28 مارس 2024 - 23:31

«بز» تخریب کننده مرتع یا راه حل مقابله با تغییر اقلیم

30 ژانویه 2016 - 12:20 dsfr.ir/ni9kp

«بز» تخریب کننده مرتع یا راه حل مقابله با تغییر اقلیم
دنیای سفر
همایش ملی بز

بزها به دلیل توانایی بالایی که در تبدیل علوفه و باقی مانده های مواد خانگی به گوشت، فیبر، پوست و شیر دارند، گونه دامی مهمی در امر توسعه محسوب می شوند.

برپایی همایشی با عنوان روز ملی «بز» در ایران آنچنان غریب بود که حتی برخی کارشناسان موسسه تحقیقات دامی نیز از برگزاری آن اظهار تعجب می کردند اما چرا بز؟ این گونه جانوری چه نقشی در تاریخ و فرهنگی ایرانی دارد و چگونه می توان بار دیگر از این گونه در مواجهه با تغییرات اقلیم بهره گرفت. در همایشی که با هدف دستیابی ایران به کرسی روز جهانی بز در موسسه تحقیقات علوم دامی کشور با حضور  عباس رجایی رئیس کمیسیون کشاورزی ،آب ومنابع طبیعی مجلس شورای اسلامی، کرمعلی قندالی رئیس سازمان امور عشایر، مرتضی رضایی رئیس موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، محمدرضا ملا صالحی مدیر کل مرکز اصلاح نژاد دام، فروغ السادات بنی هاشم مدیر کل دفتر امور زنان روستایی ومشاور وزیرجهاد کشاورزی وجمعی از مسئولین محققان وجامعه بهره برداران وعشایر فعال این حوزه و اعضای موسسه توسعه پایدار و محیط زیست (سنستا)در 7بهمن ماه 94 برگزار شد، شرکت کنندگان تلاش کردند ضمن بیان فواید این گونه، تاریخچه اهلی کردن و نقش ونگارهای آن در فرهنگ فلات ایران را نیز شرح دهند.

نقش محوری بز در تامین پروتئین و لبنیات در مواجهه با تغییر اقلیم

مرتضی رضایی رئیس موسسه تحقیقات علوم دامی در این نشست گفت: قدمت اهلی کردن حیوانات به 12 هزار سال می رسد و ایران بنا به مستندات دیرینه شناسی و باستان شناسی خاستگاه و مهد اولیه تربیت و دام کردن بز است. از این جهت ما درصدد شناسایی روزی با عنوان روز ملی بز در ایران و سپس با مکاتبه و رایزنی با انجمن جهانی بز، درصدد محوریت ایران در ثبت روز جهانی بز و برگزاری مراسم های مرتبط در کشورمان هستیم.

وی با بیان اینکه گرامیداشت روز «بز» در واقع گرامیداشت دامداران و عشایر به عنوان  تولید و تولیدکنندگان این عرصه است، اظهار کرد: علاوه بر این کارشناسا از این گونه به عنوان حیوانی مقاوم و دارای سازگاری بالا یاد می کنند؛ به این ترتیب با تغییرات اقلمی رخ داده که کشور ما نیز با آن دست به گریبان است بز می تواند در تامین پروتئین و محصولات لبنی مورد نیاز نقش محوری داشته باشد. انواع محصولات لبنی، کرک و مو، پوست و چرم از بز ناشی می شود که نشان دهنده اهمیت آن در عرصه تولید است.

مرکز تحقیقات دامی نیازمند دگرگونی

رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی نیز در این همایش ضمن تاکید بر جایگاه بز بومی گفت: در کشور ما باید تلاش های بسیار بیشتری درباره محصولات لبنی این گونه صورت گیرد زیرا دارای ارزش افزوده بسیار خوبی برای تولیدکنندگان است.

عباس رجایی افزود: مرکز تحقیقات دامی ایران دارای 3200 محقق است که دست کم باید 100 کار تحقیقاتی در این عرصه با در نظر گرفتن ملاحظات اقتصادی سالانه انجام دهند. از این رو باید در این سازمان دگرگونی های بیشتری برای دستاوردها و تحرکات گسترده تر صورت گیرد.

وی با اعلام آمادگی برای بودجه گذاری در این حوزه در بودجه سال 95 گفت: حفظ ذخایر ژنتیک از دیگر حوزه هایی است که ما در انتظار تصویب نهایی آن هستیم و امیدواریم بتوانیم گونه های به سرقت رفته را نیز مورد پیگیری قرار دهیم.

رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی ضمن ارائه مضرات دام سنگین در لایه اوزن تصریح کرد: در ایران دامداری سنگین به شیوه ای که در برخی کشورها نظیر استرالیا وجود دارد، نداشته ایم از این رو با تمرکز بر دامداری سبک  می توانیم به عنوان یک کشور پیشرو در این حوزه شناخته شویم.

مزیت ایران در دام سبک

محمدرضا ملاصالحی مدیرکل مرکزاصلاح نژاد دام وبهبود تولیدات دامی نیز در این همایش گفت: یکی از چالش هایی ما که در حوزه دام داریم بحث آمار است و ما همواره در این حوزه با کلماتی مانند قریب، حدود و نزدیک مواجه هستیم که باید در این زمینه تلاش هایی را صورت دهیم. در حال حاضر جمعیت دام سبک ایران بین 65 تا 69 میلیون راس است که شامل 20 تا 21 میلیون راس بز می شود. همچنین از 9 میلیون تن شیر تولیدی 570 هزار تن آن را دام سبک تامین و از این حجم 60 درصد به بز اختصاص دارد که همگی نیز در شرایط غیرصنعتی تولید می شوند. همچنین در بخش تولید گوشت قرمز 45 درصد به دام سبک اختصاص دارد که در این بخش برخلاف شیر، گوسفند به بز برتری دارد. کرک، پوست و.. از دیگر محصولاتی است که از بز در کشور تولید می شود. با این حال به واسط مزیت دام سنگین در تولید شیر در سال های اخیر شاهد حضور بیشتر این گونه بوده ایم که با توجه به محدودیت های ما در حوزه دام سنگین باید سرمایه گذاری بیشتری در حوزه دام سبک برسیم تا نسبت 45 درصدی تولید گوشت از دام سبک به 55 درصد برسد  و در حوزه تولید شیر نیز بتوانیم 300 هزار تن شیر تولیدی از بز را به 600 هزار تن برسانیم.

وی درباره برنامه های دستیابی به این هدف بیان کرد: افزایش سرانه جمعیت بز، استفاده از نژادهای خارجی به عنوان سنتز نژاد، توسعه واحدهای صنعتی تولید شیر بز، اصلاح نژاد بزهای بومی از طریق پرورش خالص از راه حل هایی است که ما برگزیده ایم.

نقش اصلی بز در هرس کردن مرتع و پراکنش بذرهای مرتعی

کرمعلی قندالی رئیس سازمان امور عشایری از دیگر سخنرانان این همایش بود که محور سخنان خود را چالش های پیش روی گسترش دامداری با بز را مورد توجه قرار داد و گفت: مخالفت منابع طبیعی با حضور بز در مراتع در حالی صورت می گیرد که با توجه به اقلیم کشورمان در برخی مناطق نظیر کوهستانی و صخره ای تنها می توانیم از بز نگهداری کنیم و حضور آنها در هرس کردن مرتع و پراکنش بذرهای مرتعی ضروری است.

وی ادامه داد: در دانش بومی ما و در تاریخ نگهدای و پرورش دام سبک تمام محصولات فرعی مورد استفاده قرار می گرفت. از آنجا که ما به این اعتقاد رسیده ایم که دام سبک در تولید محصولات پروتئینی و لبنی موثر باشد در سیاستگذاری های خود بازنگری کرده و در برنامه ششم نیز نقش روستاییان و عشایر را در این عرصه جدی تر بگیریم.

«بز»منبع با ارزش و دست نخورده برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی آینده

قرائت پیام نماینده نماینده سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در ایران و سازمان همکاری اقتصادی (اکو)در ایران از دیگر بخش های این مراسم بود. در پیام سرج ناکوزی آمده است: «ابتکار بزرگداشت روز ملی بز در 27 ژانویه 2016 مصادف با 7 بهمن 1394 خورشیدی، فرصتی را فراهم کرد تا یادآور اهمیت این گونه ی مهم دامی در  ایران و سایر کشورها در مقیاسی جهانی شویم. نقش این نوع دام نه تنها در امنیت غذایی ملی، بلکه در تقویت ابعاد اجتماعی و اقتصادی فعالیت های کشاورزی و توسعه روستایی در فرآیند تامین امنیت تنوع زیستی دام و همچنین حفاظت منابع طبیعی بسیار قابل توجه است.

