انقراض صنعت فرش دستباف محتمل است

صنایع دستی با توجه به شرایط محیطی غالب از همان روزهای اولیه بشر وجود داشته و اولین مصادیق آن ضروریاتی مانند حفاظ یا پوشش بود که بعدها با توجه به شرایط محیطی بهبود یافت و در نهایت به «سنت» تبدیل و به عنوان هنر پذیرفته شد و حس هنری، احساسات و ویژگی های فرهنگی یک جامعه را منعکس می کند.

به گزارش «دنیای سفر»، همه ما می دانیم که محصولات صنایع دستی به طور معمول با دست یا با کمک ابزار دست ساز ساخته می شود. در این فرآیند افراد ماهر صنعتگر محصولات متفاوتی را طراحی و خلق می کنند. این محصولات به صورت تزئینی و یا به عنوان محصولی کاربردی با استفاده از ابزار ساده و ارزان از زمان های بسیار قدیم تاکنون مورد استفاده قرار گرفته اند.

اصطلاح «صنایع دستی» طیف وسیعی از مصنوعات را در بر می گیرد. صنایع دستی توسط سازمان بین المللی کار(ILO) به عنوان بخشی از فعالیت های اقتصادی توصیف شده که با ویژگی های خاصی مانند تکیه بر منابع و مهارت های موجود محلی، مالکیت خانواده، عملیات در مقیاس کوچک، سختی کار و فناوری سنتی مشخص می شود. مهارت هایی که به طور کلی خارج از سیستم رسمی مدرسه بازارهای غیر قابل تنظیم و رقابتی به دست می آیند.

یکی از بهترین تعاریف صنایع دستی تعریفی است که توسط یونسکو در مانیل طی سمپوزیومی(۶ تا هشت اکتبر ۱۹۹۷) در مورد صنایع دستی اتخاذ شد؛ محصولات صنایع دستی آن هایی است که توسط صنعتگران به طور کامل با دست یا با کمک ابزارهای دستی یا حتی وسایل مکانیکی تولید می شوند تا زمانی که مشارکت مستقیم دستی صنعتگر در مهم ترین جزو محصول نهایی باقی بماند. ماهیت خاص محصولات صنایع دستی ناشی از ویژگی های متمایز آن هاست که می تواند شامل سودمندی، زیبایی شناختی، خلاقیت، پیوند فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی، مذهبی و اجتماعی نمادین و قابل توجه باشد.

نامگذاری ساده برای صنایع دستی توسط کمیسر توسعه (صنایع دستی) در سال ۱۹۸۹ ارائه شد؛ «اقلامی که با دست، اغلب با استفاده از ابزار ساده و به طور کلی با ماهیتی هنری و یا سنتی ساخته می شوند که شامل اشیای کاربردی و اشیای تزئینی می شوند». 

گزارش بانک جهانی این محصولات را به عنوان صنایع دستی با در نظر گرفتن موارد ذیل طبقه بندی می کند:

• کار دستی با حداقل یا بدون نیروی مصرف شده از ماشین آلات
• سطح قابل توجهی از مهارت یا تخصص
• یک مولفه مهم از سنت

صنایع دستی یکی از مهمترین محصولات جوامع بشری است که نشان دهنده الگوهای فرهنگ، هنر، عرف، سنت و رویدادهایی است که مشخصه یک جامعه است. در این زمینه می توان محصولات صنایع دستی را به عنوان میراث فرهنگی در نظر گرفت. در بسیاری از کشورها برخی از جنبه های مهم و منحصر به فرد میراث فرهنگی در صنایع دستی حفظ می شود. اصطلاح صنایع دستی برای اشاره به «مصنوعات صنایع دستی» به کار می رود که با سبک زندگی و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی هر جامعه در زمان و مکان معین مرتبط است. صنایع دستی، بخشی ارزشمند و جدایی ناپذیر از میراث ملت از اهمیت فرهنگی و اقتصادی برخوردار است؛ این بخش مزایای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی را به همراه دارد:

• گسترش بسیار پراکنده و متمرکز در سراسر کشور در مناطق روستایی و شهری
• مستلزم نیروی کار زیاد به ویژه کمک به بخش های ضعیف تر جامعه
• ظرفیت اشتغال بالا نسبت به سرمایه به کار گرفته شده
• نسبت بازده زیاد به سرمایه گذاری
• ایجاد اشتغال فرعی خارج از فصل
• تولید ارز حاصل از صادرات
• نسبت بالای ارزش افزوده
• مشارکت گسترده زنان، بخش های ضعیف تر و اقلیت ها

