یخچال های طبیعی در واقع به عنوان سدهایی طبیعی عمل می کنند که در زمستان آب و بارندگی ها را ذخیره می کنند و در تابستان این ذخایر را در اختیار اکوسیستم اطراف خود قرار می دهند.
کارکردهای مهم این یخچال های طبیعی بسیار متفاوت است، از جمله اینکه یکی از منابع مهم آبی در جهان و بسیاری کشورها هستند. در ایران نیز برخی کارکردهای این یخچال ها اهمیت بسیاری دارد و در شرایطی که دمای زمین در سراسر دنیا و از جمله ایران، روز به روز افزایش می یابد اهمیت یخچال ها بیشتر هویدا می شود.
مدیرگروه منابع آب پژوهشکده منابع آب در موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در این باره می گوید: «بحث یخچال ها مدتی است در ایران داغ شده، این اتفاق هرچند دیر اما به درستی مطرح شده. یخچال های طبیعی در بسیاری از نقاط دنیا یکی از اصلی ترین منابع تامین آب به شمار می آیند. برای نمونه کشور قرقیزستان که کشوری آسیایی هم هست، بیش از 50 درصد از آب خود را از طریق یخچال های طبیعی اش تامین می کند.»
نعمت الله کریمی یادآور می شود که کشور ما در شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک قرار گرفته و یخچال هایی دارد که از گذشته های بسیار دور وجود داشته اند اما حجم و گستردگی زیادی هم ندارند؛ بنابراین در حالت گسترده به عنوان منبع آبی نمی توانند محسوب شوند اما کارکرد این یخچال های طبیعی در ایران بیشتر از جنبه های دیگری است که بسیار هم مهم هستند.
به گفته او، یخچال های طبیعی به عنوان سنسورهایی طبیعی عمل می کنند که در بررسی تغییرات اقلیمی بسیار کاربرد دارند. در برخی مناطق و در گذشته از ایستگاه های هواشناسی به این منظور استفاده می شد اما در حال حاضر دقیق ترین چیزی که کمتر تحت تاثیر عوامل انسانی باشد و بتوان برای مطالعه و بررسی تغییرات اقلیم آن ها را به کار برد، همین یخچال های طبیعی به عنوان سنسورهای طبیعی و با کمترین تاثیر از عوامل انسانی هستند که متناسب با کاهش و افزایش بارش و دما پیشروی یا پسروی می کنند.
کریمی اضافه می کند: «یخچال های طبیعی بسیار حساس هستند و یکی از مهم ترین کارکردهای یخچال های طبیعی از دوران کواترنری یا دوره چهارم زمین شناسی تاکنون که یخچال های کنونی کشور نیز در همین دوران تشکیل شده اند، انعکاس تغییرات اقلیمی بوده است.»
نابودی یخچال های ایران تا 50 سال آینده
در سال های اخیر از سوی وزارت نیرو به عنوان متولی این امر، مطالعه یخچال های طبیعی همراه با پایش روند تغییرات آنها در دستور کار قرار گرفته است. کریمی در این باره نیز می گوید: «با استفاده از تصاویر ماهواره ای پیشرفته، تغییرات فصلی و حجمی یخچال های کشور را در 55 سال گذشته بررسی کرده ایم که بازه زمانی سال های 93 و 94 نشان می دهد در هر سال بین یک تا 2 متر از ارتفاع یخچال ها و ضخامت یخ آن ها کاسته می شود.»
او با بیان اینکه عمق و حجم یخچال های کشور با دستگاه های پیشرفته GPR که تا عمق 120 متری زمین را می توانند اندازه گیری کنند مورد مطالعه قرار گرفته است، می افزاید: «در 40 تا 50 سال آینده عملا یخچالی در ایران نخواهیم داشت. یخچال های طبیعی در کشور ما اگر با همین روند پیش بروند، عمر و دوامشان حداکثر به 40 یا 50 سال آینده قد خواهد داد. برای مثال یخچال های منطقه تخت سلیمان یا علم چال که میانگین عمق آنها در حدود 55 متر است، با این تخمین کاهش سالانه یخچال ها و حتی در خوش بینانه ترین حالت آن؛ یعنی کاهش یک متری در هر سال، بیش از 40 تا 50 سال دوام نخواهند داشت.»
یخچال ها؛ سنسورهای طبیعی برای تغییرات اقلیمی
مدیرگروه منابع آب پژوهشکده منابع آب در موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در ادامه با اشاره به اینکه در منطقه خاورمیانه بهترین سنسورهای طبیعی برای مطالعه تغییرات اقلیمی را در ایران داریم، اضافه می کند: «یخچال های طبیعی ایران در پایین ترین عرض های جغرافیایی قرار گرفته اند و از این جهت در منطقه خاورمیانه استثنا هستند و به همین دلیل در دنیا نیز یخچال های طبیعی ما از اهمیت خاصی برخوردارند.»
یخچال های طبیعی و میکرواقلیم ها
دومین کارکرد مهم یخچال های طبیعی این است که به دلیل ویژگی سرمایشی که دارند در اطراف خود و تا شعاع خاصی منطقه های میکرواقلیمی و اقلیم محلی را به وجود می آورند که این میکرواقلیم ها و شرایط محلی آب و هوای اطراف یخچال ها موجب رویش و پیدایش گونه های خاص گیاهی و جانوری می شود و بعضا این گونه ها در جهان نیز خاص و منحصربه فرد هستند.
کریمی ضمن بیان این مطلب ادامه می دهد: «زمانی که بر اثر عوامل انسانی و طبیعی، یخچال ها عقب نشینی کنند این گونه های خاص جانوری و گیاهی نیز مجبور می شوند اکوسیستم خود را تغییر دهند که این امر در گذر زمان موجب از بین رفتن بسیاری از گونه های گیاهی خاص و حتی گونه های جانوری خاص می شود.»
خطر سیلاب های مخرب در اثر ذوب شدن یخچال ها
به گفته این پژوهشگر، مساله دیگری که بسیار اهمیت دارد و وزارت نیرو نیز درباره آن هشدار داده این است که در سال های اخیر به دلیل ذوب شدن شدید و ناگهانی برف و یخ در بهار و تابستان، سیل های ناگهانی شدید و بسیار مخرب را در این مناطق شاهد بوده ایم که اغلب این سیل ها نیز با سنگ های بزرگ همراه هستند و نمونه آن سیلی بود که در منطقه کلاردشت و ونداربن در سال های گذشته رخ داده و تخریب های بسیاری نیز در پی داشت. در واقع منشا این گونه سیل ها همین یخچال ها هستند و در سال های اخیر تعدادشان نیز زیاد بوده است. کریمی تاکید می کند که از این جهت یخچال ها حتی اگر از جنبه های دیگر هم برای ما اهمیت نداشته باشند، به عنوان یک خطر بالقوه وجود دارند که توجه به آن مهم است.
مطالعه یخچال های طبیعی در ایران
مدیرگروه منابع آب پژوهشکده منابع آب در موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در ادامه با اشاره به مطالعه یخچال های طبیعی در ایران می گوید: «در همین راستا و برای آگاهی بخشی و مطالعه و شناخت این پدیده مهم و طبیعی در کشور، برای نخستین بار در ایران ایستگاه هواشناسی یخچالی را در ارتفاع 3900 متری و در یخچال علم چال نصب کرده ایم که از سال 1392 این طرح برای شناخت یخچال ها اجرایی شده است. در حال حاضر از این منطقه اطلاعات مستمر داریم و با استفاده از تصاویر ماهواره ای با قدرت تفکیک مکانی و زمانی مناسب برای مطالعه تغییرات استفاده می کنیم. همچنین در حال حاضر مطالعات و نقشه های ژئومورفولوژی سه منطقه یخچالی دماوند، علم چال یا تخت سلیمان و سبلان استخراج شده است و تا پایان امسال نیز نقشه های بقیه مناطق یخچالی تهیه خواهد شد.»
