تغییر کاربری تاریخی به معنای تغییر مکان و استفاده های مناسب، یکی از مهم ترین راهکارهای حفاظتی در میراث معمارانه به شمار می رود.
تغییر کاربری بناهای تاریخی در کشورهای در حال توسعه ای همچون ایران و هند که بناهای تاریخی و فرهنگی بسیاری دارند و تعداد زیادی از آن ها کاربری های پیشین خود را به دلایل مختلف از دست داده اند، بسیار قابل تامل است. باززنده سازی این یادمان ها با تغییر کاربری سازگار و مناسب باعث جان بخشی دوباره آن ها خواهد شد و از مبالغ سنگین در انجام عمل حفاظت صرف آن ها جلوگیری خواهد کرد.
همچنین این امر می تواند به عنوان یک عمل حفاظتی که در آن کلیه مبانی توسعه، توسعه فرهنگی و معاصرسازی رعایت شده، در عین حفظ اصالت، بقا و سرنوشت این ابنیه را تامین کند و به نحوی در راستای اهداف توسعه پایدار میراث فرهنگی مصالح، ارزش های فرهنگی، ارزش های کاربردی و حتی ارزش های احساسی مورد نظر قرار گیرند.
متاسفانه به دلایل گوناگون، تعداد زیادی از بناهای تاریخی ایران در حال تخریب و نابودی هستند. با توجه به نیازهای شدید علمی، فرهنگی، مذهبی، هنری، تفریحی و اداری شهرهای تاریخی ایران، پرداختن به موضوع حفظ و احیای بناهای تاریخی می تواند قدمی بزرگ و شایسته در جهت حفظ اصالت های تاریخی و نیازهای جامعه باشد. با این حال می بینیم که در موارد بسیاری از این بناها که سرمایه ملی هستند به نحو شایسته ای استفاده نشده است و هر از چند گاه شاهد کاربری های نه چندان سازگار در آنها بوده ایم.
بررسی اصول پایداری در تغییر کاربری بناهای تاریخی
در نظر داشتن تفکری بنیادی همانند توسعه پایدار که به غیر از مباحث فلسفی و کلامی به جنبه های کارکردی، عملی و اجرایی اقدامات مورد بررسی تاکید دارد، می تواند در پاسداشت و انتقال صحیح داشته های فرهنگی هر کشور در قالب آثار و ابنیه تاریخی که از مهم ترین جنبه های انتقال هنر، تکنولوژی و صنعت فرهنگی به آیندگان می باشند، بسیار مثمر باشد و در تصمیم گیری های بلندمدت، با در نظر گرفتن سیاست های پایداری که در راستای اقدامات استحکامی و نگهداری باشند، کارآمد واقع شود. نگاهی تاریخی به سیر تحول مفهوم و تعاریف مختلف توسعه پایدار نشان می دهد که از یک نگاه زیست محیطی به جنبه های توسعه تبدیل به یک نگرش همه جانبه در کلیه ابعاد توسعه شده است.
توسعه پایدار با نگاهی به آینده علاوه بر محیط زیست، اقتصاد، سیاست و فرهنگ را تحت تاثیر قرار داد. تئوری مرمت معاصر حول روایت های جاری و دموکراتیک توسعه یافته و امروزه به ابزار مفهومی معاصر دیگری به نام پایداری متوسل شده است. در استفاده های عمومی، پایداری انعکاس اقتصادی و اکولوژیک دارد ولی در مرمت نیز فواید آن شناخته شده و پایداری اقتصادی مرمت توسط نویسندگان متعددی گوشزد شده است؛ اگرچه این نوع پایداری فقط در مورد آثار با جاذبه عمومی قوی امکان پذیر است و نمی توان آن را در مورد اغلب آثار مرمتی به کار برد. اصول پایداری در مرمت حکم می کند که در تصمیم گیری های کاربران آینده موردنظر قرار گیرند. تغییر کاربری پایدار و سازگار که در نهایت به حفاظت پویا منتهی می شود به موارد بسیاری وابسته است. در زیر به مسائلی چند در آن مورد که باید مد نظر قرار گیرند پرداخته شده است.
- در طرح تغییر کاربری باید قابلیت بنا به لحاظ ویژگی های معماری مورد مطالعه جدی قرار گیرد تا شدت و ضعف آن نسبت به کاربری پیشنهادی سنجیده شود.
- اگر بنا در بافت قرار دارد باید پذیرای کاربری جدید به لحاظ نیاز به کاربری باشد و توانایی ایجاد امنیت برای استمرار آن فعالیت را داشته باشد.
- میزان مداخله ها در تغییر کاربری بناهای تاریخی باید با توجه به مبانی جهانی یا یکسری قوانین پذیرفته شده از طریق کلیه سازمان های داخلی مربوطه انجام گیرد، تا از اعمال سلیقه شخصی جلوگیری شود.
- ارزش های تاریخی، به سبب حوادث و اتفاقات مهم ملی که در بنا رخ داده و باعث برانگیختن احساسات جمعی می شود باید به صورت جدی در نظر گرفته شود. در این مورد بناها عموما کاربری خاص پیدا می کنند (مثال خانه های انقلاب مشروطه در شهرهای مختلف کشور، خانه داوید به عنوان نخستین مدرسه مرمت ایران و خاورمیانه).
- بسیاری بناها را در کاربری اولیه یا کاربری نزدیک به آن می توان حفاظت کرد. در چنین مواردی نیازی به تغییر کاربری نیست.
- با آنکه در تغییر کاربری معاصرسازی در بسیاری موارد امری اجباری است اما باید برگشت پذیری یا قابلیت مرمت اصولی دوباره در نظر گرفته شود.
- در تغییر کاربری جدید باید مفاهیم کارکردی و احساسی ابنیه مورد توجه قرار گیرند.
- کاربری جدید باید با کمترین دخالت فیزیکی در عناصر اصلی بنا انجام گیرد زیرا عدم رعایت آن باعث آسیب به هویت و شخصیت بنا می شود.
- کاربری جدید باید نقش محافظتی داشته باشد و باعث آسیب به عناصر اصلی بنا نشود.
- در کلیه اقدامات میراث فرهنگی مبحث هزینه بسیار مهم است. با توجه به آنکه کاربری های نزدیک به کاربری اولیه بنا باعث صرفه جویی بسیاری در هزینه ها می شوند؛ توصیه می شود.
مهدی رازانی - کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی و فرهنگی
غلام رضا وطنخواه - عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان
