28 مارس 2024 - 08:01

وضعیت «رقت بار» سیراف، آناهیتا و دیگر منتظرانِ یونسکو

23 می 2022 - 15:40 dsfr.ir/329it

وضعیت «رقت بار» سیراف، آناهیتا و دیگر منتظرانِ یونسکو
architecthome.ir
طرح مرمت قلعه نصوری سیراف

یک کارشناس مرمت درباره مرمت های توریست پسند در شهرهایی مثل ماسوله و یزد که خطر تخلیه ساکنان اصلی از بافت تاریخی آن ها را در پی دارد، هشدار داد و وضعیت حفاظت و مرمتِ برخی آثار تاریخی را که در فهرست انتظار یونسکو برای ثبت جهانی هستند «رقت بار» توصیف کرد.

به گزارش «دنیای سفر»، فرهاد نظری کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی و مدیرکل پیشین دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث در گفت و گو با ایسنا، درباره وضعیت مرمت بناهای تاریخی، بیان کرد: نمی توان قضاوت همگونی درباره کارهای حفاظتی و مرمت بناهای تاریخی ایران داشت و وضعیت محافظت و مرمت از آثار و بناهای تاریخی را در یک جمله بیان کرد. بخش عمده آثار و بناهای تاریخی در اختیار و تملک وزارت میراث فرهنگی است و تعداد قابل توجهی از آثار و بناهای تاریخی مانند خانه ها در اختیار مردم است. اگرچه کم نیستند آثاری که متولی آن ها سازمان اوقاف است و یا آثاری که در تملک و اختیار شهرداری ها و یا سایر نهادهاست.

مرمت مسجد شیخ لطف الله صدای همه را درآورد

او در عین حال که نسبت به وضعیت حفاظت آثاری که مالک خصوصی دارند و یا در اختیار دستگاه هایی غیر از وزارت میراث فرهنگی هستند، ابراز بی اطلاعی کرد، آثاری را که مستقیماً توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، حفاظت و مرمت می شوند به چند دسته تقسیم کرد و افزود: مثلاً آثاری که در فهرست میراث جهانی ثبت شده اند، این آثار وضع شان بهتر از سایر آثار و محوطه های تاریخی است. اگرچه در سال های اخیر به خاطر عواملی مانند کمبود بودجه، وضع حفاظت و مرمت این آثار هم مطلوب نبوده، اما از مابقی آثار در وضعیت بهتری به سر می برند. لازم است بگویم به صرف اختصاص بودجه هم نباید بگوییم وضع این آثار مطلوب است؛ چراکه مرمت ها و اقدامات حفاظتی غیرعلمی و سنجیده ممکن است موجب خسارت شود، نمونه اش مرمت نادرست گنبد مسجد «شیخ لطف الله» در چند سال قبل است که صدای همه را درآورد.

این کارشناس مرمت اضافه کرد: مرمت گنبد مسجد «شیخ لطف الله» نمونه درخور تأملی است. چنین رفتاری با این مسجد بی نظیر، پرسش برانگیز بود، از این جهت که کار به کجا رسیده که گنبد یکتا و منحصر به فرد مسجد شیخ لطف الله -که در فهرست میراث جهانی هم قرار دارد- عرصه آزمون و خطا شود؟ به نظر من یکی از عوامل چنین اتفاقِ ناگواری، نبود شناخت کافی از ارزش های میراث فرهنگی است. این ناآشنایی در سطوح گوناگون دیده می شود، والا مگر می شود ما بدانیم که مسجد «شیخ لطف الله» چه گوهر یکدانه و بی همتایی است و به آن شکل کاشی های گنبدش را مرمت کنیم. پُر واضح است که یک جای کار می لنگد. البته دست اندرکاران مرمت قصدشان حفاظت و نگه داشتن این آثار است، اما احتمالاً لوازم این کار فراهم نیست. منظورم از لوازمِ کار، شناخت و درک ارزش های آثار و بناهای تاریخی، فنون و مهارت های کافی، تعهد، علاقه و صد البته اخلاق حرفه ای و مواردی از این دست است. به هر حال، مرمت گنبد «شیخ لطف الله» زنگ خطر بود، از این باب که وزارت میراث فرهنگی نسبت به نتیجۀ کار، اطلاع و اطمینان کافی حاصل نکرده بود. از همین رو، نتیجۀ کار همه را شگفت زده کرد.