ریزگردها، گرمایش زمین و نابودی یخچال ها
یخچال های طبیعی در مناطقی قرار دارند که در حالت عادی از دسترس مردم دور هستند. به گفته این پژوهشگر، بزرگ ترین عواملی که روند کاهشی یخچال ها را موجب می شوند عوامل طبیعی و اقلیمی همچون گرمایش جهانی زمین و کاهش بارندگی ها هستند. علاوه بر اینها برخی عوامل نیز در سال های اخیر آب شدن یخچال ها را تشدید کرده اند که از جمله مهم ترین آنها ریزگردها هستند که بر روی برف و یخ های بلوری می نشینند و موجب افزایش جذب گرما و نور خورشید شده و در نتیجه آب شدن یخ ها را تسریع می کنند.
او خاطرنشان می کند: «مطالعات ماهواره ای و سنجش از دور به ما نشان داده است که به طور مثال مقدار ریزگردهای منطقه یخچالی تخت سلیمان (به عنوان بزرگ ترین و شاخص ترین منطقه یخچالی کشور) در طول 15 سال گذشته (از سال 2001 الی 2015) در حدود 25 درصد افزایش یافته است که همین امر موجبات اثرات بسیار مخربی بر روی منابع برفی و یخچالی این منطقه شده است.»
کریمی تاکید می کند که جلوی عوامل اینچنینی را نمی توان گرفت اما نکته ای که وجود دارد این است که می توان حداقل آسیب هایی را که انسانی هستند کنترل کرده و کاهش داد. از جمله عوامل انسانی که موجب تخریب یخچال ها می شوند حضور بیش از اندازه و صعودهای خارج از ظرفیت در این مناطق است که اغلب بدون آگاهی نیز هستند. او با بیان اینکه حتی در سال های اخیر بسیار دیده شده که گله های گوسفندان محلی ها تا ارتفاعات زیاد و حتی تا پای یخچال ها می آیند، می افزاید: «باید چنین تصور کرد که یخچال های طبیعی ما بیمارند و باید از آنها مراقبت کرد. چنین عواملی زخمی دیگر بر درد یخچال ها است.»
این مقام مسوول یادآور می شود: «برای پایین آمدن روند کاهش ارتفاع و حجم یخچال ها لازم است که مدیریت درست و اطلاع رسانی داشته باشیم که در همین راستا نیز در سال گذشته نخستین فیلم مستند یخچال های طبیعی ایران ساخته شد و ادامه ساخت آن مربوط به یخچال سبلان نیز در دستور کار است.»
او ادامه می دهد: «قابل توجه است که میانگین بارش سالانه در کشور ما 250 میلیمتر است. با این حال و در چنین شرایطی به دلیل موقعیت مورفولوژی و توپوگرافی خاص ایران، یخچال های طبیعی را در ارتفاعات کشور داریم که بسیار باارزش است و نباید اجازه دهیم که به راحتی آلوده یا تخریب شوند.»
در حال حاضر وزارت نیرو با برخی از دانشگاه ها پروژه های تحقیقاتی در این زمینه تعریف کرده است و فدراسیون کوهنوردی نیز برای آگاه سازی کوهنوردان و آموزش، فعالیت هایی انجام می دهد اما بدیهی است که نباید متولی این امر تنها یک نهاد یا سازمان باشد. بلکه لازم است سازمان محیط زیست نیز به عنوان مناطق حفاظت شده به این یخچال ها نگاه کند و تمام سازمان ها و موسسات مربوط و NGO ها و سازمان های مردم نهاد نیز لازم است که برای حفاظت از این یخچال ها همکاری کنند که متاسفانه مغفول مانده و بسیار کمرنگ است.
« دنیای سفر » این نوشته را از « دنیای اقتصاد » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.
