بازار فرش مشهد یکی از قدیمی ترین آثار تاریخی شهر بوده و به همین دلیل در فهرست آثار ملی به عنوان اثری تاریخی به ثبت رسیده است. این بازار که در گذشته بخشی از بازار بزرگ مشهد بود، امروز در بافت تاریخی خودنمایی می کند.
به گزارش «دنیای سفر» آثار و شواهد مکتوب نشان می دهد این بازار یکی از قدیمی ترین بازارهای ایران و مربوط به دوران قبل از تیمور است. طی ساخت و سازهای گسترده ای که در چندین سال گذشته رخ داده، در حال حاضر از بازار بزرگ و قدیمی مشهد تنها بخش کوچکی از آن با نام بازار فرش مشهد به جای مانده است. از ویژگی های خاص این مکان می توان به قدمت، کاربری، وجه اقتصادی اجتماعی و همچنین اهمیت سابقه بازار در ایران اشاره کرد.
احسان زهره وندی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، در گفت و گو با ایسنا در خصوص مرمت بازار فرش مشهد اظهار کرد: حفاظت و احیای بافت تاریخی مشهد طی دهه های گذشته تحت تاثیر طرح های توسعه و عمرانی قرار داشته که ملاک عمل در شهر مشهد بوده که از جمله آن می توان به طرح های تفصیلی اشاره کرد.
وی ادامه داد: طرح های تفصیلی شهری در واقع ملاک عمل شهرداری برای پاسخگویی و اجرای توسعه و عمران شهر مشهد است؛ به گونه ای که صدور پروانه ها، ساخت وسازها، ایجاد و تعریض معابر، ایجاد کاربری های شهری و ... بر اساس طرح های تفصیلی انجام می شود.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی بیان کرد: طی ۲۰ سال در حدود دهه ۷۰ تا اوایل دهه ۹۰ در مورد حوزه مرکزی شهر مشهد طرح تفصیلی موسوم به طرح طاش اجرا می شد. در این دوران نگاه و رویه ای توسعه محور در دستگاه های اجرایی متولی این امور مانند اداره کل راه و شهرسازی، استانداری، شهرداری، شورای شهر و ... وجود داشت مبنی بر این که بافت مرکزی مشهد بافت فرسوده و ناکارآمد است که باید تخریب شود و مشهد از الگوی شهرهایی مانند مدینه، مکه و دبی پیروی کند؛ به این معنا که در راستای توسعه درونی شهر حرکت کند و در واقع توسعه درون را جایگزین گسترش و توسعه مساحت شهر قرار دهند.
زهره وندی با اشاره به اینکه طرح تفصیلی قبلی از تجمیع پلاک های قدیمی و ریزدانه تهیه و بر این اساس پلاک هایی با مقیاس بزرگ تر و کلان تر تعریف شده، عنوان کرد: همچنین سرمایه گذاران به تملک پلاک ها تشویق شدند تا در ازای تجمیع، تراکم تشویقی به آن ها داده شود زیرا تراز مالی طرح تفصیلی صفر بود؛ به این معنا که هر درآمدی که از طریق صدور پروانه، اخذ عوارض و... ایجاد می شود، باید در خود طرح هزینه شود؛ به عبارتی هزینه های اجرای طرح از محل درآمد حاصل از صدور پروانه و... تامین می شود.
وی خاطرنشان کرد: سرمایه گذاری در این طرح موجب رانده شدن اهالی و مردم مجاور شد، به شکلی که مردم این منطقه مهاجرت کردند و سرمایه گذاران با منابع مالی فراوان در این منطقه سرمایه گذاری کردند تا زائران در آن مناطق اسکان پیدا کنند. این اقدام خلاف استانداردهای سکنی برای مجموعه های زیستی و فضاهای شهری است زیرا باید نسبت معینی میان جمعیت متحرک(زائران) و جمعیت ساکن وجود داشته باشد و در پی این اقدام با کوچ کردن اهالی و جمعیت بومی این مناطق و اسکان یا اقامت جمعیت متحرک، حفظ تعلق خاطر و وابستگی به محیط از بین رفت؛ لذا امنیت عمومی کاهش پیدا کرد و در پی آن آسیب های اجتماعی افزایش یافته و به تبع آن فعالیت دستگاه های نظارتی برای کنترل این شرایط سخت تر و بیشتر شد.
احیای بازار فرش مشهد امسال به ایستگاه پایان می رسد؟
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی افزود: اجرای این طرح همچنین بافت قدیمی را از بین می برد؛ به همین دلیل این طرح با واکنش متخصصان جامعه، دانشگاه ها و حتی شورای عالی شهرسازی و معماری کشور مواجه شد. از این رو از اوایل دهه ۹۰ تلاش شد از پیامدهای زیان بار اجرای طرح طاش جلوگیری شود.
زهره وندی اضافه کرد: در حال حاضر تفاهم نسبی میان مجموعه های میراث فرهنگی، شهرداری، استانداری و راه و شهرسازی استان ایجاد شده تا در راستای حفظ هویت تاریخی شهر عمل کنند و از صدور ساخت پروانه های بناهای بلندمرتبه جلوگیری شود تا از این طریق هویت تاریخی شهر مشهد بازآفرینی شده، گردشگران جذب و به واسطه آن رونق اقتصادی ایجاد شود.