از نظر فنی سنت های صنایع دستی نسخه های محلی الگوهای ذاتی مانند میراث فرهنگی و دانش تجویزی است. صنایع دستی اطلاعات مهمی را در مورد سنت و میراث فرهنگی موجود در آثار هنری و انواع مختلف رفتارها و سنت های دیگر نشان می دهد. صنایع دستی قواعد بومی سازی شده میراث فرهنگی است که از طریق رسانه های مختلف و بازیگران مختلف از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود؛ بنابراین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) صنایع دستی را به عنوان اشکال ناملموس میراث فرهنگی ثبت کرد. میراث فرهنگی ناملموس دارای ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از سایر انواع میراث متمایز می کند. در واقع صنایع دستی اسرار و سنت های بسیاری را به نمایش می گذارد که نشان دهنده پیشینه فرهنگی یک جامعه خاص است.

ایران جزو سه تولیدکننده برتر صنایع دستی جهان است. به عنوان مثال در بافت فرش دستباف ایران بر اساس ویژگی های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور فرض بر این است که نقش فرش دستباف نشان دهنده میراث کهن و فرهنگ غنی ایران است. نقوش ثبت شده روی فرش های دستباف ایرانی ریشه در افسانه ها و آداب و رسوم مردم محلی دارد. تحلیل های تخصصی فرش دستباف ایرانی نشان داده نقش، رنگ و مفاهیم بافتی موجود در آن تحت تاثیر عرف و سنت مناطقی است که فرش در آن بافته شده است. در حال حاضر فرش دستباف ایرانی نمونه خوبی از تاریخ غنی هنر کشور به شمار می رود؛ همچنین نمایانگر سایر هویت های تاریخی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی است.

فرش دستباف یکی از شناخته شده ترین صنایع دستی در سراسر جهان است. از آنجایی که فرش های دستباف به طور معمول در مناطق سنتی تولید می شوند، بیشتر بر اساس مواد خام موجود مانند ابریشم و پشم هستند. از نظر فرهنگی این نوع صنایع دستی نشان دهنده الگوهای ذاتی آداب و رسوم، باورهای مذهبی، تاریخ و جنبه های اجتماعی منطقه ای است که در آن شکل می گیرد. بر اساس تاریخ طولانی فرش های دستباف هرگونه تغییر در الگو، کیفیت و مواد را می توان نمادی از تکامل آن تمدن دانست.

تاریخچه فرش های دستباف ایران به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی گردد. فرش های دستباف ایرانی به دلیل استحکام و ارزشی که دارند به عنوان محصولات لوکس در بازارهای داخلی و بین المللی شناخته می شوند. بر اساس دیدگاه ملی فرش های دستباف ایرانی دارای ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ملی است. این صنایع دستی با ارزش از نظر اهمیت فرهنگی محصول عمده هنری و فرهنگی ایران است. علاوه بر این تنوع غنی فرش های دستباف ایرانی گواهی بر فرهنگ ها و سنت های متفاوتی است که در کشور وجود دارد. بنابراین فرش های دستباف نه تنها محصولات تجاری بلکه نمادی از پیشینه غنی فرهنگی، هنری، تاریخی و اجتماعی ایران نیز هست.

فرش های دستباف ایرانی در ۲ دسته عمده روستایی و عشایری تولید می شود. مشخص است که اقلیم، چشم انداز، فرهنگ، سنت و لباس های هر منطقه در طرح ها و نقش هایی که روی فرش های دستباف ظاهر می شود، نقش دارند. بنابراین فرش و نقش و نگارهای آن را می توان نمادی از پیشینه فرهنگی جامعه ای دانست که آن فرش ها در آن بافته شده است. طرح های مفهومی عمده فرش های دستباف ایرانی شامل شاه عباسی(طرح گل نخل)، اسلیمی، افشان(طرح گل)، بوته جقه، لچک ترنج، شکارگاه، پانل، ماهی، گلفرنگ، محرابی(نماز)، طرح گلدان، محرمات، عشایر، هندسی، واگیره ای و تطبیقی است که بر اساس سنن، آداب و رسوم و سبک زندگی بافندگان در نقاط مختلف کشور توسعه یافته است.

