قطعا اگر بذر درست انتخاب نشود، جنگل کاری دچار مشکل خواهد شد و می تواند یک پروژه جنگل کاری را با شکست مواجه کند.
سازمان جنگل ها به عنوان متولی جنگل پس از تهیه طرح جنگل کاری، مناطق را روی نقشه مشخص می کند. نقشه جنگل کاری ها به صورت رقومی تهیه شده و در کارنامه کاری سازمان وارد می شود.
جنگل کاری هم مشابه سایر عملیات جنگل، امری تخصصی است. اینکه تصور شود با کاشت نهال در مناطق مخروبه به احیای اکوسیستم های جنگلی کمک کرده ایم، تصور باطلی است. در جنگل کاری انتخاب بذر مناسب بسیار مهم است زیرا شرایط زیستی یک گونه گیاهی در ارتفاعات مختلف جنگل متفاوت است.
انتخاب بذر نامناسب می تواند یک پروژه جنگل کاری را با شکست مواجه کند. کوچک ترین تغییر در شرایط محیطی می تواند جنگل کاری هایی را که بذر آن ها متناسب با شرایط محیطی انتخاب نشده از بین ببرد. به این ترتیب تمام تلاش هایی که طی سال های متمادی برای ایجاد این توده جنگلی صرف شده هم نقش بر آب خواهد شد. با وجود تخصصی بودن مسئله جنگل کاری به تازگی سازمان حفاظت محیط زیست طرحی به نام جنگلانه را کلید زده که گویا بدون نظارت متخصصان سازمان جنگل ها، با کمک جوامع محلی در دست انجام است.
طرحی که فریبرز غیبی رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها آن را غیرکارشناسانه و نیازمند اصلاح و بازسازی می داند. اگرچه وی از صدور دستور برای توقف این طرح خبر می دهد اما باز هم اخبار طرح جنگلانه در صدر خبرهای منتشر شده محیط زیستی کشور قرار دارد.
مشروح گفتگوی زیست بوم با رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها را بخوانید:
- طرح جنگلانه قصد دارد از پتانسیل مردم برای احیای جنگل ها استفاده کند، آیا این کار با نظارت سازمان جنگل ها به عنوان متولی مدیریت عرصه های جنگلی انجام شده است. در این زمینه مطالعه لازم انجام شده است؟
هر اقدامی در طبیعت و محیط زیست باید با تدوین طرح انجام شود. طرح تهیه شده باید در سازمان جنگل ها به عنوان سازمان اجرایی احیا و توسعه جنگل مصوب شود. زیرا اجرای عملیات احیا بدون کار فنی و هماهنگی با سازمان جنگل ها معضلاتی به بار می آورد. کاشت بدون برنامه درخت تبعات حقوقی برای سازمان جنگل ها به همراه دارد. بسیاری از زمین خواری ها با کاشت چهار درخت در یک منطقه شروع شد. هر کس که درختی در زمین بکارد، با توجه به احیای منطقه حق برایش ایجاد می شود.
