موزه عبارت است از مکان گردآوری، نگهداری، مطالعه، بررسی کردن و به نمایش گذاشتن نعمت های فرهنگی یا طبیعی به منظور آموزش، پژوهش و ارزش دادن به این مجموعه ها.
بر مبنای تعریفی که «ایکوم» از موزه می دهد، موزه عبارت است از مکان گردآوری، نگهداری، مطالعه، بررسی کردن و به نمایش گذاشتن نعمت های فرهنگی یا طبیعی به منظور آموزش، پژوهش و ارزش دادن به این مجموعه ها و لذت بردن از آنها.
معنای لغوی و اصطلاحی موزه
نام موزه از لغت فرانسوی Musee گرفته شده و به معنی مکانی است که مجموعه بزرگی از آثار باستانی و صنعتی و چیزهای گرانبها را درآن به معرض نمایش می گذارند و دانشمندان، پژوهشگران، هنرمندان و ... از آن استفاده می کنند. کلمه موزه را فرانسویان از لغت یونانی گرفته اند. موزه نام تپه ای در آتن بود که در آن عبادتگاهی برای موزه (الهه یونانی) قرار داشت.
منشاء موزه ها، خواه در گنجینه های سلطنتی یا کلیسایی ِ قرون وسطا و یا در اطاق های کوچک ِحاوی اشیاء و نمونه های کمیاب که در فاصله قرن های شانزدهم و هجدهم میلادی گرد آوری شده، نهفته است.
نخستین گونه بندی موزه ها که در ممالک بسیاری به قوه ی خود باقی است و همچنان در اسامی کمیته های تخصصی «ایکوم» انعکاس دارد، تمایز بین موزه های هنری ظریفه، هنرهای کاربردی، باستان شناسی، تاریخ، مردم شناسی، علوم طبیعی، دانش و تکنولوژی، موزه های منطقه ای محلی و موزه های تخصصی است.
در عین حال، سیر تحول موزه ها از جنگ دوم جهانی به این سو، به تدریج مرزهای بین رشته ها و مجموعه ها را از میان برداشته است. اکنون موجه تر به نظر می رسد که موزه ها را به انواع زیر تقسیم کنیم.
1. موزه های هنری
2. موزه های تاریخی
3. موزه های تخصصی
4. موزه های علمی
5. موزه های فنی و صنعتی
- موزه های تاریخی: آثار و اشیاء قدیمی را که می توانند گویای زمینه و پیشینه ی مردم شناسی و باستان شناسی و تاریخی باشند در خود جای داده اند.
- موزه های تخصصی: آثار تاریخی، هنری و فنی را به مناسبت های ویژه، در معرض دید مردم قرارمی دهند. دو نوع این موزه ها را به موزه ها در هوای آزاد و موزه ی محلی مرسوم کرده اند.
- موزه های علمی: گیاهان، جانوران، سنگ ها، خاک ها، سنگواره ها و آنچه را که دست بشر در خلق آن ها دخالت نداشته است، تهیه و نگهداری می کنند که به انواع موزه های تاریخی طبیعی، جانوران زمینی، گیاهان، ماهی ها و جانوران دریایی طبقه بندی می شوند. موزه های علمی، مواظبت شده ترین و فعال ترین موزه ها هستند. موزه های علوم طبیعی می باید نقش ویژه درآگاه سازی و متقاعد ساختن مردم ایفا کنند و در سطح علمی، این موزه ها، اسنادی بالغ بر میلیون ها نمونه هستند که پیشرفت دانش را از دیدگاه رشته های متعدد میسر می سازند و دراختیار پژوهشگران می گذارند.
- موزه های فنی و صنعتی: ساخته های فنی وصنعتی انسان را در زمینه های اختراعات، اکتشافات، وسایل نقلیه، ماشین آلات و مانند آنها به نمایش می گذارند و به نام های موزه اختراعات، موزه اکتشافات، موزه ماشین آلات و موزه وسایل نقلیه و غیره موسوم شده اند.
