تهیه نقشه مشارکتی، مستلزم برنامه ریزی قبلی و همچنین انتخاب ابزارهای مناسب برای تحلیل است.
اگر در یک سازمان مردم نهاد فعالیت میکنید، حتما علاوهبر اینکه با مفهوم مشارکت آشنا هستید، بخشی از فعالیت هایتان را هم با استفاده از روش های مشارکتی انجام می دهید. برخی از شما پا را از این هم فراتر گذاشته اید و در پژوهش ها و پروژه هایتان از روش های مبتنی بر اقدام پژوهی مشارکتی استفاده می کنید. شما ممکن است در شهر یا روستا فعالیت کنید. ممکن است درصدد جلب مشارکت جوانان، بزرگسالان یا کودکان باشید. ممکن است هدف تان از جلب مشارکت، تدوین یک برنامه ملی باشد، یا ایجاد یک کتابخانه کوچک در یک روستای دور افتاده را در نظر داشته باشید. آنچه که مهم است این است که شما بهعنوان یک تسهیل گر مجرب، با انتخاب یک تکنیک یا روش مناسب، میتوانید در کوتاه ترین زمان، با کمترین هزینه، مشارکت بیشتری را جلب کنید. یکی از روش های موثر در این حوزه، ترسیم نقشه مشارکتی است.
اندرو وارن، استاد جغرافیای انسانی معتقد است: «نقشه ها فراتر از یک تکه کاغذ هستند. آن ها داستان ها، مکالمات، زندگیها و ترانه هایی اند که در یک مکان جاری هستند و از پس زمینه های سیاسی و فرهنگی که متعلق به آنند تفکیک ناپذیرند». تکنیک نقشه کشی اگر آگاهانه و هدفمند بهکار گرفته شود میتواند ابعاد وسیعی از وضعیت موجود را برایمان روشن کند. نقشه مشارکتی ابزاری قدرتمند برای افزایش مشارکت دست اندرکاران است. ابزاری که به آن ها این امکان را می دهد تا بتوانند عقایدشان را به معنای واقعی کلمه به شکلی قابل فهم به تصویر بکشند. شناسایی منابع و ظرفیتها، ارزش های اجتماعی، دانش بومی، ارزشیابی وضعیت موجود، نیازسنجی، آموزش و تحلیل اطلاعات تنها نمونه هایی از کاربرد فراگیر این روش هستند.
نقشه کشی مشارکتی، اصولا توسط جامعه محلی و اغلب با همکاری و حمایت نهادهای بیرونی اعم از دولتی، دانشگاهی، غیردولتی و مردم نهاد با اهداف مختلفی انجام می شود. صندوق بین المللی توسعه کشاورزی مهمترین اهداف نقشه کشی مشارکتی را به این شرح بیان کرده است:
● نقشه کشی مشارکتی امکان گردآوری و ثبت دانش بومی را فراهم می کند.
● به جامعه محلی کمک می کند دانش غیرمنسجم خود را به نهادهای بیرونی انتقال دهد.
● ابزار مناسبی برای مدیریت منابع توسط جامعه محلی است.
● ظرفیت های جامعه محلی را افزایش می دهد و
● امکان شناسایی اختلافات مرتبط به منابع محلی را فراهم می کند.
نقشه کشی مشارکتی کاربردهای فراوانی دارد. مثلا می شود از آن برای شناسایی و تعیین منابع طبیعی و یا نقاط وقوع حوادث و همچنین فعالیت های مرتبط با محیط زیست استفاده کرد. با استفاده از نقشه کشی مشارکتی میتوانیم مناسبات اجتماعی، قومی و یا وضعیت اقتصادی و همچنین نیازها، مشکلات و موانع جامعه محلی را شناسایی کنیم. این روش همچنین برای طراحی و برنامه ریزی مشارکتی پروژهها، ارزشیابی برنامهها و اقدامات در دست اجرا و همچنین تسهیل گری فرایندهای تصمیم گیری، سودمند است. با نقشهکشی مشارکتی اغلب میتوان دادهها و اطلاعاتی را که در روشهای دیگر مغفول ماندهاند، گردآوری کرد.
یکی از مزیت های این روش توانمندسازی ذینفعان است. تهیه این نقشه فرصتی ایجاد می کند تا صدای همه ذینفعان شنیده شود، حتی افرادی که در حاشیه مانده اند تشویق به اظهارنظر می شوند و قلم به دست می گیرند و می دانند که اطلاعاتشان و عقایدشان به حساب می آید.
