دهمین نشست آموزشی از سلسله نشست های ماهانه اداره کل میراث فرهنگی استان تهران در 26 دی ماه 1394 با موضوع «بررسی برج های تاریخی ایران» در سالن همایش های موزه ملی ایران برگزار شد.
رجبعلی خسروآبادی، مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران، در ابتدای نشست خبر از برپایی نمایشگاهی در پایان سال از آثار باستانی و تاریخی کشف شده در تهران بزرگ از قیطریه تا شهر ری داد و گفت: درست است که موزه ملی ایران، از تمام استان های کشور آثار قابل توجهی را به خود اختصاص داده است اما بر آنیم بخشی از این موزه را به آثار کشف شده در تهران اختصاص دهیم.
مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران بیان کرد: اصل حفاظت بر معرفی و کسب شناخت است و چنانچه این شناخت در بین مردم و علاقه مندان به میراث فرهنگی حاصل شود،حفاظت به یک امر ملی تبدیل خواهد شد. سازمان های متولی به تنهایی و بدون کمک مردم از توان کافی برای حفاظت از میراث کهن ایران برخوردار نخواهند بود.
جبرئیل نوکنده، رییس کل موزه ملی ایران در ادامه نشست به ارائه مطالبی در خصوص برج قابوس واقع در شهر گنبد کاووس استان گلستان پرداخت و اظهار کرد: برج قابوس پیش زمینه شکل گیری برج های آرامگاهی در دوران اسلامی و ریشه ی نماد شهرها در ایران است. با این حال کاوش های باستان شناسی، شواهدی از مقبره بودن بنا پیدا نکرده است. حتی در کتیبه این برج به صراحت گفته شده که این بنا کاخی بلند است.
وی در ادامه تصریح کرد: این برج در 1310 در فهرست آثار ملی و در سال 1391 نیز در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفت.
رییس کل موزه ملی ایران افزود: در این بنا علاوه بر کاربرد آجرهای متعارف دوره اسلامی - آجرهای مربع و مستطیل شکل - از یک نوع آجر خاص دیگر در سقف بنا و در گنبد رک استفاده شده است که به آنها آجرهای ریشه دار گفته می شود.
جبرئیل نوکنده با اشاره به تپه باستانی که گنبد قابوس بر روی آن قرار دارد گفت: کاوش های باستان شناسی نشان داد این تپه طبیعی که از سطح زمین های اطراف خود 10 متر بلند تر است، از دوره های اشکانی، ساسانی، عصر آهن 3 نیز آثاری در خود به جا گذاشته است.
وی در ادامه اضافه کرد: این بنا تقریبا 62 متر ارتفاع دارد. محیط بدنه گنبد کاووس در سطح زمین 36 متر است و چنانچه در 36 متری مقابل آن در هر نقطه ای بایستیم، می توانیم صدای پژواک شده خود را بشنویم.
رییس کل موزه ملی ایران تزئینات این بنا را پیش زمینه تزئینات دوره اسلامی دانست و اظهار کرد: برخی حتی معتقدند قدیمی ترین مقرنس های دوره اسلامی از این بنا شکل گرفته است. این بنا با گچ بری های اندک، در دو ردیف در خارج از بنا کتیبه دارد. آهنگ کتیبه های این بنا، آهنگ کتیبه های پیش از اسلام و دوره های ساسانی و هخامنشی را تداعی می کند. قابوس ابن وشمگیر قصد احیای فرهنگ ایرانی را داشت و به همین دلیل با اینکه بنا در 398 هجری قمری ساخته شده، تاریخ 375 شمسی نیز بر آن نوشته شده است.
در ادامه نشست دکتر رضا نوری شادمهانی، عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان به ارائه توضیحاتی در خصوص برج های تاریخی و جایگاه آنها در معماری ایران پرداخت و گفت: برج ها بر اساس ساختار و کارکرد خود دارای انواع متفاوتی هستند. برج های دیدبانی، نماد شهری، آتشکده، میل راهنما، تیراندازی، رصد آسمان، مرزبندی، نماد قدرت، باغ، ساختمان بلند مرتبه همگی از کارکردهای مختلف برج های تاریخی ایران فرهنگی هستند.
این استاد دانشگاه در ادامه نشست با اشاره به انواع آرامگاه ها در ایران گفت: آرامگاه ها در ایران به دو شکل مکعب گنبد پوش و برج - مقبره است. در بناهای مکعب شکل گنبد پوش درون آرامگاه مهمتر از بیرون آن است و معمولا تزیینات بیشتری دارد. اما در برج – مقبره، بیرون بنا به مراتب از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و تزئینات بیشتری در پیرامون آن وجود دارد.
رضا نوری شادمهانی بیان کرد: انواع برج – مقبره ها بر اساس پلان به صورت 5 شکل استوانه ای، هشت گوش، هشت ضلعی، یال دار و ستاره ای شکل (مضرس) وجود دارند.
وی در خصوص مرمت و بازسازی آرامگاه های تاریخی بر مبنا قرار دادن متون و تصاویر تاریخی از بنای مورد نظر تاکید کرد و افزود: منظر فرهنگی پیرامون برج های تاریخی امروزه بسیار مهم است. نه تنها کالبد فیزیکی یک بنا باید حفظ شود بلکه مجموعه انسانی، طبیعی، تاریخی پیرامونی نیز باید حفظ شود.
در پایان نشست نیز بنفشه فراهانی در خصوص ارتباط برج های تاریخی و گردشگری گفت: اصولا برج ها چه تاریخی و چه مدرن می توانند به عنوان جاذبه های انسان ساز، منجر به جذب گردشگران به مقاصد گردشگری شوند. به نظر می رسد دلایل اصلی ساختن سازه های بلند در دنیای امروزی تامین کاربری های عمومی و خصوصی از مسکونی، مخابراتی گرفته، تا اداری، تجاری و اقامتی باشد. البته نباید فراموش کرد ایجاد نشانه های شهری و عناصری برای ساخت هویت و غرور ملی و ایجاد جاذبه هایی برای جذب گردشگر نیز می تواند از عوامل اصلی در ساخت چنین برج هایی فرض شود.
وی در ادامه افزود: هم اکنون در تمام جهان برج هایی وجود دارد که سالیانه تعداد قابل توجهی گردشگر را به خود جذب می کند و مجموعه ای از فعالیت های فرهنگی را هدایت می کنند.
