28 مارس 2024 - 07:22

کاروانسرای دیرگچین زخمی شده است

21 فوریه 2022 - 20:00 dsfr.ir/cg8cw

کاروانسرای دیرگچین زخمی شده است
دریافتی
کاروانسرای دیرگچین مشهور به مادر کاروانسراهای ایران

کاروانسرای دیرگچین، معروف به مادر کاروانسراهای ایران، درحالی به همراه ۵۵ کاروانسرای دیگر برای ثبت در فهرست میراث جهانی به یونسکو معرفی شده که وضعیت آن پس از واگذاری و تغییر کاربری، با مرمت های غیراصولی، وخیم و هشدارآمیز توصیف شده است.

به گزارش «دنیای سفر» کاروانسرای ساسانی دیرگچین با وجود آن که جزو «نفایس» به شمار می آید و طبق قانون میراث فرهنگی نباید واگذار و تغییر کاربری داده شود، اما در سال ۱۳۹۵ از سوی صندوق احیا و بهره برداری از آثار تاریخی و فرهنگی (وابسته به سازمان وقت/وزارت میراث فرهنگی و گردشگری) با این توجیه که "اصلا وضعیت مناسبی ندارد و نمی توان مانع از قرارگرفتن آن در فهرست مزایده های صندوق احیا شد"، به مزایده گذاشته می شود. حدود هفت ماه پس از آن مزایده، دیر گچین به کانون جهانگردی و اتومبیلرانی (یکی دیگر از شرکت های زیرمجموعه سازمان وقت/وزارت میراث فرهنگی و گردشگری) واگذار می شود تا پس از مرمت به اقامتگاه گردشگران تبدیل شود، پروژه ای که به تایید باستان شناسان و حتی فعالان گردشگری موفق نبوده و بیشتر روی زخم های کهنه آن نمک پاشیده است.

دیرگچین سال ها مکانی متروک بود و عشایر محلی حدود ۲۰۰ سال از آن برای نگهداری گله های شتر خود استفاده می کردند و شترها در آن سال ها بخش زیادی از دیوارهای بنا را ساییدند. حالا، درباره آثار مخرب مرمت ها، شیوه نگهداری و تغییر کاربری این کاروانسرا که آسیب هایش کم از آن سال ها نیست، هشدار جدی داده شده است، آن هم در شرایطی که نام دیر گچین در بین فهرست ۵۶ کاروانسرایی است که پرونده شان برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو فرستاده شده است.

شقایق محمدی نژاد، دانش آموخته باستان شناسی که به تازگی از کاروانسرای «دِیر گَچین» بازدید کرده است، درباره آخرین وضعیت آن می گوید: کاروانسرای «دیرِ گچین» همانند هزاران بنای همسان دیگر به حال خود رها شده است. اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قم با واگذاری کاروانسرا به یک نهاد شخصی، این میراث ارزشمند را به سمت و سوی نابودی کشانده است. مرمت های غیراصولی، کارشناسی نشده و بی کیفیت تاق ها و دیوارها، تبدیل حجره ها به جایگاه اقامت مسافران و ساخت و پرداخت ابزارهای موسیقی، نگهداری انواع جانوران درون حیاط و حجره ها و ... چهره این کاروانسرا را دگرگون و خدشه دار کرده است.

او اضافه می کند: در ساخت درگاه کنونی بنا از آجرهای اسلامی کوچک بهره برده اند که به گمان هم زمان با بازسازی بام کاروانسرا ساخته شده است. از سویی، وجود انبوه استخوان جانوران، پراکنده درون حجره ها، تابوت چوبی و سردیس های رهاشده از تئاترهای اجراشده در بخش جنوب شرقی کاروانسرا، بازدیدکننده را با چشم اندازی نازیبا و زشت روبه رو می کند. این بخش از کاروانسرا در تاریکی فرو رفته و سیم های برق برای روشنایی در کف زمین پراکنده بوده و من از نورهای ساختگی برای عکاسی بهره برده ام.

او معتقد است: مرمت های غیراصولی و استحکام بخشی های نادرست و نارسا، نه تنها به پایداری سازه کمکی نمی کند، بلکه به آرامی و با گذشت زمان مایه آسیب های برگشت ناپذیری خواهد شد و این کاروانسرای ارزشمند و بی همتا را در خطر نابودی قرار می دهد.

