محوطه باستانی «سَرمشهد» در شهرستان #کازرون، چند سالی است که به مکانی برای رفت و آمد حفاران غیرمجاز تبدیل شده است.
محوطه باستانیِ «سَرمشهد» که به اعتقاد برخی «بزرگ ترین شهر ساسانی - اسلامی استان فارس» نامیده می شود، چند سالی است که به مکانی برای رفت و آمد حفاران غیرمجاز تبدیل شده و کشاورزان با سکونت در نزدیکی این محوطه، آب سفره های زیرزمینی ان را استفاده می کنند.
این محوطه ی باستانی در شهرستان کازرون در استان فارس، با نامِ ساسانی «کَلی کوهه» شاید دست کم تا 10 سال پیش مشکلات زیادی برای تخریب یا از بین رفتن تاریخ و منابع آبی در منطقه نداشت، اما این روزها به گفته ی یک دوستدار میراث فرهنگی استان فارس، بیش از 60 گودبرداری غیرمجاز در سراسر این شهر ساسانی به چشم می خورد.
با تلمبه از 100 متری زمینِ تاریخی آب می کِشند
سیاوش آریا، دوستدار میراث فرهنگی استان فارس در گفت و گو با ایسنا با بیان این که پُشته های تاریخی و کاروانسرای بهرام و دژهای (قلعه) موجود در این شهر تاریخی با آسیب هایی از سوی حفاران غیرمجاز رو به روشده است، ادامه می دهد: کشاورزان با کندن چاه های غیرمجاز آب یا استفاده از تلمبه با بیش از 100 متر در درون این شهر باستانی و در چندین نقطه، آسیب های بزرگی را به آن وارد و بخشی از هویت آن را خَدشه دار کرده اند که آن تهدیدی جدی برای محوطه ی باستانی «سَرمشهد» محسوب می شود.
او توسعه ی زمین های کشاورزی و به زیر کِشت بردن این شهر ساسانی از سوی کشاورزان، هموارسازی و تسطیحِ تپه ها و پُشته های تاریخی درون محوطه از سوی کشاورزان به ویژه در بخش شمالی و شمال شرقی، نبود توجه و رسیدگی از سوی سازمان میراث فرهنگی، نبود آموزش در میان روستاییان و کشاورزان برای چگونگی برخورد با این محوطه ی تاریخی را از مهم ترین مشکلات موجود در منطقه می داند.
یک جا نشینی عشایر، «سرمشهد» را تهدید می کند
رضا نوروزی، عضو هیات علمی پژوهشکده باستان شناسی در گفت و گو با ایسنا، این نوع مشکلات را مختص به استان فارس و منطقه «سرمشهد» نمی داند و می گوید: توسعه کشاورزی، جاده سازی و ساکن شدن عشایر از حدود یک دهه پیش به این طرف مهمترین مشکلاتی است که منطقه تاریخی «سرمشهد» را تهدید می کند.
او با بیان این که مردم در مجاورت محوطه های تاریخی که در گذشته به صورت موقت در آنجا حضور داشته اند، مستقر می شوند و میراث فرهنگی فقط می تواند براساس قوانین عمل کند، می افزاید: منطقه «سرمشهد» در شهرستان کازرون یک منطقه بسیار وسیع در حوزه میراث فرهنگی است که تلاش های زیادی برای حفاظت از آن انجام می شود. نیروی یگان حفاظت منطقه را به طور دائم سرکشی می کنند، اما با این وجود نیاز به فراهم شدن شرایط و امکانات بیشتر در منطقه هست.
وی در ادامه به وجود مشکلات اعتباری و نیروی انسانی در دولت برای برطرف کردن این نوع مشکلات اشاره می کند و می گوید: با این وجود میراث فرهنگی تمامی تلاش خود را در زمینه رفع مشکلات به کار گرفته است.
این باستان شناس، یک جا نشین شدن عشایر، گسترش سکونت آن ها به سمت بناهای تاریخی و از سوی دیگر تغییر شغل شان از دامداری به کشاورزی و مشاغل دیگر و سرانجام استفاده از منابع آب زیرزمینی برای توسعه کشاورزی را باعث بروز مشکلات برای آثار تاریخی می داند و بیان می کند: فرونشست های متعدد در دشت ها و مناطق از عواملی است که برخی از مناطق در محوطه های تاریخی استان فارس را با مشکلات جدی مواجه کرده است که برای برطرف کردن این مشکل نیاز به کمک ارگان های دیگر داریم.
