اگر سیاست های کشور در حوزه توسعه پایدار به سمت دریاها برود بسیاری از مشکلات ما در حوزه اقتصاد و اشتغال حل خواهد شد.
لیست سرخ IUCN در ایران به عنوان مرجع اصلی گونه های در معرض خطر قلمداد می شود. بر اساس این فهرست برخی گونه های دریایی کشورمان در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند و برای حفاظت از آنها باید برنامه های عملیاتی ویژه ای را تعریف کرد. این در حالی است که معاونت زیست دریایی با کمبود بودجه در این حوزه مواجه بوده و با توجه به هزینه های بالای پایش و حفاظت دریایی و همینطور پهنه های آبی گسترده کشور نیاز است با همتی ملی اقدامات گسترده ای انجام دهیم. در گفت و گو با داود میرشکار مدیرکل دفتر زیست بوم های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست از او درباره مشکلات ورود به حفاظت محیط زیست دریایی و راهکارهای این دفتر برای حفاظت پرسیدیم.
در لیست منتشر شده از سوی IUCN جانداران دریایی از جایگاه ویژه ای برخوردارند که این امر نشان دهنده ضرورت پرداختن به آنان است. با این حال چه در پروژه های بین المللی و چه در افکار عمومی ایران این بخش همواره در حاشیه قرار داشته است، شما دلیل این امر را در چه می بینید؟
علیرغم اینکه ما سه بدنه آبی استراتژیک دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان را در منطقه داریم، ولی همه ارگان های دریایی به اتفاق به این موضوع ایمان دارند که سیاست های ما در مورد بهره برداری از دریا و آنچه تحت عنوان توسعه دریامحور می شناسیم هنوز به بلوغ کامل نرسیده است. از این رو نیاز است سیاست های کل کشور در این حوزه به گونه ای تدوین شود که توجه ویژه ای به دریاها در بخش های مختلف اعم از حمل و نقل، گردشگری و بهره برداری از منابع زنده و غیرزنده داشته باشیم و بتوانیم از پتانسیل آبهای دریایی به نحو احسن استفاده کنیم. یقین دارم اگر سیاست های کشور در حوزه توسعه پایدار به سمت دریاها برود بسیاری از مشکلات ما در حوزه اقتصاد و اشتغال حل خواهد شد.
شما درباره سیاست های حاکم بر مسائل توسعه ای و مهجور بودن محیط زیست و بالاخص محیط زیست دریایی سخن گفتید، اما در نزد افکار عمومی نیز شاهدیم که در میان گونه های جانوری و گیاهی خشکی و دریا، گونه های دریایی یا در نزد مردم ناشناخته اند و یا کمتر به آنها توجه می شود، شما دلیل این امر را در چه می بینید؟
من به عنوان یکی از مسئولان این حوزه یکی از دلایل این بی توجهی را نداشتن برنامه مدون و راهبردی و همینطور اعتبار مالی به حفاظت محیط زیست می دانم. زمانی که برای گونه خاص بودجه مناسب اختصاص داده و بر مبنای آن تهدیدات و برنامه های حفاظتی شناسایی می شود قاعدتا هم فعالیت های مختلف شکل می گیرد و هم در نزد افکار عمومی شناخته می شود. این در حالی است که ما در خصوص فوک خزری با اختصاص بودجه ناچیزی با یکی از انجمن های محیط زیستی بین المللی در حال فعالیت هستیم. در واقع ما روی حمایت نیروهای انسانی سازمان های مردم نهاد در حوزه ای تکیه داریم که هزینه های آن به نسبت فعالیت های صورت گرفته بر روی خشکی بسیار پرهزینه تر است. به عنوان مثال شما زمانی که بخواهید یک ماشین روی خشکی را اجاره کنید هزینه های آن به مراتب کمتر از شناوری است که روی دریا در حال پایش و ارزیابی است.
به این ترتیب می توان گفت که هزینه ها در این بخش به مراتب بیشتر و بودجه های تخصیصی کمتر است. با این حال با همین بودجه اندک هم اکنون در پارک جنگل نخیلو با همراهی انجمن طرح سرزمین توانسته ایم جمعیت های پستانداران دریایی را شناسایی کنیم و در خور موسی استان خوزستان نیز در حال بررسی وضعیت پستانداران دریایی به لحاظ جمعیت و پهنه بندی زیستگاهی آنها هستیم. هچنین برای پایش برنامه هایی هم برای استان سیستان و بلوچستان و پارک ملی دریایی نایبند داریم.