با نگاهی به تاریخ، درخواهیم یافت که بز نخستین حیوانی است که توسط بشر اهلی شده و در طول تکامل حیات انسان، این حیوان به تدریج سهم بیشتری در امرار معاش مردم و جوامع داشته است.

با توجه به جمعیت جهانی بز که در حال حاضر به 921 میلیون رأس می رسد، سهم محوری این گونه ی دامی در کشاورزی و توسعه پایدار روستایی به ویژه در کشورهای در حال توسعه که بیشتر از 90 درصد از جمعیت جهانی بز را در خود جای داده اند، غیر قابل انکار می نماید.

کشاورزان خرد معمولا به دلایل معیشتی و اقتصادی، تمایل بیشتری به نگهداری دام های سبک دارند. چراکه این نوع دام، نه تنها به معیشت کلی خانواده کمک می کنند، بلکه ظرفیت انجام فعالیت های بیشتری مانند تامین غذا، گرما، درآمد، رفاه اجتماعی و فرهنگی در عین امکان تامین و تهیه لباس برای مصارف تولیدی و خانگی شهری را دارند.

علاوه بر آن، این نوع دام در مقایسه با دام های سنگین، نیاز به فضای کمتری برای چرا داشته و آسیب کمتری را متوجه منابع خاک کشور می سازد. بنابراین در مجموع هزینه کمتر و مزایای بیشتری برای مزارع دارند. کشاورزان با دام های کوچک راحت تر کار می کنند و در عین حال هزینه نگهداری و خرید کمتری دارند.

اخیرا و با توجه به چالش های جدید متاثر از تغییرات آب و هوایی، افزایش فشار بر منابع طبیعی و ارزش بالای شیر و گوشت بز در بعضی از کشورهای آسیایی، پتانسیل بالای بز در سازگاری با شرایط های محیطی و کیفیت پایین منابع غذایی، به طور روز افزونی مورد توجه و تقدیر قرار گرفته است.

براساس سالنامه آماری سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال 2014، کشورهای منطقه خاور نزدیک و شمال آفریقا کمترین تولیدات گوشتی و فرآورده های دامی جهان را در میان مناطق تحت پوشش فائو داشته اند.

در حالی که جمهوری اسلامی ایران، با تولید بیش از 800 هزار تن گوشت قرمز، بزرگ ترین تولید کننده این محصول در منطقه به شمار می رود. ایران به عنوان دارنده تعداد دام، سومین تولید کننده بزرگ فرآورده های ناشی از نگهداری گوسفند و بز در منطقه است.

لذا با اعمال سیاست های درست که از نوآوری ها، سرمایه گذاری ها و اقدامات ضروری حمایت کند، می توانیم با مشکلات و بیماری های چالش برانگیز مقابله کنیم. به عنوان مثال، درباره تغییرات آب و هوایی، تحقیقات فائو در سهم دام در تغییرات آب و هوایی نشان می دهد که زنجیره تامین دام یک عامل قطعی در کاهش و تعدیل آثار منفی تغییرات آب و هوایی است.

بزها می توانند بیشتر از آنچه که ما تصور می کنیم، در این راه ما را یاری نمایند. از آنجایی که 90 درصد از این گونه جانوری در مناطق خشک پرورش می یابند و نگهداری می شوند، می توانند به عنوان یک منبع با ارزش و دست نخورده برای مبارزه هر چه بیشتر با تغییرات آب و هوایی در آینده تلقی شوند.

برای نمونه، بز شیرده عدنی، یکی از مهم ترین گونه های دامی در جنوب ایران است که با وجود دمای بالا، رطوبت و کمبود مراتع مناسب، به خوبی با محیط خود سازگار است و محصول مناسبی برای صادرات به شمار می آید. به همین ترتیب، در استان یزد که یکی از خشک ترین مناطق بخش مرکزی ایران به شمار می آید و بارش سالانه آن به کمتر از 100 میلی متر می رسد، گونه های محلی و نادر بز ایرانی مانند ندوشن و رباطی، با شرایط محیط زیستی و آب و هوایی استان سازگاری بسیار مناسبی دارند و در عین حال دارای شیر مغذی و پشم با کیفیت هستند.