- این حق به لحاظ قانونی برای کسی که نهال کاشته ایجاد می شود؟
نه، این حقوق عرفی است اما متاسفانه پرونده های زیادی داریم که به دلیل چنین اقداماتی، منابع طبیعی درگیر رفع تصرف شده است. در چنین شرایطی غالبا حکم های قلع و قمع برای زمین های تصرف شده صادر می شود. برای اجرای حکم قلع و قمع، علیرغم میل باطنی ناگزیر به قطع درختان کشت شده هستیم. به عنوان یک مدیر جنگل به تازگی و پس از حضور در جلسه ای که سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل داده بود از طرح جنگلانه مطلع شدم. در این جلسه اعلام شده که هماهنگی برای اجرای این طرح با دفتر ترویج سازمان جنگل ها انجام شده است. اتفاقا نماینده دفتر ترویج هم در جلسه حضور داشت و تاکید کرد که قبلا به مدیران محیط زیست گوشزد شده تا هیچ طرحی را بدون هماهنگی با سایر دفاتر سازمان جنگل ها انجام ندهند. بر اساس آمارهای ارایه شده از سوی محیط زیست، سال گذشته بیش از 8 هزار هکتار جنگل کاری با کمک سازمان های مردم نهاد انجام شده است. من به عنوان یک مسئول جنگل می گویم که چطور این میزان جنگل کاری انجام شده است؟
- بدون مجوز سازمان جنگل ها چگونه چنین سطحی جنگل کاری شده است؟
اگر در برخی مناطق با ادارات منابع طبیعی در استان ها هماهنگ شده، باید مراتب به ستاد مرکزی هم گزارش شود. زیرا بحث کاشت نهال و بذر به تنهایی مهم نیست. اگر امروز فراخوان بدهیم، می توانیم بسیاری از مناطق را جنگل کاری کنیم اما نگهداری از چنین جنگلی بسیار هزینه بر و مهم است. من منتقد طرح جنگلانه هستم. زیرا این طرح باید بر اساس برنامه مدونی که از قبل تهیه شده پیش برود. سازمان جنگل ها به عنوان متولی مدیریت جنگل، باید ابلاغ کند که چه کسانی در کجا نهال کاری انجام دهند.
- جنگل کاری یک کار تخصصی نیست؟ هر کسی می توانند جنگل ایجاد کند؟
جنگل کاری یک کار تخصصی است. از این طریق به جوامع محلی اعلام می کنم که باید طرح های جنگل کاری مراحل کارشناسی خود را طی کرده و سپس اجرا شود. در طرحی که نوشته می شود زمان، مکان و نحوه انتخاب گونه مشخص می شود. حتی انتخاب بذر با توجه به شرایط اکولوژیکی منطقه انجام می شود. بسیاری از گونه ها اگر به درستی انتخاب نشوند به یک گونه مهاجم تبدیل می شوند. در جنوب کشور گونه «سمر» وارد شده است. در قسمت هایی که این گونه کشت شده باغداران دچار معضل شده اند. میوه این گونه توسط بز خورده می شود و بذر داخل بدن حیوان دوره تیمار را گذرانده و پس از دفع از طریق مدفوع در باغات رشد می کند. این مسئله مشکل بزرگی برای باغات ایجاد کرده است.
- 8 هزار هکتار جنگل کاری به وسیله سمن ها انجام شده آیا روی نحوه تامین بذر، مبدا بذر و غیره مطالعه ای انجام شده است؟ زیرا اگر بذرها از ارتفاع مناسب جمع آوری نشود ممکن است نهال های کاشته شده دچار سرمازدگی شود و تمام زحمات به هدر رود.
قطعا اگر بذر درست انتخاب نشود، جنگل کاری دچار مشکل خواهد شد. سازمان جنگل ها به عنوان متولی جنگل پس از تهیه طرح جنگل کاری، مناطق را روی نقشه مشخص می کند. نقشه جنگل کاری ها به صورت رقومی تهیه شده و در کارنامه کاری سازمان وارد می شود. دستگاه های نظارتی هم می توانند بر عملکرد سازمان نظارت کنند. اما در حال حاضر وضعیت جنگل کاری طرح جنگلانه نامشخص است. اگر بدون ضابطه جوامع محلی یا تشکل های مردم نهاد اقدام به جنگل کاری کنند، قطعا در آینده دچار مشکل می شویم. در سال جاری بخشنامه ای توسط سازمان جنگل ها به استان ها ارسال شد. در این بخشنامه جنگل کاری دولتی ممنوع اعلام شد. بر اساس آخرین تصمیمات گرفته شده در سازمان جنگل ها، جنگل کاری باید بر اساس برنامه و طرح مدون، با کمک جوامع محلی انجام شود. جنگلانه می تواند در قالب همین طرح مدون که در 100 هزار هکتار از عرصه های جنگلی اجرا خواهد شد، به فعالیت خود ادامه دهد. جلسه اولیه ای با دبیر تشکل های مردم نهاد برگزار شده و قرار است طرح جنگلانه را ساماندهی کنیم.