با نقشه کشی مشارکتی میتوان ذینفعان را آموزش داد و آنها را از موضوعاتی آگاه کرد که در برنامه ریزی و اجرای پروژه ها در جامعه محلی اهمیت دارند. برای مثال ممکن است یک نهاد دولتی به دلیل اینکه افراد برگ هویت یا شناسنامه یا کارت شناسایی ندارند، اطلاعات کافی از جمعیت فقیر یک منطقه نداشته باشد. اگر نقشه با این هدف تهیه شود، اطلاعات ساکنان محل بهدست میآید.
انواع نقشه کشی مشارکتی
نقشه کشی با اهداف مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. از اینرو روش و ابزار اجرای نقشه متفاوت است. برای مثال تسهیل گر اجتماعی می تواند برای شناسایی اراضی زیر کشت یا تقسیمات آب یا مرزبندی های قومی با جمعی از معتمدان محلی نقشه ای روی زمین رسم کنند، در حالیکه ابزارشان تنها یک تکه چوب و یا یک تکه گچ یا زغال است. همان تسهیلگر در یک پروژه شهری با مشارکت نوجوانان از کاغذ بزرگ و ماژیکها و کاغذهای رنگی برای شناسایی اماکن آموزشی و تفریحی محل استفاده میکند.
با توجه به شرایط و اهداف تهیه نقشه مشارکتی، تسهیل گر گاهی از یک نقشه توپوگرافی استفاده میکند و از مشارکت کنندگان میخواهد اطلاعاتشان را روی آن اضافه کنند. در مواردی حتی تهیه نقشههای سه بعدی از محل یا منطقه، میتواند مفید و درعین حال برای مشارکت کنندگان جذاب باشد. نوع نقشه با توجه به هدفی که برای آن تعیین شده، ویژگی مشارکت کنندگان، امکانات موجود و گاهی شرایط محلی انتخاب می شود.
ارزشیابی نقشه مشارکتی
تسهیل گر و افرادی که در تهیه نقشه مشارکت داشته اند باید پیش از ارزشیابی نهایی از صحت اطلاعاتی که مطرح کرده اند مطمئن باشند. تنها در اینصورت نقشه مشارکتی می تواند بهعنوان یک منبع اطلاعاتی در تحقیق یا پروژه مورد استفاده قرار گیرد. تسهیلگر می تواند برای این مرحله سوالاتی را طرح کند و بعد از اینکه از اعتبار آن اطمینان حاصل کرد، نقشه را ارزشیابی کند، سوالاتی مانند:
● آیا اطلاعات بیشتری می تواند به نقشه اضافه شود؟
● کدام بخش از اطلاعات ناقص مانده؟
● آیا اطلاعاتی که روی نقشه مشخص شده موثق هستند؟
● مهمترین نکاتی که روی نقشه مشخص شده چه هستند؟
● کدام بخش ها میتوانند کامل تر شوند؟
● اگر نقشه در دو گروه زنان و مردان (یا گروه هایی مبتنی بر دیگر دسته بندی های انسانی) تهیه شده، مهم ترین تفاوت هایی که به آن اشاره شده کدام موارد هستند و به چه دلیل؟
آنچه که مسلم است این است که نقشه مشارکتی تنها یک ابزار کارآمد است و استفاده از آن بدون داشتن دانش و آگاهی و یک هدف مشخص، نه تنها کمکی به پیشبرد پروژه نمی کند، بلکه می تواند منجر به اتلاف هزینه، تشدید اختلافات و حتی بی نظمی و ایجاد بحران در ابتدای مسیر شود. تهیه نقشه مشارکتی، مستلزم برنامه ریزی قبلی و همچنین انتخاب ابزارهای مناسب برای تحلیل است.
نمونه: نقشه رویاهای بچهها برای محله شان
آقای پرهام یک تسهیلگر اجتماعی است. پریسا و مهدی دستیارهای آقای پرهام در یکی از مناطق شهری هستند. این تیم قرار است با بودجه ای که شهرداری در اختیارشان قرار می دهد نوجوانان یکی از محلات را توانمند کنند. اما توانمندسازی مفهوم گستردهای دارد. آقای پرهام از پریسا و مهدی میخواهد که با نوجوانان نقشه رویا ترسیم کنند. او به آن ها گفت: «ترسیم نقشه رویا یکی از بهترین روش ها برای شناسایی مشکلات و نیازهای نوجوانان است. آنها با هیجان از رویاهایشان صحبت می کنند و بهخاطر سطح انرژی بالایی که دارند هر رویایی را قابل دسترس می دانند».
