13 نوامبر 2024 - 14:49

رد خاطرات «هوشنگ ابتهاج» را کجا بگیریم؟

11 اوت 2022 - 18:20 dsfr.ir/7a4w4

رد خاطرات «هوشنگ ابتهاج» را کجا بگیریم؟
خبرآنلاین
حال و هوای خانه قدیمی ابتهاج و درخت ارغوان پس از درگذشت او

«وقتی خود آدم نمی ماند، حالا خانه هم نمانَد، اما خوب این خانه حیف است و یادگاری است.» این جملات، گوشه ای از احساسات و باور هوشنگ ابتهاج است، موقعی که چنگال های بولدوزر آماده بود تا به جان خانه مادریِ «سایه» فرو برود.

به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری ایسنا، امیرهوشنگ ابتهاج متخلص به «ه. ا. سایه» متولد ششم اسفند ۱۳۰۶ در شهر رشت است. او اولین فرزند فاطمه رفعت و میرزا آقاخان ابتهاج و تنها پسر خانواده بود. می گفت تا نوزده سالگی در رشت زندگی کرده؛ در خانه ای ابتدای محله استادسرای رشت؛ جایی که قرار بود موزه و «بنیاد شعر و غزل سایه» شود، اما یک روز جمعه در فروردین سال ۱۳۹۸ برای همیشه ویران شد.

دختر امیرهوشنگ ابتهاج خوشحال بود که می خواهند خانه را به نام «سایه» برای شعر، فرهنگ و هنر نگه دارند، می گفت: «دو خانه از «سایه»، یکی خانه مادری در رشت که «سایه» در آن به دنیا آمده و اولین شعرهایش را در آن سروده و دیگری «خانه ارغوان» در تهران به یادگار مانده است.» اما حالا یکی از آن دو خانه به طور کامل تخریب شده و دیگری هم در تملک و تصرف شرکت سیمان تهران است.

خانه رشت وقتی خراب شد که انتظار برای ثبت آن در فهرست آثار ملی می رفت. اواخر بهار سال ۱۳۹۶ بود که همشهری های هوشنگ ابتهاج از احتمال تخریب خانه کودکی او خبر دادند. آن هم زمانی که شورای شهر رشت برای خرید این خانه مصوبه داده و شهرداری رشت ملزم شده بود آن خانه را بخرد مشروط بر این که به لحاظ ثبتی خانه متعلق به استاد ابتهاج باشد. قرار بود خانه کودکی ابتهاج «بنیاد شعر و غزل سایه» شود.

میراث فرهنگی گیلان وعده داده بود خانه را در فهرست آثار ملی ثبت می کند. حتی مدیر آن گفته بود: «ثبت خانه ابتهاج مراحل آخر را می گذراند. ما با مالک فعلی خانه صحبت کردیم تا به ما فرصتی بدهد این خانه خریداری شود. استاندار گیلان هم وارد این موضوع شده است و می خواهد به هر نحوی که شده خانه را حفظ، ثبت و نگهداری کنیم.»

اما در آبان ماه سال ۱۳۹۶ فرهاد نظری مدیرکل وقت دفتر ثبت آثار تاریخی اعلام کرد: پرونده خانه «ابتهاج» ناقص است. او گفته بود: «در نامه ای به اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان درخواست کرده ایم تا اسناد و مدارک متعلق به این خانه تکمیل شود، دست کم به یک دست نوشته از آقای ابتهاج نیاز داریم تا تعلق این خانه به خانواده ابتهاج ثابت شود.»

در کش و قوس ثبت و نجات خانه کودکی هوشنگ ابتهاج بود که شهرداری رشت مجوز تخریب خانه را به مالک داد. میراث فرهنگی هم واکنشی نشان نداد، تعلل کرد و گامی برای ثبت خانه برنداشت و همچنان وجود سند، عکس و دست نوشته ای از هوشنگ ابتهاج را که تایید کند او در این خانه زندگی می کرده است، بهانه کرد.

همان اصرار، سرانجام هوشنگ ابتهاج را پس از یک سال به واکنش واداشت. او ۱۸ دی ماه سال ۱۳۹۷ گفت: «من از ابتدا نخواستم که وارد این موضوع شوم، زیرا برایم اهمیتی ندارد که می خواهند چه بلایی سر این خانه بیاورند. برایم آدم هایی که در این خانه زندگی می کردند اهمیت داشتند که دیگر نیستند؛ حالا سر این خانه هر بلایی که می خواهند، بیاورند.