این دانش آموخته کارشناسی باستان شناس وضعیت کاروانسرا و کاربری های آن را ناهمخوان می داند و می گوید: نگهداری از جانورانی همانند اسب، سگ، بز و بزغاله، مرغ، خروس و کبوتران در کاروانسرا و پراکنده بودن سرگین (فضولات) آن ها، هر دوستدار میراث فرهنگی را تنها به این موضوع می رساند که دارندۀ کاروانسرا با تبدیل کردن این جایگاه به یک کشتزار شخصی و درآمدزایی با پذیرش مسافران در اتاق ها و ساخت وسازهای ناهمخوان و غیرمرتبط بدون حضور افراد کارشناس و آشنا به میراث فرهنگی، درکی از چگونگی پاسداشت و حفظ یادمان های تاریخی و ملی ندارد.

محمدی نژاد به ضرورت حفظ اصولی و در شأن کاروانسرا تاکید می کند و می گوید: شانه خالی کردن و سپردن چنین میراث ارزشمندی به دست افراد ناماهر تنها به نابودی هرچه زودتر یادگارهای نیاکانی ما کمک می کند. شایسته است هر کس به اندازۀ توان و دلسوزی خود، به یاری و پاسداری از این میراث گران بهای کشور بشتابد.

سیاوس آریا، پژوهشگر و فعال میراث فرهنگی نیز با انتقاد به واگذاری دیرگچین که مرمت ها، تغییر کاربری و شیوه نگهداری آن بیشتر به این کاروانسرا آسیب وارد کرده و چهره آن را مخدوش کرده است، می گوید: مسأله، واگذاری یادمان های تاریخی و ملی به گونۀ فله ای و بدون کارشناسی به بخش خصوصی است، بی گمان کاروانسرای «دیرِ گَچین» از این موضوع رنج فراوان می برد. از سویی، کاربری ناهمخوان و غیرفرهنگی یادمان های تاریخی و ملی در برخی زمان ها موجب شده است تا شأن و هویت و جایگاه این آثار تاریخی آسیب دیده و خدشه دار شود. بارها هشدار داده شده که نباید یادمان های ملی و به ویژه نفایس را واگذار کرد. آن هم به افراد غیرفرهنگی که هیچ گونه شناختی از فرهنگ و تاریخ ایران و یادمان های فرهنگی و تاریخی نداشته و ندارند و تنها با پرداخت بهایی ناچیز و آشکار در آثار تاریخی سرمایه گذاری کرده و به دنبال سود خود هستند. از سویی، کاربری های ناهمخوان و غیرفرهنگی، آسیب های برگشت ناپذیری را به یادمان های ملی و تاریخی خواهد زد و دَخل و تصرف در آن ها اَمری اجتناب ناپذیر است.

محمدی نژاد، دانش آموخته کارشناسی باستان شناس درباره پیشینه و ساخت کاروانسرای «دِیرِ گَچین» توضیح می دهد: کاروانسرای دیر گَچین، یکی از بزرگ ترین کاروان سراهای ایران در مرکز پارک ملی کویر جای گرفته است. ویژگی های بی مانند این کاروانسرا اَنگیزه ای شده تا کارشناسان آن را "مادر کاروانسراهای ایران" بنامند. دیر گَچین به غیر از اقامتگاه های معمول، ویژگی های نابهنجاری (غیرمعمولی) نیز دارد. در درون محوطه، هر گوشه بر پایۀ نقشه (پلان) متفاوتی و برای عملکردی ویژه ساخته شده است. در گوشه شمال باختری (غربی) آسیاب و در جنوب باختری، حیاط کوچکی با گرمابه (حمام) و آشپزخانه قرار دارد. گوشه شمال خاوری (شرق) همانند یک آپارتمان شخصی پیرامون یک حیاط کوچک، ساخته شده و باید برای استفاده افراد سلطنتی یا مقامات بلندمرتبه در نظر گرفته شده باشد. از جمله این شخصیت ها، شاه اسماعیل یکم صفوی بود که در لشکرکشی خود از سرزمین پارس (فارس) به فیروزکوه و مازندران این مسیر را گذر کرده است (قاضی احمد، رویه ۲۶۸).