- در حال حاضر طرح جنگلانه متوقف است تا برنامه اصلی توسط سازمان جنگل ها نوشته شود؟
بله، باید ابتدا برنامه سمن ها در قالب یک طرح مشخص به سازمان ارایه شود. سپس طرح تفکیک استانی شود و مشخص شود که توسط چه کسانی اجرا می شود. در نهایت با نظارت ادارات منابع طبیعی استانی، مبدا بذر و نهال و محل کاشت مشخص شود. با مشخص شدن نحوه مراقبت و نگهداری و نیاز آبیاری نهال ها، سایر مراحل طی می شود.
- اصلاح نهایی این برنامه ها چه مدت طول خواهد کشید؟
امسال قرار است 100 هزار هکتار جنگل کاری محلی با مشارکت مردم انجام شود. می توانیم طرح جنگلانه را با این برنامه تلفیق و اجرا کنیم. سازمان جنگل ها آمادگی خود را برای همکاری با تمام افراد حقیقی، حقوقی، جوامع محلی و سمن ها اعلام می کند. این سازمان قصد دارد مدیریت عرف افراد حقیقی و حقوقی را به خود آن ها واگذار کند.
- منظور از واگذاری عرف چیست؟
بعد از حریم هر روستا یک منطقه مشاعی وجود دارد که وسعت آن در مناطق مختلف متفاوت است. روستاییان بر اساس حق تعلیف و حق بهره برداری عرفی که از منطقه داشته اند، نسل به نسل این اراضی را حفظ کرده و حقوق عرفی آن بین جوامع محلی قابل احترام است. این حق عرفی است اما حق قانونی نیست. با این وجود سازمان جنگل ها این حقوق عرفی را به رسمیت می شناسد. برنامه ما بر اساس است که یک خانوار در سامان عرفی خود با نظر سازمان جنگل ها، جنگل کاری اقتصادی انجام دهد. در این سامان های عرفی گونه هایی مثل سماق، قره قات، زالزالک و زرشک کشت می شود. در زیر آشکوب هم گونه های دارویی می کارند تا فعالیت در این سامان عرفی اقتصادی شود. نظارت بر اجرای این برنامه ها تهیه نهال، بذر و قلمه با سازمان جنگل ها است. کاشت، داشت و بهره برداری از این عرصه ها هم با جوامع محلی خواهد بود.
- به این ترتیب گونه مثمر جنگلی فقط در سامان عرفی کشت می شود. این اقدامات در داخل عرصه های جنگلی انجام نمی شود؟
در برخی برنامه ها که در 1 تا 5 درصد سطح جنگل اجرایی می شود هم ممکن است گونه مثمر کشت شود. در این اراضی، برای احیای جنگل باید گونه های پیشگام مستقر کنیم. بادام اسکوپاریا که در یاسوج و کوهدشت کشت شده در همین راستا است. بذر این گونه مثمر جنگلی توسط سازمان جنگل ها به جوامع محلی داده شده است. سازمان جنگل ها فقط جنگل کاری اقتصادی با گونه مثمر جنگلی که دیرزیستی داشته و دارای تنوع زیستی و پایداری هستند را در دستور کار خود دارد. هدف ما این است که از نظر کمی به سطح جنگل های کشور اضافه کنیم.
- مسئله ای که وجود دارد این است که گونه های مثمر جنگلی بازار پسندی خوبی ندارند. گاهی جوامع محلی این گونه ها را با انواع باغی پیوند می زنند، کارهایی از این قبیل ماهیت جنگلی بودن گونه ها را تغییر داده و برای عرصه های طبیعی مشکل ایجاد می کندن. سیستم نظارتی شما به حدی قوی هست که به این رفتارها نظارت کافی داشته باشد؟
ما در بعضی مناطق فازهای جنگلی جدا ایجاد می کنیم. مثلا در مناطقی که برخی تاسیسات مثل پمپ بنزین ایجاد می شود، طبق قانون باید 25 درصد فضای سبز ایجاد شود. در چنین مکان هایی که داخل جنگل قرار ندارد، امکان استفاده از پیوند روی پایه جنگلی وجود دارد تا جنگل کاری اقتصادی شود. ماهیت جنگلی این توده هم حفظ می شود. اما به هیچ وجه گونه پیوندی را وارد اکوسیستم جنگلی نمی کنیم.