این خانه، خانه مادری من بود. مادر مادربزرگم صاحب این خانه بود که بعد این خانه به دخترش رسید و از دخترش که مادربزرگ من حساب می شد به مادر من رسید. این خانه بعد از فوت مادرم (۱۳۲۶) به من و سه خواهرم رسید که ما به پدرم وکالت دادیم تا این خانه را بفروشد. او در سال ۱۳۲۷ این خانه را فروخت. یک نفر، دو نفر دیگر هم این خانه را خریدند. شنیدم یکی از صاحب خانه ها ساکن آمریکاست. با او هم گفت وگو کردند. به من گفتند در شهرداری رشت تصویب شده این خانه را بخرند تا به یک مرکز فرهنگی تبدیل شود. اخیرا هم شنیدم که حکمی صادر شده که این خانه را خراب بکنند و ساختمان چندطبقه بسازند؛ اما جزئیاتش را نمی دانم.

تا سال ۲۶ که مادرم فوت شد، هر دو هفته یک بار به آن جا می رفتم و به تهران برمی گشتم. یک سال بعد از فوت مادرم هم در سال ۱۳۲۷ پدرم آن جا را فروخت و با خواهرهایم به تهران آمدند، بعد هم پدرم برگشت رشت و همان جا مرد. من تمام گوشه و کنار این خانه را می توانم نقاشی کنم. یادم می آید در ضلع غربی خانه دیواری بود که درخت انگوری داشت که تا بالای دیوار رفته بود. نگهداری این خانه برای من مسأله نیست. اگر این خانه امسال خراب نشود، ۵۰ سال دیگر خراب می شود. ممکن است به طور طبیعی خراب شود؛ زلزله بیاید. هزار بلا سر تاریخ می آید و تمام می شود. ساختمان ها نمی مانند و گاه خود به خود از بین می روند. من اصراری برای حفظ این خانه ندارم و اهمیتی هم ندارد، وقتی خود آدم نمی ماند حالا خانه هم نماند، اما خوب این خانه حیف است و یادگاری است. اگر مرکز فرهنگی شود بهتر از این است که به یک اداره تبدیل شود.

برای من خیلی خنده دار است وقتی سند ثبتی اسناد شهری با جزئیات وجود دارد و این که خانه مطابق صورت مجلس فلان به تاریخ فلان به فلانی و از فلانی ارث رسیده است، از من دست خط بخواهند. حضرات در شهرداری رشت و در هر جای دیگر هم این سند را دارند، این که نوشته دوخطی از من بخواهند، شوخی است. من بنویسم کاخ سلطنتی در فلان کشور دنیا برای من است!؟ این ها که کافی نیست. وقتی سند وجود دارد به نوشته احتیاج نیست. این به شوخی می ماند. کپی سند دست من است؛ دخترم برای من فرستاده که دخترم هم از ۱۰ نفر دیگر گرفته است. در رشت این سند را دیده اند و دارند. این ها بهانه جویی است.»

هیچ بندی از این توضیحات اما افاقه نکرد و سازمان میراث فرهنگی برای ثبت خانه مجاب نشد، مالک هم در یک روز تعطیل، جمعه ۲۳ فروردین ماه ۱۳۹۸ بولدوزرها را به جان خانه مادری ابتهاج انداخت و یادگار کودکی «سایه» را برای همیشه نابود کرد. بهانه آوردند: عقاید سیاسی هوشنگ ابتهاج دلیل ثبت نشدن خانه و حتی صدور مجوز آن برای تخریب بوده است.

توجیه و توضیح مدیر وقت میراث فرهنگی گیلان درباره علت تخریب خانه مادری هوشنگ ابتهاج این بود: «اولا که این خانه در سال ۴۰ به کسی فروخته شده بود. میراث فرهنگی زمانی می تواند یک خانه را ثبت کند که مالک شخصی آن رضایت داشته باشد. این مشکلی بود که برای ثبت این خانه داشتیم. ما در صحبت هایی که با اعضای شورای شهر هم داشتیم، آن ها هم راضی بودند که این کار انجام شود و گفتند که اعتباری را گذاشته اند تا این خانه را بخرند و قرار شد که اگر آن ها خانه را بخرند ما آن را ثبت کنیم، اما قبل از این که ما به این جریان وارد شویم، مجوز ساخت داده شده بود و مالک خانه را به پیمان کار داده بود و قراردادش را هم بسته بود؛ یعنی از طرف شهرداری مجوز ساخت داده شده بود. بعدا گفتند که ما اعتبار می گذاریم و آن را می خریم. مالک هم به ما مراجعه کرده و گفته بود که به ثبت خانه راضی نیست. این ها که خانه را تخریب کردند ترس داشتند که جمعه برای تخریبش رفتند، چون بالاخره جمعه همه اداره ها تعطیل هستند. حتی ما تا آخرین مرحله کارهای ثبت خانه در تهران پیش رفته بودیم.

این را هم بگویم که به خاطر گرایش های سیاسی آقای ابتهاج دست ما بسته بود. نباید همه تقصیرها را هم به گردن شهرداری انداخت. آن طور که به ما گزارش داده اند، گفته اند آقای ابتهاج در آخرین اظهاراتش هم گفته و پافشاری کرده که «من کمونیست هستم و سر ایده هایم هم هستم.» گفتند کسی که کمونیست است چطور می خواهید آثارش را ثبت کنید؟ ما حتی مجوز سردیس او را هم را نتوانستیم بگیریم تا در میراث روستایی مان بگذاریم. این حرف نهایی شان بود که حتی اگر شهرداری هم خانه را می خرید این گیر وجود داشت.»

