیده و منبع بسیار خوبی برای خاور نزدیک و ایران است. او از اصفهان هم دیدن کرده و اطلاعاتی از مساجد مختلف اصفهان، از جمله مسجد جامع را در سفرنامهٔ خود ثبت کرده است. شاردن به ایران علاقهٔ بسیاری داشت و مدت زمان بیشتری از سفر خود را در ایران گذراند.
سفرنامهٔ پاسکال کوست و فلاندن: پاسکال کوست خاورشناس فرانسوی بود که در سال ۱۲۲۰ ه.ق در زمان محمد شاه قاجار به همراه اوژن فلاندن به ایران سفر کرد. آن دو به مکان های بسیاری در ایران از جمله بیستون، قزوین، فارس، تخت جمشید، کنگاور، تهران، اصفهان و … سفر کردند و بررسی های خود را به ثبت رسانند. کتاب آن ها همراه با نقاشی های بسیاری است. آن ها صحن اصلی مسجد جامع، ورودی آن و کاروانسراهای اطراف آن را به تصویر کشیدند.