علاوه بر این، بزها به دلیل توانایی بالایی که در تبدیل علوفه و باقی مانده های مواد خانگی به گوشت، فیبر، پوست و شیر دارند، گونه دامی مهمی در امر توسعه محسوب می شوند.

فرآورده ها و محصولاتی که از گوسفند و بز در کشورهای در حال توسعه به دست می آید، گواهی است بر اهمیت آنها؛ 45 درصد از گوشت گوسفند، 54 درصد از شیر گوسفند، 93 درصد از گوشت بز و 73 درصد از شیر بز مورد نیاز در جهان، در کشورهای در حال توسعه تولید می شود.

تعهد سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) به منظور بهبود و توسعه پایدار دامداری باعث شده است تا این سازمان همکاری جامعی را در دستورهای کار جهانی خود برای تحقق دامداری پایدار قرار دهد. بر این اساس، مشارکت جهانی همه جانبه ای از سوی ذی نفعان که هدف آن بهبود شیوه های دامداری برای استفاده کارآمدتر از منابع طبیعی است، هم اکنون در اولویت جوامع بین المللی قرار گرفته است.

بنابراین هدف نهایی این مشارکت، کاهش فقر و حفاظت از سلامت عموم در جوامع مختلف است. همچنین فائو به صورت فعال در مشارکت ارزیابی و اجرای دامداری زیست محیطی (LEAP) همکاری می کند. این مشارکت تلاش می کند با ایجاد معیارهای مشترک، عملکرد زیست محیطی را بر زنجیره تامین دام اندازه گیری و تبیین نماید.

فائو با کاهش اثرات زیست محیطی و استفاده از منابع، تلاش کرده است تا صنعت دامداری را تقویت و توسعه پایدار این بخش را به منظور کمک به امنیت غذایی، تسهیل نماید.

از آنجایی که منابع طبیعی آب و خاک که برای حفظ و پویایی بخش کشاورزی و دامداری، منابعی ضروری محسوب می شوند، در حال تخریب بوده و با تغییرات آب و هوایی و فرسایش زمین در معرض خطرات جدی تری قرار می گیرند، لذا باید اقدامات لازم برای مقابله این تهدیدها در دستور کار قرار گیرد.به منظور افزایش فعالیت دام هایی مانند گوسفند و بز در ایران، فائو به دنبال همکاری در بخش های تحقیقات و توسعه، ظرفیت سازی، مشاوره در خصوص سیاست گذاری ها، انتقال فن آوری و پشتیبانی فنی است.با ارتقای همکاری ها به سطحی مناسب، می توانیم از بهره وری پایدار، ثبات در اکوسیستم های مختلف و از تولید دام مورد نیاز اطمینان حاصل کنیم.علاوه بر این، به دلیل آنکه دامداری رابطه نزدیکی با زندگی اجتماعی و اقتصادی چندین میلیون کشاورز فقیر دارد، لذا حفاظت از دام های سبک مانند بز، می تواند نقش مهمی در کشاورزی پایدار و ثبات اقتصادی داشته باشد.»

انسان آگاه، رابط دام و مرتع

در ادامه این همایش ربیعی به عنوان نماینده عشایر ضمن انتقاد از نگاه های اقتصادی بدون در نظر گرفتن مقوله توسعه پایدار گفت: در بحث مرتبط با بز، انسان آگاه در میان این گونه و مرتع قرار گرفته و می تواند بهبود مرتع بدون تخریب را به همراه داشته باشد.

وی با دسته بندی انوع سرمایه تصریح کرد: سرمایه انسانی، سرمایه فعالیت جمعی، سرمایه های نمادین مانند میراث از جمله سرمایه های ما هستند و دیگر سرمایه ای که ما داریم گونه هایی هستند که زندگی ما به آنها وابسته بوده و از جمله آنها بز است.

این فعال عرصه دامداری و محیط زیست افزود: با توجه به رشد شتابان صنعتی شدن و تصرف مراتع ما در آینده نیاز بیشتری به بز به عنوان یک گونه مقاوم داریم از این رو باید برنامه ریزی هایی برای افزایش این گونه با حفظ کیفیت مرتع داشته باشیم.

چرای هدفمند راه حل انهدام گونه های مهاجم

«مدیریت چرای بز در مرتع» از دیگر محورهای این همایش بود که توسط حسین ارزانی استاد دانشگاه تهران ارائه شد؛ وی در این باره گفت: اگر ما به دنبال رفع فشار بر مرتع و مدیریت آن هستیم باید به دنبال رفع مشکلات معیشتی مرتع داران باشیم .