دلم می خواست به حال «سیراف» گریه کنم

این استاد دانشگاه ادامه داد: دسته دیگری از آثار، آن هایی هستند که در فهرست موقت یا فهرستِ انتظار ثبت جهانی قرار دارند و قرار است روزی در فهرست میراث جهانی ثبت شوند. بیشتر این آثار و محوطه ها هم به عنوان پایگاه ملّی اداره می شوند. وضع برخی از این ها بد نیست، اما تعدادی از آن ها وضع رقت باری دارند، مانند شهر افسانه ای «سیراف». من قبل از عید از «سیراف» بازدید کردم، دلم می خواست به حال این شهر تاریخی که روزی از پُرآوازه ترین شهرهای جهان بود، گریه کنم. چند روز قبل هم محوطه موسوم به «معبد آناهیتا» در کنگاور را دیدم که نسبت به سال های قبل اندکی بهتر بود، اما فقط اندکی بهتر بود.

نظری با بیان این که اگرچه کارشناسان میراث فرهنگی مُجِدانه برای محافظت از این آثار می کوشند، اما مسائلی مانند کمبود کارشناسان متخصص و خبره، ناکافی بودن بودجه و یا ضعف های مدیریتی که عمدتاً ناشی از بی اطلاعی است موجب پدید آمدن چنین وضعی می شود، اظهار کرد: صرف نظر از مسائلی مانند کمبود بودجه، نبود برنامه حفاظت نیز موجب خسارت های جبران ناپذیری در سال های قبل به «معبد آناهیتا» شده است. از قضا، این خسارت ها نتیجه کارهایی است که به اسم «مرمت» صورت گرفته اند. این محوطه از اواخر دهه ۴۰ تا کنون به طور متناوب رها شده و یا گاهی بودجه ای به آن تخصیص داده شده و کارهایی انجام شده و این کارهای مقطعی، چون بر اساس یک برنامه مدون و بلندمدت نبوده، خودش موجب اشکالاتی شده است.

نام آناهیتا را تغییر دادند

مدیرکل پیشین دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی گفت: بررسی اقدامات حفاظتی محوطۀ معبد آناهیتا موضوع یک همایش پر و پیمان است. فقط به یک اتفاق به ظاهر ساده، اما مهم و عجیب اشاره می کنم تا معلوم شود چطور این محوطه به عرصه ای برای ایده پردازی های باستان شناسان و مرمت گران تبدیل شده است؛ دو سه دهه قبل در اقدامی عجیب و شگفت آور، نام این محوطه را تغییر دادند. در سال ۱۳۱۰ این محوطه با نام «خرابه های کُنکُبار قدیم» ثبت شده بود، اما به صورت رسمی نام آن را به «معبد آناهیتا» تغییر دادند. به نظرم عنوانی که در سال ۱۳۱۰ برای اینجا انتخاب کرده بودند درست و دقیق بود، اما نمی دانم چرا در چند دهه قبل، سازمان میراث فرهنگی گواهیِ ثبت المثنی صادر کرد و نام این محوطه را به «معبد آناهیتا» تغییر داد. این اقدام از چند جهت اشتباه بود، نخست این که گواهی یا لوح ثبتی این بنا موجود بود و مفقود نشده که ناگزیر به صدور المثنی شوند. مهم تر این که این تغییر نام، اصلاً مبنای علمی نداشت، زیرا گروهی از دانشمندان و باستان شناسان بر این باورند که اینجا کاخ خسرو پرویز است و اساساً معبد آناهیتا نیست. بنابراین نام «خرابه های کُنکُبار قدیم» اصلاً مناقشه برانگیز نبود، اما نام «معبد آناهیتا» تأییدی ضمنی بر نظر گروهی از باستان شناسان و نادیده گرفتن فرضیات دیگر است، از قضا این فرضیات بیشتر با واقعیت جور درمی آید.