آیا در زمینه تولیدات چاپی نیز توانسته اید، آثاری را مشابه سایر پروژه ها منتشر کنید؟
ما با تمام این محدودیت ها راهنمای امداد و نجات پستانداران دریایی را چاپ کردیم و درصدد هستیم راهنمای پایش آنها را نیز به زودی منتشر کنیم ضمن اینکه کتاب پستانداران دریایی هم سال ها قبل به در بین علاقه مندان پخش شده است. کتاب راهنمای پایش لاک پشت های دریایی و همینطور کتاب راهنمیا پایش و احیای جنگل های جرا نیز به همت همکاران دفتر زیست بوم های دریایی به چاپ رسیده است.
دفتر محیط زیست دریایی با چه انجمن ها و مراکزی در حال حاضر همکاری می کند؟
با همکاری انجمن طرح سرزمین در جنوب و مرکز تحقیقات فوک هلندی لنی هارت در شمال فعالیت های مشترکی را در دستور اقدام داریم. این انجمن مباحث مربوط به فوک های خزری، رهاسازی آنها از تورهای صیادی، تحویل آنها از صیادان و تیمار آنها را انجام می دهد. در کنار فعالیت های ذکر شده انجمن لنی هارت در حال برنامه ریزی پایش فوک خزری با همکاری سازمان های مردم نهاد کشورهای حاشیه دریای خزر در این حوزه است و احتمالا برنامه آن در فصل زمستان آغاز خواهد شد.
آیا تاکنون با انجمن های محلی نیز برای انجام پروژه های خود مشارکت داشته اید؟
در خصوص پایش لاک پشت های دریایی که هر پنج گونه آن در حال انقراض است ما با همکاری جوامع محلی برنامه های حفاظتی را اجرا می کنیم. به عنوان مثال در مکان هایی که لاک پشت تخم گذاری کرده اما در معرض آب گرفتگی و یا آسیب رسیدن توسط حیوانات دیگر است، انجمن های محلی و کارشناسان ستادی سازمان محیط زیست اقدام به تغییر محل تخم ها و قرار دادن آنها در مکان های مناسب می کنند. همچنین این معاونت هر ساله کارگاه های آموزشی برای جوامع محلی را برگزار می کند که نمونه آن برگزاری 16 کارگاه آموزشی در چابهار و در خط ساحلی در سال گذشته بود. درباره پستانداران دریایی نیز قریب به 1000 کارگاه در روستاها و مراکز استان های جنوب کشور برگزار شده است؛ ضمن اینکه در برنامه پایش لاک پشت های دریایی استان بوشهر نیز موفقیت هایی را کسب کرده ایم که در آن جوامع محلی همکاری های خوبی داشته اند.
با توجه به اطلاعات اندک جامعه درباره گونه های دریایی آیا برنامه های تبلیغاتی خاصی برای معرفی این گونه ها دارید؟ به عنوان مثال شاهدیم که نام فوتبال با یوز گره خورده و اقداماتی نیز برای اتصال والیبال به درنا صورت گرفته است.
در این زمینه اقداماتی صورت گرفته به عنوان مثال در روز دریای خزر آقای ایرج روغن چی، دوچرخه سوار ملی ایران برای حمایت از فوک خزری کل نوار ساحلی جنوب دریای خزر از آستارا تا گمیشان را رکاب زدند. همچنین مرکز هلندی لنی هارت برای شناساندن این گونه، بافت فرش هایی با نقش فوک را به ترکمن ها سفارش داده اند و آنها را در اروپا در معرض نمایش می گذارند و یا به نفع فوک خزری به فروش می رسانند تا ضمن ایجاد اشتغال، مساله حفاظت از درون خانواده ها را هم دنبال کنند. اما در کنار آن لازم است سازمان های متولی امر گردشگری، اکوتوریسم پایدار را در این مناطق گسترش دهند تا هم ارتقای معیشت جوامع محلی اتفاق بیفتد و هم محیط زیست این منطقه حفظ شود و در این راه از ایده های بخش خصوصی برای توسعه گردشگری پایدار نیز بهره گیرد.
