فیروزه از جمله کانی های قیمتی و نیمه قیمتی است که به دلیل زیبایی، درخشندگی و تنوع از گذشته های دور توجه انسان را به خود معطوف داشته و به عنوان یک عنصر تزئینی، دارویی، جادویی یا اعتقادی مطرح بوده و همراه با کالاهای تجاری دیگر در راه ها و از جمله «راه ابریشم» رد و بدل می شده است.
بر اساس مطالعات باستان شناسی حداقل از هشت هزار سال پیش سنگ فیروزه مورد توجه و استفاده قرار گرفته است. از مهم ترین و نزدیک ترین محوطه های باستانی به معدن فیروزه نیشابور، که از آن فیروزه به دست آمده، محوطه باستانی «تپه برج» در ۲۵ کیلومتری شرق نیشابور است در آن محوطه قطعه ای فیروزه سوراخ شده به همراه اسکلت زنی ۴۵ ساله و در نزدیکی ناحیه کمر او مشاهده شده است. آزمایش کربن ۱۴ روی استخوان پای آن زن گاه نگاری ۴۳۶۰ سال، پیش از میلاد (۶۳۸۰ سال پیش) را نشان داده است.
اما در بسیاری زیستگاه های کهن ایران نیز قطعات فیروزه مشاهده شده که عمدتاً کاربرد تزئینی داشته اند و برخی از آن زیستگاه ها به دوران نوسنگی تعلق داشته و بیش از 8 هزار سال قدمت دارند. مانند «تپه علی کش» در استان ایلام با قدمت ۸۷۵۰ تا 8 هزار سال پیش و «تپه رحمت آباد» در استان فارس با قدمت 8 هزار سال پیش و «تپه سنگ چخماق» در نزدیکی شاهرود و لایه استقراری «تپه سیلک» در نزدیکی کاشان با قدمت ۷۵۲۰ تا ۶۶۲۰ سال پیش و «تپه قبرستان» در دشت قزوین با قدمت ۷۲۰۰ تا ۶۹۰۰ سال پیش و محوطه ها و تپه هایی که از انهدام و انباشت مصالح ساختمانی زیستگاه هایی از دوران مس، برنز، آهن، دوران تاریخی و اسلامی بر جای مانده اند ازجمله: «تپه شغالی» در ورامین، «محوطه باستانی اریسمان» در اصفهان، «تل ابلیس» در کرمان، «تل باکون» و «تل موشکی» در استان فارس، «تپه دامغانی» در سبزوار، «محوطه باستان شهرک فیروزه» در نزدیکی نیشابور، «تپه حصار» در دامغان، «تپه سفالین» در ورامین، «محوطه شهر سوخته» در سیستان، «محوطه باستانی جیرفت» و «تپه یحیی» در کرمان، «تپه ملیان» در استان فارس و بسیاری از محوطه های پیش از تاریخ دیگر که بین 4 هزار تا 6 هزار سال پیش تاریخ گذاری می شوند و محوطه های دوران تاریخی.
با توجه به نمونه های مشاهده شده در محوطه های پیش از تاریخ، استفاده از فیروزه به احتمال زیاد جنبه تزئینی و آئینی داشته و کاربردش در زندگی روزمره متناسب با ویژگی های فیزیکی این کانی بوده و احتمالاً از رنگ فیروزه استفاده نمادین می کرده اند یا با رویکرد معنوی آن را هدیه می داده اند کما این که مهره هایی که در قبور تپه های علی کش، حصار، شهر سوخته، تپه برج و تپه دامغانی به دست آمده، چنین فرضیه ای را تقویت می کند.
فیروزه به دلیل جذابیت های خاص به ویژه رنگ زیبا و دل نشینش در نزد ملت های دیگر نیز از مقبولیت فراوانی برخوردار بوده و به همین دلیل نسبت های خاصی داشته است مانند: «سنگ مورد علاقه خاور»، «سنگ مقدس تبت»، «سنگ سلطنتی فراعنه مصر»، «سنگ آسمان سرخ پوستان آمریکایی»، «سنگ درخت سبز»، «سنگ عربی»، «سنگ آزتک» و «سنگ ترکی» نام اصلی و فارسی فیروزه، «پیروز» به معنی پیروزی و کامیابی بوده است.
جواهر فیروزه در بسیاری از قبور در سرتاسر جهان شناسایی شده است، ازجمله در مدفن های فراعنه مصر، قبور پادشاهان بین النهرین، آرامگاه های شاهان پارسی و گورهای رؤسای قبایل سرخ پوست آمریکا، تبت، مغولستان، آمریکای جنوبی، شمالی و مرکزی.
ازجمله قدیمی ترین شواهد استفاده تزئینی از این کانی دستبندهای مکشوفه از قبری در مصر است، مومیایی آراسته با جواهر فیروزه متعلق به بیش از 8 هزار سال پیش است.
در مصر باستان فیروزه را نماد شکوفایی، رونق، برکت، خوشبختی، نشاط و زندگی بخش چون «نیل» می پنداشتند و ایزد بانوی «هسر hathor» را «ایزد فیروزه» می دانستند که سرنوشت کودکان تازه متولدشده را پیشگویی می کرد و از این روی زیورآلات ساخته شده از فیروزه را همراه خود داشت.
در ایران نیز بر اساس شواهد باستان شناسی و تاریخی برای کانی فیروزه ارزش ویژه ای قائل بودند و هستند چنان که دانشمند بزرگ ایرانی «خواجه نصیر طوسی» در خواص و منافع فیروزه گفته است: «دیدن فیروزه روشنایی چشم بیفزاید و در داروهای چشم به کاردارند و داشتن فیروزه را به فال نیکو دارند و گویند کسی که با خود دارد، بر خصم فیروزی یابد و پادشاهان آن را پسند دارند.....»
چگونگی تشکیل فیروزه، ترکیبات فیروزه، انواع فیروزه، خواص فیروزه، معادن فیروزه، فیروزه های مصنوعی و بدلی، جنبه های اسطوره ای و هنری فیروزه و وضع و حال امروز فیروزه حدیثی دامن گستر است.
طبق های فلک از زهره و برجیس و مهر و مه/ همه پیروزه و یاقوت افشانند و سیم و زر (سید حسن غزنوی)
« دنیای سفر » این نوشته را از « میراث آریا » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