حال نامطلوب «گودین تپه»

این کارشناس مرمت همچنین به وضعیت نامطلوب «گودین تپه» اشاره کرد و توضیح داد: در همین سفر اخیر، سری هم به «گودین تپه» در نزدیکی کنگاور زدم. به نظرم آنجا ته خط است. «گودین تپه» یکی از مهم ترین محوطه های باستانی ایران است. این محوطه یکی از برنامه های باستان شناسی در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ بود که توسط یک هیأت کانادایی به سرپرستی "تامس کایلر یانگ" انجام شد و نتایج شگفتی داشت. پس از آن کاوش ها، تقریباً هیچ اقدام حفاظتی آنجا صورت نگرفته و حتی چنین محوطه مهمی به گمانم حریم حفاظتی هم ندارد. بنابرین حتی برخی از آثار مهمی که در اختیار وزارت میراث فرهنگی هم هستند شاید از شرایط مطلوب و استانداردی برخوردار نباشند.

نظری درباره تغییر کاربری بناهای تاریخی که به منظور احیاء و حفاظت آن ها صورت می گیرد و برخی از کارشناسان مرمت های آن ها را "عامه پسند" دانسته اند، اظهار کرد: نمی توان دربارۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی در ایران قضاوت کلی کرد، زیرا حفاظت و مرمت با کیفیت های گوناگونی صورت می گیرد، مثلاً کارهایی که در «چغازنبیل»، «تخت جمشید» و «نقش رستم» در حال انجام است با آن چه در خانه های یزد یا تهران در حال رخ دادن است، اقتضائات متفاوتی دارد و نتیجه کار هم طبیعتاً متفاوت از کار درمی آید. بنابراین می توان به طور موردی به کیفیت حفاظت و مرمت پرداخت، مثلاً در مرمت و احیاء خانه های بافت تاریخی «یزد» یا «ماسوله» شاهد نوعی از مرمت «توریست پسند» هستیم .

نگران تخلیه بافت تاریخی ماسوله و یزد از ساکنان اصلی

او افزود: یکی از نقدهای من به این قبیل کارهای مرمتی و احیاء این خانه ها در بافت هایی مثل ماسوله یا یزد این است که قریب به اتفاق خانه ها را باب طبع گردشگران مرمت می کنند و اغلب خانه ها کاربری شان از خانه به هتل، رستوران و بوم گردی تغییر می کند و این خطر را در پی دارد که بافت تاریخی از ساکنان اصلی تخلیه شود و جای آن ها را مهمانان و گردشگران بگیرند. شاید در ابتدای امر، تبدیل خانه ها به بوم گردی و هتل و رستوران عیب و ایرادی نداشته باشد و یا حتی ممکن ترین راه نجات این خانه ها باشد، اما باید بدانیم روند بی رویه و فراتر از قاعده تبدیل خانه ها به بوم گردی، هتل سنتی، رستوران و ... این خطر را ایجاد می کند که بافت تاریخی از اهالی و ساکنانش خالی شود و میراث فرهنگی ناملموسِ بافت تاریخی از قبیل آداب و رسوم، فنون، مهارت ها و دانش هایی که محصول زندگی نسل های پی در پی مردمان آن بافت است و به مثابه جانِ آن جاست، از بین برود. خلاصه این که، آن چه در این دو شهرِ بخصوص «یزد» و «ماسوله» در حال انجام است این نگرانی ها را ایجاد می کند. امیدوارم چنین سرنوشتی در انتظار منظر فرهنگی «اورامان» و «بندر کُنگ» نباشد.

این کارشناس مرمت بیان کرد: البته ناگفته نماند که اگر این قبیل مرمت ها و تغییر کاربری ها اتفاق نمی افتاد، شاید اصل آثار از بین می رفت. ایده آل یا وضعیت بهتر این است که بافت تاریخی با حیثیت و هویت اصیلش حفاظت شود. بد نیست به نمونه چالش برانگیز دیگری هم اشاره کنم، «موزه خانه های روستایی سراوان» در فومن. درباره این سایت موزه نقد و نظرهای بسیار متنوع و گله متناقضیان عرضه شده است. برخی از کارشناسان موافقند و بعضی هم این کار را خالی از عیب و اشکال نمی بینند. منتقدان می گویند بهتر آن بود که خانه ها را در محل اصلی خود حفاظت می کردند، نه این که این خانه های چوبی ارزشمند را از نقاطی از استان گیلان به یک نقطه دیگر منتقل کنند.