مسجدی در گوشه جنوب خاوری محوطه ساخته شده که نقشه آن مربع بوده و در مرکز حرم چهار پایه بزرگ از آجر ساسانی وجود دارد که به گونه چهارتاق چیده شده است. همانند دیگر بناها، سقف نخستین با تاق های اسلامی متأخر جایگزین شده است، ولی به گمان فراوان مسجد در محل آتشکدۀ ساسانی برپا شده است که در مرکز آن یک چهارتاق گنبدی شکل بوده است. جایگاه قرارگیری کاروانسرای دیر گچین در راه باستانی ری به اِسپهان (اصفهان) از دیرباز، کانون گردهمایی خطوط ارتباطی میان شرق و غرب بوده و راه های منطقه های شمالی، باختری، جنوبی و خاوری به ری، در این نقطه برخورد می کرده اند. به گفتۀ یعقوبی، راه ها به ری و اِسپهان و کرج و همدان، از قم جدا می شده و بدون وجود کاروانسرای دیر گچین، گذر از بیابان میان ری و قم ممکن نبوده است.

او ادامه می دهد: موقعیت مکانی دورافتاده و استحکام و گُستره غیرعادی این بنا، گفتـۀ "استخری" را مورد پذیرش قرار می دهد که از این کاروانسرا برای نگهداری ذخیره های نظامی استفاده می شده است. از سویی، قرارگیری کاروانسرا در انتهایی ترین نقطـﮥ جاده ری به قم در دوره ساسانی، زمینـه جدا افتادن این مکان پس از انتقال جاده آن به مسیر کنونی خود در علی آباد را که در دوره قاجار صورت گرفته نیز فراهم کرد، اما آثار و نشانه های ساخت این کاروانسرا در دوره ساسانی را می توان به روشنی در لایه های زیرین بازسازی های انجام شده در بنا، در گذر دوره اسلامی دید.

محمدی نژاد در ادامه به مستندات تارخی که به وجود کاروانسرای دیرگچین اشاره دارد می پردازد و بر پایه آن می گوید: گرچه نویسندگانی همانند یاقوت آن را به اَردشیر یکم نسبت داده و نام ساسانی «کرد-اَردشیر» را بر آن نهاده اند، ولی دیگرانی همانند حسن بن محمد قمی آن را اثری از خسرو اَنوشیروان ثبت کرده اند. از همین رو می توان گفت که دیرینگی این بنا شاید مربوط به اوایل دوره ساسانیان باشد و در زمان خسرو انوشیروان مرمت شده باشد.

او اضافه می کند: در دوره اسلامی نیز کاروانسرای دیرگچین دست کم دو بار بازسازی اساسی شده است. نخستین مناسبت در زمان سلطان سنجر سلجوقی بود که وزیر او ابونصر احمد کاشی راه میان ری و قم را باز سازی کرد، دیر گچین را نیز بازسازی کرد و روستای نزدیک کاج را تبدیل کرد. بار دیگر گویا در دوره صفویه بوده که بیشتر تاق های قدیمی که با آجرهای بزرگ ساسانی به اندازه ۳۶×۳۶×۸ سانتی متر ساخته شده بود، برچیده شد و تاق های تازه ای با آجرهای کوچک تر به اندازۀ ۲۵×۲۵×۵ سانتی متر روی سازه قدیم ساخته شد. همچنین شمار زیادی از آجرهای ساسانی در پیرامون محوطه باقی مانده و بعدها در ساختمان های اطراف مورد استفاده دوباره قرار گرفتند.

این دانش آموخته باستان شناسی می گوید: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت این کاروانسرا را در تاریخ یکم مهرماه ۱۳۸۲ خورشیدی با شماره ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا در ۱۳۸۲ خورشیدی مرمت اضطراری در آن آغاز شد که تا سال ۱۳۸۵ خورشیدی ادامه داشته است.

کاروانسرای دِیر ِگَچین در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم (کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار) و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین قرار دارد. این بنا را به اَنگیزه داشتن گنبدی از جنس گچ، دیرِ گَچین نامیده اند، ولی هم اینک چنین گنبدی در بنا وجود ندارد.

« دنیای سفر » این نوشته را از « خبرگزاری ایسنا » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
1