نمی توانیم صد درصد جلوی مردم را بگیریم
نوروزی جاده سازی، گسترش طرح های روستایی و اقدامات کشاورزی در سطح استان با توجه به نیاز رو به افزایش مردم به زمین و آب را از عمده ی مشکلات می داند و بیان می کند: در نقاطی مانند حوزه دشت مرودشت تلاش کردیم مجوز حفر چاه یا کف شکنیِ (افزایش عمق چاه های قدیمی) چاه های قدیمی را لغو کنیم، اما چون زندگی مردم به این منابع آبی وابسته است نمی توانیم به طور صددرصد جلوی این اقدامات را بگیریم. در این شرایط برای مردم، آثار تاریخی در حدی که برای متولیان میراث فرهنگی اهمیت دارد، دارای اهمیت نیست. در واقع برای مردم تامین احتیاجات اولیه زندگی از طریق کشاورزی اولویت بیشتری دارد.
وی با اشاره به برگزاری همایشی در چند سال گذشته توسط یکی از باستان شناسان علاقه مند در محوطه «سرمشهد» با هدف آشنایی و فرهنگ سازی بین مردم منطقه، بیان می کند: این موضوع به آگاهی مردم کمک کرد و اقدامات دیگری از این دست باید تداوم یابد.
او با اشاره به انجام حفاری های قاچاق در نقاط مختلف کشور از سوی برخی افراد اظهار می کند: نمونه ای از این حفاری ها در سرمشهد رخ می دهد، اگر حتی یک منطقه نظامی را در نظر بگیریم باز هم به هر نحوی می تواند در بخشی از آن مشکلاتی به وجود آید. حال باید فکر کنیم که چطور در یک محوطه 600 هکتاری می توانیم جلوی هر نوع حفاری یا بروز هر آسیب و مشکلی را بگیریم.
وی همچنین با اشاره به برنامه ریزی هایی که برای تعیین حریم محوطه «سرمشهد» در دست اقدام است، ادامه می دهد: به دلیل هزینه های بالا هنوز موفق به تکمیل این پروژه نشده ایم، در این شرایط نخست باید اعتبارات لازم را تهیه کنیم.
او همچنین درباره امکان ایجاد پایگاه میراث فرهنگی در محوطه ی تاریخی و وسیع «سرمشهد» تاکید می کند: ایجاد پایگاه میراث فرهنگی در منطقه سرمشهد با توجه به کمبود امکانات با محدودیت هایی روبرو است.
نخست باید به اولویت های تاریخی بپردازیم
نوروزی با اشاره با رایزنی هایی که میراث فرهنگی استان فارس در دو حوزه حفاظت و میراث فرهنگی برای محوطه های تاریخی استان فارس به خصوص این مناطق مشکل دار داشته است، اظهار می کند: معمولا مکاتباتی در این زمینه ها انجام می شود، آن ها نیز براساس اعتبارات خود به ما کمک می کنند. اما در مناطقی مانند سرمشهد یا نقاط مشابه به دلیل محدود بودن پرسنل با مشکلاتی این چنینی مواجه هستیم، بخشی از محوطه های بسیار مهم در گذشته به عنوان اولویت های میراث قلمداد شده است.
او از جمله ی این مناطق اولویت دار را تخت جمشید و پاسارگاد می داند که هنوز در زمینه حریم و مالکیت با مشکلاتی مواجه هستند و تاکید می کند: معتقدیم قطعا باید مشکلات این محوطه های تاریخی و جهانی را برطرف کنیم و در عین حال به رفع مشکل سایر محوطه ها نیز توجه داشته باشیم که این اقدام نیازمند همکاری مردم و همه ی دستگاه های ذیربط است.
«سرمشهد» کجاست؟
شهر باستانی «کَلی کوهه» یا «سرمشهد» در 75 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان کازرون و شش کیلومتری روستای سَرمشهد جای دارد. این شهر باستانی در یک دشت هموار و گُسترده (وسیع) در میان دو رشته کوه و با نزدیک به 600 هکتار است که از بازمانده های این شهر باستانی می توان به «کوشک بهرام» و «دژ دختر» (به زبان بومی قیزقلعه) اشاره کرد.
مصالح این شهر باستانی که 16 اسفند 1384 به شماره ی 14500 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، از گچ و سنگ است. در بخش جنوبی شهر یک تپه ی طبیعی با ارتفاع 25 متر و دارای«تُل نقاره خانه» قرار دارد و در بخش جنوب شرقی این محوطه یک سازه ی چهارگوش است که از سنگ و گچ ساخته شده است. این سازه در برگیرندۀ یک حیاط مرکزی و مجموعه فضاهای معماری در پیرامون آن است. بخشی از این سازه دو اَشکوبه (طبقه) بوده است که در چند سال گذشته تخریب شده است.