حالا دیگر در رشت، زادگاه هوشنگ ابتهاج، هیچ رد و نشانی از شاعری که «حافظ زمانه» خطابش می کردند، پیدا نمی شود.

اما خانه دیگرِ «سایه» که دخترش ابتهاج به آن اشاره کرده بود، در محدوده خیابان های فردوسی و لاله زار است؛ خانه ای که برعکس خانه کودکی ابتهاج در رشت، ثبت ملی شده است، اما نه به نام هوشنگ ابتهاج، بلکه به خاطر درخت ارغوان که انگیزه سرایش شعر «ارغوان» بود. ابتهاج با ارغوان اُنس داشت، گفته بود وقتی دیگر در آن خانه نبوده این شعر را به یاد آن خانه و درخت گفته است. وقتی هم که شنیده بود توری در تهران افرادی را برای دیدن خانه اش و درخت «ارغوان» می برد، شعر «ارغوان می بینی…» را نوشته است.

هوشنگ ابتهاج در زندگی نامه خود احساساتش را درباره ارغوان این گونه بیان کرده است: «با وامی که از محل کار گرفتم، این خانه را ساختم. در تمام مراحل ساخت خانه، بالای سر کار بودم. آنجا یک کنده خشکیده درخت بود که نظرم را جلب کرد، چون قطرش زیاد بود. معلوم بود بیشتر از سیصد سال عمر دارد. در تمام مدت ساخت خانه، مراقب بودم پای این کنده آهک و سیمان نریزند تا اینکه دور کنده پاجوش های نازک و سبز و کوچک بیرون آمد و کم کم هرکدام از این پاجوش ها تبدیل به یک تنه ضخیم شد. من به این درخت انس پیدا کردم و هر روز صبح که بیدار می شدم، می رفتم پای درخت و به آن نگاه می کردم و با آن حرف می زدم. کم کم درخت ارغوان برای من سمبلی از زندگی شخصی تا آرمان ها و آرزوها شد.»

«خانه ارغوان» منزل شخصی هوشنگ ابتهاج در تهران است که تا سال ۱۳۶۴ و پیش از مهاجرت به آلمان در آن زندگی می کرد. روایت های این خانه متعدد است، در مفصل ترین شرح درباره آن نوشته شده که «زمین خانه بخشی از املاک سیروس فرمانفرمائیان بود که پس از مدتی آن را به منوچهر هرمز قراگوزلو فروخت و توسط او بعدها به رهن بانک پارس درآمد. بانک در جریان واگذاری املاک وثیقه ای خود این خانه را در سال ۱۳۴۳ به احمدعلی ابتهاج واگذار کرد. او نیز دفتر مرکزی کارخانه سیمان تهران را در آن ساخت. هوشنگ ابتهاج به دعوت عموی خود مدتی در شرکت سیمان تهران مسؤول حسابداری بود، برای مدتی نیز سمت مدیرکل شرکت را برعهده داشت. در همین زمان بود که در بخشی از محوطه شرکت، خانه ای بنا کرد تا به همراه همسر و فرزندانش در آن زندگی کند. خانه بر اساس طرحی از مهندس ابتکار ساخته شد. او شوهر عمه ابتهاج بود و به همین سبب شاعر این امکان را پیدا کرد تا در تمام مراحل ساخت خانه نظارت مستقیم داشته باشد. به ویژه که همزمان با ساخت ابتهاج خانواده خود را به آنجا منتقل کرد و به همراه آن ها در همان خانه نیمه ساز سکونت کرد.» (مرتضی رحیم نواز، نویسنده و کارشناس ارشد ادبیات فارسی)

خانه ارغوان در محدوده خیابان فردوسی، هرچند سال ۱۳۸۷ ثبت ملی شده، اما روی دیوارهای آجری قرمز رنگ آن نه از نام و نشان هوشنگ ابتهاج خبری است و نه موزه و بنیاد شعری همنام سایه در آن بنا شده است. خانه دو طبقه خیابان انوشیروانی فردوسی به همراه درخت ارغوان، سال هاست در تملک شرکت سیمان تهران قرار دارد.

اگرچه ستون شعر ابتهاج مستحکم است و شعر او از «ارغوان» تا «سپیده» در این سرزمین جاری و خاطره انگیز است، اما اکنون در جغرافیای ایران، نشان و ردپای «سایه» را سخت می توان پیدا کرد؛ برخلاف ارزشی که در دنیا برای نام آوران ادبیات و هنر قایل می شوند و دست کم از خانه، کافه، کوچه و یا گوشه ای از شهر زادگاهشان سهمی به نام آن ها باقی مانده است.

1