نظری افزود: آن چه در موزه دیده می شود کالبد بی جان خانه هایی است که هیأت لوکیشن و شهرک های سینمایی پیدا کرده است. از طرفی، به نظر می رسد حفظ این خانه ها در محل اصلی خود هم هزینه کمتری داشت و هم ارتباط اثر و بستر از بین نمی رفت. گاهی کارهایی که در بناهای تاریخی انجام می شود که نه تنها ضروری نیست، بلکه ممکن است زیان بار باشد.

او همچنین به نقش آموزش در مرمت اشاره کرد و توضیح داد: جا دارد به بحث آموزش حفاظت گران یا به قول همکارانم مرمت گران هم اشاره گذرایی کنم؛ زیرا با بحث ما مرتبط است. این موضوع را از دو جنبه می توان بررسی کرد، یکی مرمت گران سنتی که همان استادکارانِ دانشگاه نرفته هستند که تعدادشان هر روز رو به کاهش است و دیگر کارشناسانِ دانشگاهی مرمت که برخلاف استادکاران، تعدادشان رو به افزایش است و در حال حاضر نسبتِ متعادلی میان این دو گروه برقرار نیست. از سویی، بسیاری از فنون و مهارت های سنتی مرمت در سینه این استادکاران بوده و هست و چنان چه به نسل آینده منتقل نشود دچار خسران و زیان خواهیم شد، کما این که شده ایم.

خطر انحلال مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی برای مرمت

نظری افزود: در سال های اخیر شاهد گسترش و تأسیس رشته مرمت در شاخه های گوناگون در دانشگاه ها و مراکز آموزشی در اقصی نقاط ایران بوده ایم. مهم ترین ضعف آموزشِ مرمت در دانشگاه ها، نداشتن ارتباط با بخش های اجرایی و عملی است. به عبارتی، آموزش دانشگاهیِ مرمت به سمت و سوی مباحث نظری متمایل شده و ناگفته پیداست که چنین آموزشی خالی از ضعف نیست. حتی بسیاری از استادان دانشگاهی هم خودشان ارتباطی با کارهای اجرایی و میدانی در حوزه حفاظت آثار تاریخی ندارند، در حالی که قبلاً چنین نبود. مثلاً مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در اواخر دهۀ ۶۰ خورشیدی با هدف آموزش و تربیت تکنیسین ها و کارشناسان مورد نیاز در زمینه حفاظت، مرمت و موزه داری و هنرهای سنتی کشور تأسیس شد. اغلب اساتید این مرکز، کارشناسان خبره و مجرب سازمان میراث فرهنگی بودند که تجارب و اندوخته های ارزشمندشان را به شاگردان شان در این مرکز آموزش می دادند. دانشجویان این مرکز این فرصت را داشتند در کارگاه های مرمت و کاوش های باستان شناسی و در موزه ها کارآموزی کنند. متأسفانه این مرکز چندسال قبل منحل شد، اگر چه تلاش های بسیاری برای جلوگیری از انحلال آنجا صورت گرفت، اما به نتیجه نرسید.

این کارشناس میراث فرهنگی گفت: حقیقتاً بدنه کارشناسی و مدیریت میانی حفاظت، مرمت و موزه داری در وزارت میراث فرهنگی از دانش آموختگان این مرکز تشکیل شده و تعطیلی و انحلال این مرکز صدمه جبران ناپذیری بر پیکر میراث فرهنگی ایران بود. داشته ها و سرمایه های ما در میراث فرهنگی، فقط آثار و بناها نیست. تجارب و اندوخته ها و فنون و مهارت هایی که محصول تلاش و مجاهدت های استادکاران و کارشناسانی است که عمرشان را وقف حفظ و نگهداری میراث فرهنگی کره اند. این تجارب را نباید کم ارزش تلقی کنیم و نسبت به آن بی مسئولیت باشیم. به نظرم هنوز در جاهایی از ایران استادکارانی وجود دارند که جزو گنجینۀ زنده بشری به حساب می آیند و از رموز و فنونی باخبرند که دیگران نمی دانند. باید این نادره کاران را دریابیم و زمینۀ انتقالِ دانش و مهارت و تجارب شان را فراهم کنیم.

1