شما مهم ترین تهدید گونه های دریایی ایران را در عامل انسانی یا در رشد صنعتی این مناطق می دانید، راه حل شما برای رفع آن چیست؟
بخشی از آلودگی و تهدیدات زندگی این جانداران علاوه بر ضعف در مدیریت پسماندهای شهرهای ساحلی، عادات غلط برخی مردم است که تنها به ساحل نشینان برنمی گردد؛ بسیاری از گردشگران زباله های خود را در ساحل رها می کنند که باعث مرگ و میر آبزیان و تجمیع آلودگی ها می شود. علاوه بر این اقدام برای توسعه پایدار باید در عزم تمامی مسئولان جدی باشد و آنها برنامه ریزی توسعه در مناطق ساحلی را با در نظر گرفتن ظرفیت های زیستی مدیریت نمایند. متاسفانه در برخی موارد این ظرفیت ها در نظر گرفته نشده و آسیب های جدی به تنوع زیستی محیط زیست دریایی وارد شده است.
برخی بانک ها در نظر دارند برای اعطام وام به پروژه ها به ویژه پروژه های حوزه پتروشیمی، عامل کمترین تخریب برای محیط زیست و انتفاع آن برای جوامع محلی را در نظر بگیرند، شما تا چه میزان با این راهکار موافقید؟
تا چند سال گذشته صحبت کردن از کمترین آسیب منطقی بود اما در حال حاضر با توجه به کاهش روزافزون ظرفیت های زیستی و افزایش رو به رشد تخریب زیستگاه ها به نظر اینجانب کمترین تخریب می تواند بحرانی را برای آبهای دریایی کشور ایجاد کند.
با این حال پروژه های پتروشیمی به واسطه نگاه توسعه ای راه اندازی خواهند شد، چطور می توان این آسیب ها را به حداقل رساند؟
ما نمی خواهیم مانع هیچ پروژه توسعه ای باشیم زیرا آنها از ملزومات کشور است اما اگر هر پروژه توسعه ای به محیط زیست به عنوان یک منبع مصرفی نگاه نکرده و از به روز ترین تکنولوژی ها برای مدیریت دفع پساب بهره گیرند؛ بار سنگین تخریب از منابع طبیعی برداشته خواهد شد و مطمئنا در آینده نسل های بعد که می خواهند از این سرزمین برای بالندگی و رشد استفاده کنند از ما به نیکی یاد خواهند کرد. از این رو در پروژه های صنعتی باید از فناوری های نو و دانش تخصصی کارشناسان و محققان جهت جلوگیری انتشار آلاینده ها بهره گرفته شود.
چه پروژه هایی را در آینده در دستور کار دارید؟
ما با یک محیط سیال روبرو هستیم، بنابراین باید دانش خود را به روز کرده و برنامه ریزی مناسبی برای حفظ و احیای زیستگاه ها داشته باشیم؛ از این رو برنامه های دفتر برای پایش، حفاظت و احیا خلاصه می شود. ما باید پایش های مستمر در طول سواحل و جزایر داشته باشیم اما به واسطه محدودیت های موجود، مناطقی که وضعیت بحرانی دارند و یا اصلا اطلاعاتی از آنها نداریم در اولویت قرار دارند. درباره گونه های در معرض خطر انقراض نیز در حال حاضر تمرکز بر لاک پشت های دریایی و پستانداران دریایی اعم از دلفین ها، نهنگ ها، فوک خزری و آبسنگ های مرجانی است. ؛ ضمن اینکه اگر محدودیت ها برداشته شود مطالعات خود را بر روی ماهیان خاویاری و احیای زیستگاه های آنها، شناسایی مناطق و زیستگاه های جدید ساحلی دریایی در اعماق بیشتر خلیج فارس و دریای عمان، تهیه اطلس زیست بومی ساحلی- دریایی آبهای کشور، تهیه شناسنامه جزایر کشور و جلوگیری از صید بی رویه کوسه ماهیان گسترش خواهیم داد.