- حتی در سامان های عرفی اجازه استفاده از پایه های پیوندی نمی دهید؟
استفاده از پایه های پیوندی فقط در جنگل کاری مجاور تاسیسات امکان پذیر است. اما برای جنگل کاری در عرصه های جنگلی به هیچ وجه با استفاده از پایه های پیوندی موافق نیستیم. تنها راه حفظ و توسعه جنگل ها کار با مردم و برای مردم است. اگر جوامع محلی پای کار نباشند، نمی توان جنگل ها را احیا کرد. کشوری به پایداری می رسد که سازمان های مردم نهاد (NGO) زیادی داشته باشد. تا اگر پروژه عمرانی مغایر با اصول زیست محیطی اجرا شود، این مجموعه ها برای اصلاح روند تخریبی وارد عمل شوند.
- تا کنون سمن ها در ازای انجام کار از سازمان جنگل ها توقع مالی داشته اند؟
به نکته مناسبی اشاره کردید. در اینجا لازم است که یک تذکر به سمن ها بدهم. روح سمن معنوی است. روحیه «ان جی او» و تشکل ها بر اساس آیین نامه ای که دارند، ارایه کمک های بدون چشم داشت مالی است. ان جی اویی که به قصد انتفاع در منابع طبیعی کار کند، هیچ فرقی با پیمانکار ندارد. نباید یک ان جی او تبدیل به پیمانکار شود.
آیا درخواست های مالی NGO ها برای انجام فعالیت در عرصه های طبیعی رو به افزایش است؟
در بعضی جاها دیده ام که NGO ها به این مسئله دامن می زنند. این یک رفتار غلط است. یک سازمان مردم نهاد ترکیبی از تخصص ها را در دل خود جا می دهد. جمعی از افراد فرهیخته به دلیل دغدغه های خود گرد هم آمده و با هدف اعتراض وضعیت موجود فعالیت های خود را آغاز می کنند. این افراد تلاش می کنند تا محیط سالم شود. اگر آن ها چشم داشت مالی داشته باشند از هدف اصلی خود جدا می شوند. خواهش من از NGO ها این است که در مناطقی به یاد رفتگان یا بزرگان ایرانی نهال بکارند. حتی به یاد چهره های ماندگار می توانیم درخت بکاریم تا این درخت هزاران سال دیگر به عنوان نماد آن چهره ماندگار مطرح شود.
- سیاست سازمان جنگل ها برای استفاده از پتانسیل سازمان های مردم نهاد چیست؟
سیاست سازمان جنگل ها این است که مراقبت و حفاظت از عرصه ها را به مردم بدهد. از این پس اطفای حریق در قالب طرح به جوامع محلی واگذار خواهد شد. طرح های مدیریت جنگل که در خارج از شمال تهیه شده و خواهد شد با محوریت مردم و جوامع محلی به اجرا در خواهد آمد. این طرح ها در قالب ماده سه و قرارداد 30 ساله به جوامع محلی واگذار می شود. در این طرح ها بحث کشت و بهره برداری از گیاهان دارویی، شیرابه و میوه هاهی جنگلی با حفظ اصول توسعه پایدار در نظر گرفته شده تا منافع جوامع محلی را تامین کند. این مسئله معیشت پایدار برای مردم ایجاد خواهد کرد. وقتی جوامع محلی از این منافع بهره مند شوند، دیگر درخت بلوط را با هدف تولید ذغال قطع نخواهند کرد.