از منظر اقتصادی صنعت فرش دستی نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می کند و به تولید ناخالص داخلی ملی(GDP) کمک می کند. بر این اساس توسعه فرش دستی ایران نقش مهمی در بخش گردشگری ایفا و منافع اقتصادی را هم برای دولت و هم برای جوامع محلی فراهم می کند. ایران به منظور گسترش صادرات غیرنفتی و حضور در بازارهای جهانی به سازمان تجارت جهانی(WTO) پیوست. اهمیت رقابت با سایر کشورهای شرکت کننده با هدف ادغام بیشتر در اقتصاد جهانی غیرقابل انکار است. علاوه بر این پیوستن به WTO منجر به مزایای اقتصادی در قالب سرمایه گذاری شده است.

نزدیکی کارگاه های تولید فرش دستی به مکان های تاریخی می تواند هم افزایی ایجاد کند و هم برای صنعت فرش دستی و هم برای صنعت گردشگری مفید باشد. این امر اهمیت ویژه دارد زیرا فرش های ایرانی در بازار جهانی جایگاه ویژه ای دارد و به طور گسترده ای به عنوان شکلی از میراث فرهنگی که به گردشگری کمک می کند، در نظر گرفته می شود. فرش های ایرانی از شهرت بین المللی برخوردار است که بخشی از آن به دلیل سابقه طولانی آن است. هر سال انواع مختلفی از فرش های دستی ایرانی در بازارهای بین المللی ظاهر می شود. از این رو فرش دستباف از مهمترین اقلام صادراتی غیرنفتی کشور است که در زمان نگارش این مقاله حدود هفت درصد از کل اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است. علاوه بر این صنعت فرش دستباف ایران سنت ها و مهارت های ایرانی را در بر می گیرد که طی قرن ها منتقل شده است.

همانطور که گفته شد، فرش های دستباف برای توسعه اقتصادی پایدار کشور حیاتی است؛ بنابراین برای اطمینان از تداوم این صنعت باید زمینه های بالقوه توسعه را در اولویت قرار داد. با این حال در دهه های اخیر این بازار با موانعی از جمله مسائل ناشی از مدرن شدن و صنعتی شدن مواجه بوده است. مدرن شدن سبک زندگی و خواسته های مشتریان را تغییر داده است. در نتیجه محصولات صنایع دستی به تدریج جایگاه خود را در بازار از دست داده اند و فرش های دستباف ارزش خود را در چشم نسل جدید از دست داده اند.

علاوه بر این فرش های دستباف بیشتر در مناطق روستایی تولید می شود. جوانانی که در چنین مناطقی رشد می کنند، تمایل دارند به مناطق شهری مهاجرت کنند و در صنایع مدرن کار کنند؛ بنابراین کمبود نیروی کار در صنعت فرش های دستباف وجود دارد. یونسکو نشان داده انقراض این صنعت دیرپا بسیار محتمل است و احیای آن نه تنها از این رخداد جلوگیری بلکه راه را برای رشد اقتصادی هموار می کند.

همچنین بخش فرش دستباف ایران با چندین چالش بازاریابی بین المللی، به ویژه به دلیل تحریم های بین المللی که تجارت بین المللی ایران را هدف قرار می دهد، مواجه شده است. بر اساس گزارشی که مرکز ملی فرش ایران منتشر کرده، کشورهای اتحادیه اروپا برای چندین قرن مصرف کننده اصلی فرش های دستباف ایرانی بوده اند؛ با این حال صادرات به اتحادیه اروپا در سال های اخیر روند کاهشی را تجربه کرده است. علاوه بر این کشورهایی مانند هند، چین و پاکستان با الهام از نقوش و طرح های فرش ایرانی در بازار جهانی پیشرو شده اند.

به عنوان مثال در هند شورای مهارت بخش صنایع دستی و فرش(HCSSC) در سال ۲۰۱۴ با هدف اصلی ارائه منابع قابل استقرار به بخش صنایع دستی و فرش با امکان آموزش مبتنی بر شایستگی مطابق با استانداردهای تعیین شده با این صنعت تاسیس شده است. ماموریت این شورا توسعه کلی مهارت ها و استانداردهای مربوط به بخش صنایع دستی و فرش است. ۱۰ سال پس از آغاز به کار هدف شورای مهارت بخش صنایع دستی و فرش(HCSSC) توسعه استاندارد ملی مهارت های شغلی برای بیش از ۱۲۵ نقش شغلی، صدور گواهینامه تا ۲ میلیون داوطلب و آموزش به ۵۰۰۰ مربی وابسته به حدود ۱۴۰ موسسه آموزشی است.