وی با بیان اینکه در مراتع ایران راندمان دام بالا نیست، اضافه کرد: گیاهان مرتعی در ایران دچار آسیب هایی شده اند بنابراین باید مراتع احیا و سپس بهره برداری شوند اما در این راه قرار نیست پروتئین تولیدی کشور کم شود. همچنین باید در نظر داشت که بز یکی از معدود گونه هایی است که می تواند گونه های مهاجم را در مراتع از بین برده و به این ترتیب با یک چرای هدفمند مرتع را حفظ کنیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: در مدیریت خشکسالی که کشور با آن روبرو است بهره گیری از بز به عنوان یک استراتژی می توند مدنظر قرار گیرد. این گونه می تواند گیاهان با کیفیت پایین تر را هضم و از آن پروتئین تولید کند. بنابراین در برنامه ششم علاوه بر توجه به این گونه بر روی اقتصادی کردن مراتع باید تمرکز شود. کاهش هزینه و بالا بردن درآمد مرتع داران، استفاده چند منظوره از مرتفع مانند گیاهان دارویی، کندوهای زنبور عسل، گردشگری و... از راهکارهایی است که در این راه می توان از آنها بهره گرفت.

خروجی مرکز تحقیقات دام در برابر هزینه های آن چقدر است؟

هوشنگ نادرپور از عشایر قشقایی شرکت کننده در این همایش درباره اصلاح ژنتیک گفت: جامعه عشایری مخالف تکنولوژی و علم نیست اما تنها خواسته ما این است که ذخایر ژنتیک ما حفظ شود از این جهت باید چنین حرکت هایی با وسواس زیاد صورت گیرد.

وی با اشاره به تعداد محققان شاغل در موسسه تحقیقات علوم دامی بیان کرد: عدد بیان شده این موسسه 3000 نیرو است از این رو اگر ما حقوق این افراد را رقمی معادل 2 میلیون تومان در نظر بگیریم رقمی معادل شش میلیارد تومان هر ماهه و 72 میلیارد تومان سالانه به این افراد پرداخت می شود اما خروجی این تحقیقات تاکنون چه بوده است؟ ایا ما توانسته ایم تعادلی میان دام و مرتع ایجاد کنیم؟

گونه های بومی در ایران آّب ندارند

راسخ افشار  دیگر سخنران این نشست نیز عنوان کرد: با توجه به میانگین پایین بارندگی در ایران توجه به بز در ایران ضروری است. همچنین وارد کردن نژادهای جدید زمانی که به اندازه کافی برای نژاد اصیل آب نداریم موضوعی است که باید از سوی کارشناسان این عرصه به صورت جدی بررسی شود.

همایش ملی «بز» در حالی در به پایان خود رسید که انتقاداتی به آن هم از جهت زمان بندی سخنرانی ها و هم به واسطه شیوه برگزاری وارد بود. زمان بندی سخنرانی ها در این همایش مشابه سایر همایش ها بیشتر به مسئولان دولتی اختصاص داشت و آنها نیز مشابه سایر برنامه ها بیش از زمان بندی اعلام شده سخن می گفتند و با یک توقف کوتاه محل همایش را ترک می کردند، در مقابل جامعه عشایری زمانی که شروع به صحبت می کرد بانیان برگزاری به دقت تلاش می کردند زمان بندی را رعایت و تذکراتی به آنها داده می شد. این گروه که از استان های دور و نزدیک به ویژه شهرهای جنوبی شرکت کرده بودند تمام سخنرانی ها را می شنیدند و زمان بندی خود را تنها به سخنرانی جامعه عشایری محدود نکرده و قراری برای سخنرانی در هیچ نقطه ای نداده بودند. از سوی دیگر تنها سیاه چادر موجود در محل همایش به ایل سنگسری اختصاص داشت که محصولات لبنی گوسفند را ارائه می کرد. از این رو به نظر می رسد مسئولان به جای آنکه نگران از دست رفتن این فرصت تاریخی برای ایران در ثبت روز جهانی بز به نام کشورمان باشند باید احترام بیشتری برای ذینفعان این عرصه قائل شده و تلاش کنند با کمبودهای مرتعی در کشور به ارائه راه حل هایی با علوم جدید و دانش بومی در این حوزه بپردازند.

1