وی تصریح کرد: از این رو در سال گذشته تفاهم نامه ای چندجانبه جهت ایجاد هم افزایی و اجرای اقدامات مشترک در زمینه حفاظت و احیای بافت تاریخی شهر مشهد میان استانداری، شهرداری مشهد، میراث فرهنگی، صندوق احیای آثار تاریخی و همچنین صندوق توسعه حرم ها بسته شده است. همچنین دفاتر تسهیل گری در محله های تاریخی مانند محله جنت، سرشور و ... نیز در این خصوص ایجاد شده تا مردم را متقاعد کنند و با ارائه طرح و الگو متناسب با محلات و شرایط تاریخی ساخت و سازها صورت گیرد.
تامین هزینه های مرمت بازار فرش مشهد بر عهده شهرداری است
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گفت: بازار فرش یکی از مواردی است که اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری ضوابط آن را اعلام و طرح آن را ابلاغ کرده و شهرداری تعهد کرده هزینه های مرمت این اثر تاریخی را تامین کند. تاکنون نیز تلاش های فراوانی شده و پروژه به خوبی پیش رفته است.
زهره وندی اظهار کرد: پروژه مرمت بازار فرش از سال ۱۳۹۸ آغاز شده که نظارت عالیه را میراث فرهنگی بر عهده دارد و دانشگاه خیام نیز به عنوان دستگاه نظارت عمل می کند. در واقع اقدامات و کار جدی مرمت بازار فرش مشهد از سال ۱۳۹۹ آغاز شد.
وی بیان کرد: بازار فرش مشهد دارای یکسری ویژگی هاست؛ لذا بر اساس مصوبه وزارتخانه میراث فرهنگی طرح مرمت بازار بر اساس ویژگی های بازار در زمان قاجار و در دوره ناصرالدین شاه تهیه شده است؛ به گونه ای که در این دوران بازار سقف گنبدی و پوشش آجری داشته و به تبع آن مرمت و بازسازی بازار فرش مشهد نیز بر این اساس اجرا خواهد شد.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی ادامه داد: بر اساس گمانه زنی ها و کاوش های انجام شده، آثاری از دوره تیموری در این بازار یافت شده است. در دوره های مختلف تغییراتی در بازار فرش ایجاد شده است؛ به شکلی که کف بازار در دوره ناصری از کف فعلی بازار حدود ۵۰ سانتی متر پایین تر بود که آجرفرش بوده و تصمیم گرفته شد که این آجرفرش ها مبنای کار قرار گیرد.
زهره وندی اضافه کرد: در حال حاضر ۲ دهنه از پوشش آجری بازار کامل شده است. اغلب هزینه کردهای این پروژه توسط شهرداری انجام شده است. مالکان و کسبه نیز لازم است همکاری و مشارکت داشته باشند؛ به گونه ای که می توانند از طریق وام ها و تسهیلاتی که برای آن ها در نظر گرفته شده است، مرمت داخل مغازه ها را انجام دهند زیرا مرمت داخل مغازه ها نیز باید با بیرون یعنی کف، جداره ها و سقف بازار متناسب باشد.
مشارکت مردم یکی از شروط تحقق احیا و مرمت بازار است
وی خاطرنشان کرد: همچنین شهرداری هزینه اخذ مشاور و تهیه طرح داخل مغازه ها را پذیرفته است و مغازه داران نسبت به اجرای طرح ها اقدام می کنند. با توجه به تجربه ای که در مرمت سایر شهرها داشته ایم، یکی از شروط تحقق احیا و مرمت بازار مشارکت مردم است. از این رو اغلب مردم توجیه شده و بسیاری از مراحل طی شده است. بنابراین کار به صورت پیوسته در حال انجام است اما در برخی مواقع با توجه به شرایط و منابع مالی سرعت اجرا ممکن است متفاوت شود.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی افزود: همچنین میراث در این بازار مستقر است و مجوز کاوش های باستانی را از پژوهشکده باستان شناسی دریافت کرده و به فعالیت های مطالعاتی می پردازد. با این وجود اقدامات عمرانی شرایط ویژه ای را ایجاد کرده که خوشبختانه مردم با شکیبایی این شرایط را پذیرفته و همکاری می کنند؛ در حالی که برخی از افراد همکاری لازم در این زمینه را نداشته و امیدواریم این عدم همکاری به موضوعات قضایی راه پیدا نکند.
احتمال پایان مرمت بازار فرش تا انتهای سال ۱۴۰۱
زهره وندی در خصوص مدت زمان اجرا و مرمت بازار فرش مشهد بیان کرد: تصور می کنم بازسازی و مرمت بازار فرش حدود ۲ سال به طول بیانجامد اما شهرداری برای سال ۱۴۰۱ برنامه ریزی و پیش بینی لازم را انجام داده است. با توجه به اینکه بودجه ها سالانه بسته می شود، بر اساس تصمیمات اتخاذ شده در تلاشند مرمت بازار تا پایان سال ۱۴۰۱ به اتمام برسد اما ممکن است طولانی تر شود.
وی گفت: بر اساس مطالعاتی که در راستای تهیه حریم مجموعه حرم مطهر و آثار پیرامون شده، محلات، کانون های مهم و ساختار بافت تاریخی شناسایی و ارزش گذاری شد. یکی از این راسته ها و بافت های مهم گذر سرشور و بازار فرش است که به عنوان اولویت اول به مرمت و بازسازی آن پرداخته می شود. در واقع این گذر به احیای ساختار تاریخی شهر بسیار کمک می کند که از دیگر گذرهای هویت بخش می توان به محله نوغان، گذر آیت الله خامنه ای، خیابان ارگ، محله جنت و ... اشاره کرد.