با توجه به اهمیت فرش ایرانی برای اقتصاد ایران و به عنوان نمایانگر فرهنگ کهن آن ارزیابی زمینه های بالقوه توسعه فرش دستباف ضروری است. تاریخچه شرکت های فرش دستباف ایران به سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد بازمی گردد.

این منطقه سابقه طولانی در بافت و تجارت فرش دستباف دارد؛ بنابراین توسعه بخش فرش دستباف و تشویق نسل جدید به کار در این زمینه ضروری است. این امر به ویژه در هنگام در نظر گرفتن کاهش درآمدهای مرتبط با این صنعت ضروری است. نیروی کار از حدود یک میلیون و ۸۰۹ هزار و ۶۱۲ نفر در سال ۲۰۰۷ به حدود یک میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته که این موضوع نشان دهنده کاهش ۴۴.۷۳ درصدی است. استدلال می شود که شناسایی و اجرای مشوق های همکاری یا رقابت در صنعت مشکلات مربوط به توسعه و ارتقا در بازارهای ملی و بین المللی را حل می کند. شرکت های خوشه ای می توانند به مزایای ارائه شده توسط اقتصاد مقیاس و نزدیکی سهامداران درگیر دست یابند که همکاری را ترغیب می کند. بنابراین شناسایی مناطق مناسب برای تولید فرش دستباف ممکن است مزایای اقتصادی داشته باشد. از نظر تاریخی و فرهنگی بافت قالی دستی در ایران به عنوان شغل آزاد و خانوادگی شناخته می شود. از همین رو در خانواده هایی که اعضای متعددی دارند(مانند پدر، مادر و فرزند) فرش دستباف می تواند یک تجارت موفق باشد. بر این اساس شناسایی زمینه های بالقوه مناسب برای توسعه صنعت فرش دستباف اهمیت دارد.

با این حال صنعت فرش دستباف تحت تاثیر مهاجرت شدید روستا به شهر همچنین نوسازی و تغییرات سبک زندگی با تعدادی چالش مواجه شده است. با توجه به نتایج تحقیقات بافت فرش دستی توجه تصمیم گیرندگان و مسئولان را می طلبد. نیاز به اجرای سیاست های جدید برای گسترش مکانیسم های حمایت اجتماعی برای تضمین امنیت معیشتی صنعتگران وجود دارد. همچنین اکثر صنعتگران مهارت های بافتنی فرش دستباف را در خانواده خود می آموزند و حدود ۹۵ درصد از صنعتگران فاقد آموزش آکادمیک هستند.

به همین دلیل با در نظر گرفتن شرایط بحرانی فرش دستباف در ایران ازجمله تغییر درآمد کم و سبک زندگی و رقابت فشرده بین المللی برای تولید فرش دستباف برگزاری کارگاه های کوتاه و بلندمدت می تواند به عنوان راهکاری برای ارتقای کیفیت فرش دستباف پیشنهاد شود. همانطور که اشاره شد، نسل جوان در حال حاضر علاقه خود را به قالی بافی از دست داده است. با توجه به شرایط بحرانی و چالش های مرتبط با آن فرض بر این است که تولید فرش دستباف ایران در دهه های آینده به میزان قابل توجهی کاهش یابد. با توجه به اهمیت فرش دستباف به عنوان نماد هنر و فرهنگ ایرانی در سطح بین المللی لازم است مسائل و چالش ها را شناسایی و تاثیر آن را بر تولید فرش دستباف به حداقل رساند.

از آنجایی که صنایع دستی نقشی حیاتی در درآمدزایی و ایجاد فرصت های شغلی ایفا می کند، این هنر در سطح جهان به عنوان ابزاری برای کاهش نرخ فقر شناخته شده است. صنایع دستی یکی از راه های حفظ و ترویج سنت های فرهنگی و هنری است زیرا صنایع دستی به عنوان محصولات مهمی شناخته می شود که نماینده فرهنگ ها و سنت های اجتماعی است. برای بسیاری از کشورها میراث فرهنگی منحصر به فرد و مهم از طریق صنایع دستی آن ها حفظ می شود؛ بر همین اساس بررسی ظرفیت مناطق مختلف برای تولید فرش دستباف می تواند تصمیم گیری مبتنی بر شواهد را برای توسعه پایدار تسهیل کند.

منابع
qartaj.com
ktb.gov.tr
researchgate.net
mdpi.com
hcssc.in
planningcommission.gov