- موزه های هنری: آثار و اشیاء زیبایی درباره ی نقاشی، معماری و مجسمه سازی، هنرهای تزیینی و صنایع دستی، لوازم خانگی، موزه خط و خطاطی، کتاب و صحافی، موزه ی سرامیک و کاشی، موزه ی قالی و قالیبافی، موزه ی کنده کاری و منبت کاری و صنایع چوبی، موزه ی گوهری و گوهرها و بالاخره موزه ی منسوجات، طبقه بندی می کنند.
موزه های معروف جهان و ایران
در جهان موزه های معروف بسیاری وجود دارد، همچون «موزه لوور» در فرانسه، «موزه بریتانیا» در لندن، «موزه بررا» در میلان، «موزه متروپولتین» در آمریکا، «موزه لنینگراد» در روسیه، «موزه ایتالیا» در رم و «موزه ایران باستان» در تهران.
موزه ایران باستان: این موزه که در سال های 16-1314 ش. برای حفظ آثار ملی، اشیاء تاریخی و عتیقه ی ایران تأسیس شد پس از تصویب ِ قانون حفظ آثار ملی، در سال 1309 که بنا بر آن دولت موظف به حفظ آثار ملی و نظارت در آن ها بود بنیان نهاده شد. این موزه، دارای آثار گرانبهایی از تمدن ایران از هزاران سال قبل از میلاد تا زمان حاضر است.
موزه آستان قدس مشهد: اشیاء نفیس آستان مقدس و کتاب های آن قبلاً در چند حجره صحن نو قرار داشت تا این که در سال 1316 ه. ش از محل درآمد آستان قدس، بنای موزه ی فوق شروع و در سال 1324 پایان یافت. مساحت آن 9398 متر مربع و دارای نفایس بسیاری است؛ ازجمله کتابخانه موزه از کتابخانه های درجه اول ایران است و از حیث نسخ نفیس خطی قدیمی و نسخ منحصر به فرد که در طول چند صد سال گردآوی شده، کم نظیر است.
موزه ی مردم شناسی در تهران: این موزه در سال 1315 ه. ش تأسیس شد و هدف ِ آن معرفی زندگی طبقات مختلف ایران از دو قرن پیش تا امروز، آثار هنری، صنایع دستی، نوع کار و پیشه های آنان است.
موزه پارس در شیراز: موزه کنونی پارس، همان باغ حکومتی است که طرح آن را کریمخان زند ریخته بود تا این که در سال 1314 ه. ش، اداره کل باستان شناسی، قسمت شمال و شرق باغ را نرده های آهنی کشیده و کم کم اشیاء، آثار تاریخی و نفیس فارس و شیراز را در آن گردآوری کردند.
علاوه بر موزه های یاد شده، در رشت، اصفهان، کرمان و سایر استان ها و شهرستان های ایران نیز، اخیرا موزه هایی به وجود آمده است که هر یک از آن ها تاریخ مفصل و ارزنده ای از زندگی پیشینیان همان نقطه را در بردارد و تمدن اقوام گذشته را روشن می سازد.
گسترش موزه های دنیا و همکاری همه جانبه ی علمی، فرهنگی و صنعتی، در جهت دستیابی به اهداف فرهنگی از طریق هماهنگ ساختن اقدامات بین المللی و تدوین برنامه هایی مؤثر است که دارای خطوط اساسی همکاری مشترک و دو جانبه بین مردم و موزه ها در سطح جهانی باشد. بر اساس همین عقیده، در قطعنامه ی شماره ی پنج ِ دوازدهمین مجمع عمومی کمیته ی بین المللی موزه ها ایکوم (ICOM) که در 28 مه 1977 میلادی در مسکو برپا شد، روز 18 مه برابر با 28 اردیبهشت به عنوان روز جهانی موزه ها اعلام شد و از آن سال در روز جهانی موزه در همه ی کشورهای عضو، مراسمی به مورد اجرا گذاشته می شود.