مهدی به آقای پرهام گفت: «ولی ما می خواهیم در مورد مشکلات و نیازهای فعلیشان بدانیم، دانستن رویاهای آینده آن ها چه فایدهای دارد؟»
- آقای پرهام گفت ترسیم نقشه رویا به چند دلیل حائز اهمیت است:
- ● گفتگو در مورد آرمان ها و آرزوها برای جوانان لذت بخش است. آن ها می توانند آزادانه درباره رویاها گفتگو کنند و دنیای آینده شان را به تصویر بکشند.
- ● ترسیم نقشه رویا یک کار گروهی است و این یک شروع مناسب برای ایجاد صمیمیت بیشتر بین نوجوانان و آماده شدن آنها برای مشارکت در ادامه مسیر است. این فضای مشارکتی از طریق سوال و جواب و تهیه فهرست ایجاد نمی شود.
- ● داشتن یک رویا به معنی آن است که آن رویا در حال حاضر قابل دسترس نیست اما تمایل به داشتنش هست و این یعنی نیاز به دستیابی به آن رویا. بنابراین، ترسیم رویا اولین مرحله برای پی بردن به نیازها است.
- ● بعد از این که نقشه رویا ترسیم می شود، فهرست رویاهایی را داریم که بخشی از آنها قابل دسترسی هستند اما موانعی برای دسترسی به آنها وجود دارد، به این ترتیب با مشکلات و موانعی که نوجوانان با آن روبرو هستند آشنا می شویم.
پریسا گفت: «شاید نوجوانان رویاهای دست نیافتنی داشتند، این ها که مشکل و نیاز به حساب نمی آیند.» آقای پرهام از اینکه پریسا به نکته مهمی اشاره کرده از او تشکر کرد و گفت: «ترسیم نقشه و تهیه فهرست رویاها تنها بخشی از کار است. در ادامه شما باید با مشارکت جوانان یک مقایسه زوجی از رویاها انجام دهید. یک ماتریس آماده کنید و با توجه به اهمیت و ضرورت هر مورد به آن امتیاز دهید و در نهایت نیازهایی را که بیشترین امتیاز را گرفته انتخاب کنید.»
مثلا، فرض کنید در نقشه رویا به مواردی مانند زمین بازی، کتابخانه، ایستگاه فضایی، پل عابر پیاده، شهربازی و یک فروشگاه رسانههای تصویری اشاره شده. شما این فهرست را در یک جدول مقایسه زوجی قرار دهید و از نوجوانان بخواهید این موارد را یک به یک با هم مقایسه کنند و با در نظر گرفتن اولویتها، در مورد ضرورت آن نظر بدهند. به این صورت که فهرست نیازها یک بار به صورت عمودی در ستون اول نوشته میشود و یک بار به صورت افقی در سطر اول. در مرحله بعد اولین مورد که در اینجا زمین بازی است با اولین موردی که در سطر نوشته شده مقایسه می شود. باید دقت داشته باشید موارد مشابه حذف می شوند. برای مثال زمین بازی با زمین بازی مقایسه نمی شود، زمین بازی با کتابخانه، ایستگاه فضایی، پل عابر، شهربازی و فروشگاه مقایسه میشود و در پایان دفعاتی که هر مورد تکرار شده بهعنوان امتیاز برای آن مورد در نظر گرفته می شود. جدول مقایسه زوجی (ماتریس) چیزی شبیه این خواهد شد:
رویاها | زمین بازی | کتابخانه | ایستگاه فضایی | پل عابر | شهربازی | فروشگاه فیلم |
زمین بازی | ۳ | کتابخانه | زمین بازی | پل عابر | زمین بازی | زمین بازی |
کتابخانه | ۴ | کتابخانه | پل عابر | کتابخانه | کتابخانه | |
ایستگاه فضایی | ۰ | پل عابر | شهربازی | فروشگاه فیلم | ||
پل عابر | ۵ | پل عابر | پل عابر | |||
شهربازی | ۱ | فروشگاه فیلم | ||||
فروشگاه فیلم | ۲ |
- نیاز اول: پل عابر پیاده (۵ امتیاز/ ۵ بار تکرار)
- نیاز دوم: کتابخانه (۴ امتیاز/تکرار)
- نیاز سوم: زمین بازی (۳ امتیاز/تکرار)
- نیاز چهارم: فروشگاه رسانه های تصویری (۲ امتیاز/تکرار)
- نیاز پنجم: شهربازی (یک امتیاز/تکرار)
بعد از اینکه نیازها را اولویت بندی کردید، در جلسه آینده در مورد مشکلات و موانعی که برای تحقق هر یک از رویاها (نیازها) وجود دارد هم فکری کنید. به این ترتیب با مشارکت نوجوانان، پروژههای کوچکی یک به یک شکل می گیرند و یک فرایند توانمندسازی آغاز می شود.
منبع: یاریکده